توجّه به تجارت اهل ذمّه

داد و ستد كالاها از روزگار پيشين تا كنون، محدود به داخل يك سرزمين و شهرها و مناطق يك كشور نبوده است بلكه مرزها را هم در مى نورديد و دامنه خود را در ديگر اقاليم نيز مى گستراند.

بازرگانان امين و سختكوش، براى تأمين نيازهاى گوناگون كشور خود راههاى دور و دراز و پُرخطر را در مى نورديدند و سينه درياها را مى شكافند تا كالاهايى را از جايى به جاى ديگر منتقل كنند.

در صدر اسلام نيز چنين تجارتى با خارجيان وجود داشت و حتى مسلمانان با كسانى كه در كيش مسلمانى هم نبودند، روابط تجارى داشتند.

در سيره على عليه السلام هم مى بينيم كه آن حضرت "به پيروى از روش و سيره پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم" به رونق اقتصادى غير مسلمانان هم كه در حوزه اسلام زندگى مى كردند، اهميت مى داد و تجارت و رابطه اقتصادى با آنان را منع نمى فرمود بلكه به كارگزاران خود هم دستور مى داد كه به امور اقتصادى و زراعتى و تجارتى آنان رسيدگى كنند، چنان كه آن حضرت براى يكى از كارگزاران خود به نام 'قرظة بن كعب انصارى' نوشت:

'مردانى از اهل ذمّه، از حوزه فرماندارى تو گفته اند، در زمين هايشان نهرى داشته اند كه خشك و پرشده اشت و آنان را در آنجا ابادى است، پس تو در كار آنها بنگر و سپس آن نهر را اصلاح كن و آباد نما كه به جان خودم اگر آباد شوند، محبوبتر از آن است كه كوچ كنند و ناتوان گردند يا از انجام كارهايى كه به صلاح مملكت است بازمانند.' [ تاريخ يعقوبى، ج2، ص203. ]

كشاورزى از ديدگاه امام على

كشاورزان، طبقه مهمى از طبقات جامعه و در زندگى اجتماعى، مؤثّرترين آنهايند.
در روزگار امام على عليه السلام كشاورزان وسيعترين طبقات بودند و مركز ثقل جامعه را تشكيل مى دادند، چنان كه امروز اين نقش را كارگران بر عهده دارند.
در ميان مشاغل گوناگون، كشاورزى از جمله شغلهاى سخت و طاقت فرساست.
آنان در طول سال، همه روزه در مزرعه و يا در خانه در فراهم كردن ابزار لازم كشاورزى در تلاش اند.
كار كشاورزى در گِرو مساعدت عوامل طبيعى است و در حقيقت او اسير اين عوامل است، از اين رو بايد پيوسته بيدار باشد تا متناسب با شرايط محيط زيست و عوامل جغرافيائى عمل كند،زيرا وقتى سرنوشت كار او به اين عوامل و عناصر بستگى دارد نمى تواند پديده هاى جهان طبيعت را به دلخواه در اختيار گيرد و بر آنان چيره شود، كوچكترين بى توجّهى و سستى در كار، زيان هاى سنگينى، براى او به بار خواهد آورد.

از اين رو امام على عليه السلام در حمايت از كشاورزى مى فرمايد:

فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً، أَوْ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ، أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ، أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ، خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ؛

وَلَا يَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَيْ ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَةَ عَنْهُمْ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِي عِمَارَةِ بِلَادِكَ، وَتَزْيِينِ وِلَايَتِكَ، مَعَ اسْتِجْلَابِكَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ، وَتَبَجُّحِكَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِيهِمْ،'پس اگر مردم شكايت كردند، از سنگينى ماليات، يا آفت زدگى، يا خشك شدن آب چشمه ها، يا كمى باران، يا خراب شدن زمين در سيلاب ها، يا خشكسالى، در گرفتن ماليات به ميزانى تخفيف ده تا امورشان سامان گيرد، و هرگز تخفيف دادن در خراج تو را نگران نسازد زيرا آن، اندوخته اى است كه در آبادانى شهرهاى تو، و آراستن ولايت هاى تو نقش دارد، و رعيّت تو را مى ستايند، و تو از گسترش عدالت ميان مردم خشنود خواهى شد.' [ نامه 81 / 53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف. ]

امام على عليه السلام به كشاورزى، و كار و توليد و سازندگى بسيار علاقمند بود و ساليانى از عمر شريف خود را به اين شغل شريف گذراند، در دوران بيست و پنج سالى كه حقّ او را غصب كردند، در مزارع و كشتزارها به توليد محصول و آبادانى زمين و حفر چاه براى نيازمندان اشتغال داشت.

در كتاب هاى روايى معتبر، احاديث زيادى از سيره امام على عليه السلام در تشويق به كشاورزى و درختكارى وارد شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى كنيم:

1- امام على عليه السلام در حديثى طولانى مى فرمايد:

اِنَّ مَعَايِشَ الْخَلْقَ خَمْسَةٌ:

اَلْإمَارَةِ وَ الْعَمَارَةِ وَ التِّجَارَةِ وَ الْإجَارَةِ وَ الصَّدَقَاتِ...

وَ اَمَّا وَجْهُ الْعَمَارَةِ فَقُولُهُ تَعَالى:

'هُوَ أنْشَأَكُمْ مِنَ الْأرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فيهَا' [ سوره هود آيه 61. ]

فَأَعْلَمْنَا سُبْحَانَهُ اَنَّهُ قَدْ اَمَرَهُمْ بِالْعَمَارَةِ، لِيَكُونَ ذلِكَ سَبَباً لِمَعَايِشِهِمْ بِمَا يَخْرُجُ مِنَ الْأرْضِ مِنَ الْحَبِّ وَ الَّثمَرَاتِ وَ مَا شَاكَلَ ذلِكَ مِمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ مَعَايِشاً لِلْخَلْقِ

'مردم معاش خود را از چند راه تأمين مى كنند:

پُست هاى دولتى، كارهاى عُمرانى و كشاورزى، تجارت، اجاره و صدقات...

امّا كشاورزى، خداوند متعال مى فرمايد:

اوست كه شما را پديد آورد و به عمران و آبادى دعوت كرده است.

خداوند متعال از آن رو انسان ها را به عمران و آبادانى زمين امر كرده است، تا بهترين راه كه كشاورزى است و محصولات آن از قبيل غلاّت، حبوبات و ميوه ها است، تأمين معاش نمايد.' [ وسائل الشّيعه ج 12 ص 195. ]

2- امام صادق عليه السلام فرموده است:

كانَ أميرُالمُؤْمِنينَ عليه السلام يَكْتُبُ يُوصِى بِفَلاَّحينَ خَيْراً...

'اميرالمؤمنين عليه السلام هميشه به عمال و كارمندانش سفارش كشاورزان را مى نمود...' [ وسائل الشيعه، ج13، ص216. ]

3- و در جاى ديگر مى فرمايد:

مَنْ وَجَدَ ماءَاً وَ تُراباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَابْعَدَهُ اللَّه

'از خوشبختى و سعادت دور و محروم باد، آن كسى كه آب و خاك مستعد دارد و با وجود اين، فقير و عقب مانده است.' [ بحارالانوار، ج23، ص91. ]

4- در نهج البلاغه هم مى فرمايد:

فَاِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ

'شما مسئوليد حتى نسبت به سرزمينها و چهارپايان' [ نهج البلاغه، خطبه 167. ]

5- در حديث ديگرى وارد شده است كه:

كانَ أميرالْمُؤْمِنين يَضْرِبُ بِالْمُرِّ وَ يَسْتَخْرِج الْأرَضْ

'على عليه السلام بيل مى زد و نعمتهاى نهفته در دل زمين را استخراج مى كرد' [ فروع كافى، ج5، ص74؛ بحارالنوار، ج41، ص43. ]

6- امام على عليه السلام به حفر قنات، اهتمامى خاص داشت تا بدين وسيله، سرزمين ها آباد شود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

'پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم زمينى از "انفال" را در اختيار على عليه السلام گذاشت و آن حضرت در آن جا قناتى حفر كرد كه آب آن، همچون خون گردن شتر فوّاره مى زد، امام عليه السلام نام آنجا را "يَنبُع" نهاد.

آب فراوان اين قنات، مايه نشاط و روشنى چشم اهالى آنجا شد

وقتى فردى از آنان به على عليه السلام به جهت توفيق اين خدمت، بشارت داد.

حضرت در پاسخ فرمود:

"اين قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانى است كه از اينجا مى گذرند، كسى حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هم هرگز آن را به ميراث نمى برند.' [ فروع كافى، ج7، ص543؛ وسائل الشيعه، ج13 ص303. ]

7- مردى نزد على عليه السلام يك 'وَسَق' [ وَسَق: شصت صاع و هر صاع تقريباً يك من است. ] هسته خرما ديد، پرسيد:

مقصود از جمع كردن اين همه هسته خرما چيست؟

فرمود:

'همه اينها به اذن الهى، درخت خرما خواهد شد.'

راوى گويد: امام عليه السلام آن هسته ها را كاشت و نخلستانى پديد آمد و آن را وقف كرد. [ بحارالانوار، ج61، ص33؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج1 ص323. ]