عالم عامل‏ ولادت و دوران کودکى‏ حوزه علمیه آمل مهاجرت به تهران در شهر مقدّس قم ولادت و دوران کودکى‏ علامه حسن‏زاده آملى دراسفند سال 1307، در روستاى «ایرا» از توابع لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. وى دوران کودکى را در دامان پر مهر خانواده‏اى مؤمن سپرى کرد. و با راهنمایى پدر، براى فراگیرى علوم و ادبیات به مکتب خانه رفت. بعد از آن، تحصیلات خود را در دبستان پى‏گرفت و بعد از کلاس ششم ابتدایى، به دلایلى ترک تحصیل نمود. در کلاس دوم ابتدایى بود که مادرش از دنیا رفت و در 16 سالگى پدر خود را از دست داد. بعد از ترک تحصیل، حدود یک سال و نیم نزد خانواده به سر برد، تا آن که بارقه‏اى الهى نصیب او گردید. استاد حسن‏زاده در این موردمى‏گوید : «حدود پانزده سال داشتم و قرآن را تازه فرا گرفته بودم، از قواعد تجوید چیزى نمى‏دانستم که یک روز رفتم صحرا نزد بنده خدایى که از خویشاوندان ما بود و ایشان قرائت قرآنش خوب و مشغول شخم‏زدن در زمین بود، گفتم: سؤالى دارم و آن این که در سوره توحید در قرآن نوشته شده است: (ولم یکن له کفواً احد)، چرا با این که با نون نوشته شده است، ما آن را به صورت ولم یکل‏له - با «لام» - مى‏خوانیم؟ آن مرد کشاورز گفت: باید با نون نوشت و با لام خواند. زیرا نون به حروف یرملون رسیده است. گفتم: یرملون یعنى چه؟ ایشان توضیحاتى در این باب داد و سپس با لحنى جدّى و خوش فرمود: شما با این سن و سال، فرصت را غنیمت بشمارید و بسیار مناسب است که به دنبال تحصیل علوم و معارف دینى بروید. این کلام تحوّلى در من ایجاد کرد و بسان آتشى بود که در روحم روشن شد. این جمله منشأ آن شد تا با توجه به آمادگى روحى، نزد عالم بزرگوار «آقا ابوالقاسم فرسیو» بروم. ایشان به گردن من زیاد حق دارند، به دنیا بسیار بى‏اعتنا بود و از سوى رضاخان خیلى آزار دید. ایشان ما را راهنمایى کردند و گفتند: کتاب جامع المقدمات را تهیه کنید و از آن روز بود که در سلک طلاب علوم دینى و روحانیت قرار گرفتم.» حوزه علمیه آمل آیةاللَّه حسن‏زاده از پدر خویش براى ورود به مدرسه علوم دینى اجازه خواست و او هم بى‏درنگ، با شادمانى وافر و گریه‏اى از سرشوق و سرور، اجازه داد و فرزند را در خصوص تصمیمى که در پیش گرفته بود، نصیحت کرد و به صبر و استقامت و اِتکال به خداى متعال و کوشش و مجاهدت در تحصیل، کمال توصیه نمود. آیةاللَّه حسن‏زاده در مهر ماه 1323 / شوّال 1363 ه‍.ق. به حوزه علمیه آمل واقع در مسجد جامع شهر راه یافت. معروف‏ترین فردى که علاّمه حسن‏زاده در آمل از محضرش کسب فیض نمود، ابوالقاسم فرسیو مى‏باشد که با ایشان از یک طایفه بود. ابوالقاسم فرسیو، از محققان و مؤلّفان عصر خویش محسوب مى‏گردید و مدت‏ها در تهران، مدرّس و کتابدار مدرسه عالى شهید مطهرى بود. او با ظلم و جور رضاخان سرسازش نداشت و نفرت خود را از این ستمگر اعلام نمود. وقتى رضاخان روى کار آمد، امر قضاوت را به ایشان پیشنهاد نمود، ولى او نپذیرفت. رضاخان عصبانى شد و او را از سِمَت استادى و کتابدارى بر کنار کرد و برنامه‏هاى علمى و فرهنگى او را با دشوارى‏هایى مواجه ساخت. آیةاللَّه شیخ محمّد غروى که در فقه و اصول مجتهد بود و از شاگردان آخوند خراسانى، آیةاللَّه سید ابوالحسن اصفهانى و آیةاللَّه نائینى مى‏باشد، از دیگر استادان علاّمه حسن‏زاده در آمل به شمار مى‏رود. شیخ عزیزاللَّه طبرسى که از دانشمندان پارساى آمل بود، آداب خوش‏نویسى را به وى آموخت. استاد حسن زاده توانست جامع المقدمات، شرح الفیه، سیوطى، حاشیه ملاعبداللَّه، شرح جامى، شمسیه، شرح نظام، مطول، معالم، تبصره، مغنى اللبیب، شرایع، شرح لمعه و قوانین (تا مبحث عام و خاص) را در حوزه علمیه آمل فرا بگیرد. آیةاللَّه حسن‏زاده پس‏ از این که علوم مقدماتى را فرا گرفت، به تدریس آن پرداخت. علاّمه حسن‏زاده درباره دوران طلبگى خود در آمل مى‏گوید: «در همان اوایل جوانى نماز شب من ترک نمى‏شد. اساتید به ما مرتّب تأکید مى‏کردند: شما باید در رفتار و کردارتان مواظب باشید و مراعات بکنید. اساتید، خیلى مواظب اخلاق ما بودند و از این جهت به گردن ما حق دارند ... در دو جناح علم و عمل خیلى مواظب ما بودند. خودشان هم بسیار مردم وارسته‏اى بودند. بنده به نوبه خودم، در این شش سال که شاگرد آن‏ها در آمل بودم، هیچ نقطه ضعفى در آن‏ها ندیدم. حرکاتشان، معاشرت ایشان، همه خوب و پاکیزه بود و بسیار مردم قانعى بودند. در آن سختى روزگارشان، با چه صبر ایمانى به سر بردند.» استاد حسن‏زاده درباره سال‏هاى نخست طلبگى و برکات معنوى آن سال‏ها، چنین مى‏گوید: «در عنفوان جوانى و آغاز درس زندگى که در مسجد آمل سرگرم به صرف ایام در اسم و فعل و حرف بودم، در سحرخیزى و تهجد عزمى راسخ و ارادتى ثابت داشتم. در رؤیاى مبارک سحرى، به ارض مقدّس رضوى تشرّف حاصل کردم وبه زیارت حضرت على‏بن موسى‏الرضا علیه السلام نائل شدم. در آن لیله مبارکه، قبل از آن که به حضور باهرالنور امام مشرّف شوم، مرا به مسجدى بردند که در آن، مزار حبیبى از احباءاللَّه بود و به من فرمودند: در کنار این تربت دو رکعت نماز حاجت بخوان و حاجت بخواه که برآورده است. من از روى عشق و علاقه مفرطى که به علم داشتم، نماز خواندم و از خداوند سبحان علم خواستم. سپس به پیشگاه والاى امام‏هشتم رسیدم و عرض ادب نمودم. بدون آن که سخنى‏بگویم، امام که آگاه به سرّ من بود، فرمود: نزدیک بیا! رفتم و چشم بر روى امام گشودم،دیدم بادهانش آب‏دهانِ‏مبارک راجمع کرد وبر لب آورد و به من اشارت فرمود که بنوش! امام‏خم‏شد ومن زبانم‏را در آوردم وباتمام حرص و وَلَع، از کوثر دهانش آب حیات نوشیدم.» بار دیگر که استاد حسن‏زاده از ضغف بینایى خویش ناراحت بود، در رؤیایى شیرین به زیارت امام رضا علیه السلام تشرّف حاصل نمود و آن حضرت در عبارتى تصریح فرمود: «ما ضامن چشم توایم.» و با این بشارت براى ایشان یقین حاصل گردید که هر دو چشم تا آخرین دقایق عمر بینا خواهند بود. مهاجرت به تهران استاد حسن‏زاده در اواخر آموزش دروس مقدماتى حوزه، به دستور آیةاللَّه غروى ملبّس به لباس مقدّس روحانیت گردید و در 22 سالگى، در شهریور 1329 براى ادامه تحصیل، به تهران رفت. استادان او در حوزه علمیه تهران عبارتند از: 1- آیةاللَّه حاج سید احمد لواسانى ، فرزند سید ابوالقاسم: وى در سال 1313 ه‍.ق. در نجف اشرف به دنیا آمد و مقدمات و سطح را نزد آیةاللَّه سید محمّدتقى خوانسارى و آیةاللَّه حاج شیخ محمّد حسین اصفهانى فرا گرفت و در سال 1339 ه‍.ق. به ایران آمد. و پس از مدتى، به عراق رفت و سپس به قم مهاجرت نمود و در سال 1357 ه‍.ق. بار دیگر به نجف رفت و سه سال بعد به ایران بازگشت و در تهران ماندگار شد و به تدریس در مدرسه محمّدیه - واقع در بازار - پرداخت. وى به امر آیةاللَّه بروجردى ، چند سال در مدینه، سرپرستى شیعیان را عهده‏دار بود و در ایام حجّ به امور حاجیان رسیدگى کرد. علاّمه حسن‏زاده‏ درباره او مى‏گوید: «از کسانى که باید در ابتداى ورودم به تهران نام ببرم، که بسیار به گردن من حق دارند و پدرى فرمودند ... و در تربیت و تعلیم من سهم به سزایى دارند، مرحوم آیةاللَّه آقا سید احمد لواسانى؛ است. بنده بقیه لمعه را، با جمع دیگر از رفقا تا آخر کتاب حدود و دیات، در خدمت ایشان خواندیم. همچنین از قسمت عام و خاص قوانین تا آخر آن در مدت سه سال، این دو خوانده شد.» علاّمه حسن‏زاده سیزده یا چهارده سال در تهران، در درس‏هاى او شرکت کرد. 2- آیةاللَّه میرزا ابوالحسن شعرانى (1320 - 1393 ه‍.ق.)؛ ایشان درس‏هاى زیر را نزد علاّمه شعرانى فرا گرفت: مکاسب؛ رسائل؛ کفایه؛ طهارت، صلوة، خمس، زکات، حج و ارث جواهر، شرح خواجه طوسى بر اشارات ابن سینا؛ بیش‏تر مطالب کتاب «اسفار» ملاّ صدرا؛ کتاب نفس، حیوان، نبات و تشریح «شفاى» ابن سینا؛ یک دوره تفسیر «مجمع البیان» طبرسى؛ شرح شاطیه؛ «هیئت» قوشچى؛ «شرح چغمینى» قاضى زاده رومى با اصول اقلیدس؛ «اکرمانالاوس» به تحریر خواجه طوسى، شرح علاّمه خضرى بر تذکره خواجه، از اول تا آخر «زیج» بهادرى «مجسطى» بطلیموس به تحریر خواجه طوسى؛ دوره دو جلدى «جامع الرواة» حاج محمّد اردبیلى؛ (در رجال و درایه)؛ قانونچه چغمینى و تشریح کلیات «قانون» بوعلى سینا. آیةاللَّه حسن‏زاده از علاّمه شعرانى ، اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث و مطالب صحیفه سجادیه را گرفت و اصول کافى را با راهنمایى او، اعراب گذارى کرد. 3- استاد حسن‏زاده با راهنمایى علاّمه شعرانى، به حضور آیةاللَّه حاج میرزا سید ابوالحسن رفیعى قزوینى (1315 -ه‍.ق.) تشریف فرما گردید و چند سالى در محضر مبارکش به تحصیل علوم نقلى و عقلى پرداخت. 4- علاّمه حسن‏زاده یازده سال نزد آیةال لَّ ه میرزا مهدى الهى قمشه‏اى (1283 - 1352ش.) حکمت «منظومه» سبزوارى و مبحث نفس «اسفار» و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن سینا را فرا گرفت و نیز از مجلس تفسیر قرآن آن مرحوم فیض برد. آیةاللَّه قمشه‏اى براى پذیرش وى در درس، استخاره مى‏کند که آیه (و ممّا رزقناهم ینفقون) مى‏آید . 5- آیةآللَّه حاج شیخ محمّد تقى آملى (1320 - 1390 ه‍.ق.) استاد خارج فقه و اصول آیةاللَّه حسن زاده در تهران بود. 6- استاد حسن‏زاده در تهران از خرمن حکیم الهى، شیخ محمّدحسن فاضل تونى (1298 - 1380 ه‍.ق.) خوشه‏ها چید. 7- علاّمه حسن‏زاده بخشى از شفاى ابوعلى سینا را نزد میرزا احمد آشتیانى (1300 - 1395 ه‍.ق.) فرا گرفت. خودش مى‏گوید: «آقا میرزا احمد آشتیانى جامع علوم عقلى و نقلى و بزرگ مرد علم و عمل بود، در تهران قانون و طبّ [تدریس‏] مى‏فرمودند» در شهر مقدّس قم آیةاللَّه حسن‏زاده آملى در روز دوشنبه 25 جمادى الاولى سال 1383 ه‍.ق. 1342/7/22، از تهران به قم رفت. هفده سال از محضر علاّمه سید محمّد حسین طباطبایى و برادرش، سید محمّد حسن الهى قاضى طباطبایى بهره‏مند گردید. ایشان از این توفیق چنین یاد مى‏کند: «وقتى در محضر مرحوم حاج شیخ محمّد تقى آملى دهان باز کردم و اظهار توقعى نمودم، به من فرمودند: آقا! شما بدانید اگر انسان باید در تحت تربیت کامل به جایى برسد، براى شما بهتر از آقاى طباطبایى در قم کسى را نمى‏شناسم» آیةاللَّه حسن‏زاده کتاب «بحارالانوار» علاّمه مجلسى را نزد علاّمه طباطبایى خواند. در وصف مقام فقهى استاد خویش، خاطرنشان ساخت: «ایشان بدون اغراق و در فن اصول و فقه هر دو مجتهد بود و این تعلیقات ایشان بر کفایه که چاپ شده است، مشت نمونه خروار است.» علاّمه طباطبایى پس از اقامت در قم، به تدریس فقه پرداخت، ولى بعد به تدریس حکمت و فلسفه و تفسیر قرآن روى آورد. استاد دیگر آیةاللَّه حسن‏زاده، سید محمّد حسن الهى (1326 - 1387 ه‍.ق.) در سال 1345 ه‍.ق. به قم آمد. آیةاللَّه حسن‏زاده محضر ایشان را درک کرد و دانسته‏هاى فلسفى و عرفانى خویش را نزد وى تکمیل کرد. یکى از شخصیت‏هایى که استاد حسن زاده در قم از فروغ دانش او برخوردار گردید، سید مهدى قاضى طباطبایى فرزند حاج میرزا على آقا قاضى مى‏باشد که در علوم غریبه و حکمت و عرفان تخصّص داشت. و به دلیل طىّ مراحل سیر و سلوک، ریاضت نفس و تصفیه درون بر اثر عبادت و تهجد، به مکاشفاتى دست یافته بود. علاّمه حسن‏زاده پس از استفاده از محضر استادانى که اجمالاً بدان‏ها اشاره گردید، خود در قم حوزه درسى تشکیل داد و صدها شاگرد در عرصه‏هاى حکمت و فلسفه و عرفان پرورش داد. ایشان از همان سال‏هاى نخست طلبگى در آمل، دروسى را که مى‏خواند، تدریس مى‏کرد. وى وقتى مطول مى‏خواند، سیوطى و شرح نظام را درس مى‏گفت. او 6 دوره مطول را تدریس کرد. آیةاللَّه حسن‏زاده در حوزه علمیه قم به تدریس اسفار، «شرح فصوص» قیصرى و شرح تمهید القواعد و مصباح الانس پرداخت و حدود 17 سال به تدریس ریاضیات، هیئت، وقت و قبله پرداخت و «دروس معرفة الوقت و القبله» محصول این درس‏ها است. نویسنده: غلامرضا گُلى‏زواره تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه