كتاب على - مصحف امام علی(علیه السلام) نسخه متنی

كتاب على

با عنايت به اختصار مقاله حاضر، در اين جا فقط ويژگى هاى مصحف امام را، فهرستوار، مى شماريم و توضيح در باره آن ها را به مجالى ديگر وامى گذاريم:

1. ترتيب بر حسب نزول؛

2. ذكر ناسخ و منسوخ؛

3. اشتمال بر تأويل؛

4. اشتمال بر تنزيل؛

5. بيان محكم و متشابه؛

6. تفصيل احكام؛

7. ذكر اسامى اهل حق و باطل؛

8. املاى پيامبر و انشاى على.

چون در منابع حديثى شيعه جست وجو كنيم، درمى يابيم كه امامان، احاديثى را از نوشته اى به نام 'كتاب على' نقل كرده اند. آن پاك نهادان، ده ها بار در گفتار خود تعبيرهايى چنين آورده اند: وَجَدنا فى كتاب على؛ فى كتاب على كذا؛ هكذا فى كتاب على؛ ذلك فى كتاب على. بيش تر اين روايات از امام باقر "ع" و امام صادق "ع" روايت شده اند و از ديگر امامان بسيار اندك نقل گشته اند. [ قصير عاملى، مصطفى، كتاب على والتدوين المبكر، ص 23. ]

بنابر اين، وجود كتاب على "ع"، بنابر روايات متواترى كه در منابع آمده اند، ترديدناپذير است، اما در اين جا چند پرسش مطرح است:

اول. اين كتاب از چه سخن مى گفته است؛ آيا از مقوله تفسير بوده يا از محتوايى حديثى، تاريخى و يا فقهى برخوردار بوده است؟

دوم. اين كتاب داراى چه ويژگى هايى بوده است؟

سوم. آيا تنها روايات شيعه از كتاب على "ع" نام برده اند يا كتاب هاى اهل سنت نيز به آن اشاره كرده اند؟

چهارم. آيا مصحف امام و كتاب على "ع" يكى بوده اند، يا مصحفْ بخشى از كتاب على "ع" بوده يا به عكس، و يا هر دو وجودى مستقل داشته اند.

ويژگى هاى كتاب امام على

از مجموع روايات مى توان به چند نكته راه يافت:

اول. كتاب على "ع" تأليف بوده است و حضرت به دست خويش آن را به نگارش در آورده است. ميان مقرر و كاتب تفاوت است. كاتب وظيفه دارد آن چه را كسى ديگر مى گويد، كلمه به كلمه بنويسد و نظم و ترتيب و فصل بندىِ املا كننده را رعايت كند. مقرر، مطالب كسى ديگر را تقرير مى كند و به نگارش درمى آورد، اما تنظيم، ترتيب و بسيارى از ويژگى هاى كتاب از آنِ نويسنده است؛ مطالب از گوينده است، اما تركيب و تأليف و حتى برخى توضيحات، از نويسنده و مقرر است.

اين كه در روايات آمده است كتاب از آنِ على و به خط على است و خط به دست على و با انگشتان على است، تأكيدى است بر اين كه كار منسوب به حضرت و متعلق به وى است؛ به ويژه اين تعبير كه امام باقر "ع" مى فرمايد: اِنّ عليّاً كَتَب العِلْمَ كلّه. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 143. ] يا امام صادق "ع" مى فرمايد: اَما إنّك اِن رأيتَ كتابَه لَعَلِمتَ أنّه مِن كُتُبِ الأوّلين؛ [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 166. ] 'بى گمان، اگر كتاب على را باز بينى، درمى يابى كه اين كتاب از كتاب هاى نخستين است.'

دوم. اين كتاب آموخته هاى على "ع" از پيامبر است، بلكه تقرير مطالب پيامبر است. در بيش تر روايات با صراحت تأكيد شده است كه مطالب كتاب به املاى رسول اللَّه "ص" است. [ به عنوان نمونه به روايت صفحات 166 و 165 و 147 مراجعه كنيد. ]

سوم. بيش تر آن چه از اين كتاب نقل شده است، نشان مى دهد كه موضوع كتاب، شريعت و احكام و مسائل دين بوده است؛ چنان كه در روايات، كتاب على "ع" اين گونه وصف شده است: فيها كل حلال و حرام؛ [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى فى الاصول، ج 1، ص 239؛ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 143. ] فيها جميع الحلال والحرام، حتى ارش الخدش فيه؛ [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 145. ] ليس من قضية إِلا و هى فيها حتى ارش الخدش. [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى فى الاصول، ج 1، ص 241. ] چنين تعبيرهايى نشان مى دهند كه محتواى كتاب مربوط به احكام بوده است.

با اين حال، در برخى تعبيرها، عنوان، عام و كلى است. اين تعابير در ظاهر نشان مى دهند كه محتواى كتاب فراتر از احكام ظاهرى شريعت بوده است. در اين روايات آمده است كه چيزى نيست كه مردم بدان نيازمند باشند مگر اين كه در اين كتاب بيان شده است، [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 144. ] اما وقتى مثال به ميان مى آيد، از ارش الخدش سخن گفته مى شود؛ يعنى ديه خدشه اى كه به كسى وارد كرده اند. در اين صورت، معلوم مى شود كه بحث كتاب از مقوله فقه و احكام است؛ به ويژه در روايت محمد بن مسلم كه مى گويد: از امام باقر "ع" پرسيدم اين كتاب على "ع" چگونه است؟

اَجَوامِعُ هو من العلم، اَمْ فيه تفسير كلّ شى ء من هذه الامور الّتى تتكلّم فيه النّاس مثل الطّلاق والفرائض؟ فقال: انّ عليّاً كتب العلم كلّه، القضاء والفرائض؛ [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 143. ] 'آيا اين كتاب جامع علوم است، يا معناى هر چيز در آن آمده است كه مردم درباره اش سخن مى گويند؛ مانند احكام طلاق و ارث؟ حضرت فرمود: بى گمان على "ع" علم را به تمام و كمال نوشت؛ هم قضا و هم فرايض را.'

در اين عبارت ها، مثال ها ناظر به احكام فقهى اند و از آن ها نمى توان استفاده كرد كه كتاب به علمى ديگر، مانند تاريخ و عقايد مربوط است. البته در روايت محمد بن مسلم آمده است: عندنا صحيفة من كتب على؛ 'در پيش ما صحيفه اى از كتاب هاى على است.' يعنى على "ع" كتاب هايى داشته و يكى از اين كتاب ها، صحيفه طلاق و فرايض بوده است. از اين رو، محتمل است صحيفه هاى ديگر حضرت، مربوط به موضوعات ديگر بوده باشد.

چهارم. از اين روايات استفاده مى شود كه مباحث كتاب - در احكام - جامع و مبسوط بوده است. تعبيرهاى گوناگونى وجود دارد كه در اين كتاب هر چيزى كه مردم بدان نيازمند باشند، آمده است، يا از امام صادق "ع" رسيده است كه فرموده: 'نزد ما چيزى است كه ديگر به احدى نيازمند نيستيم.' [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى فى الاصول، ج 1، ص 241. ] يا آمده است: 'خدا حلال و حرامى نيافريده مگر اين كه در اين كتاب از آن سخن رفته است.' [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 148. ] حتى گاهى تعبير 'جامعه' براى كتاب به كار رفته [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 160. ] كه گستردگى مطالب و حجم مباحث نوشته را مى رساند. همچنين است عبارت هايى ديگر كه در اين روايات آمده اند؛ مثل اين كه طول نوشته ها هفتاد ذراع است، [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 164 و 143. ] و يا حتى ارش خدش را در خويش دارد.

پنجم. اين كتاب، منبع علوم و احكام امامان پاك نهاد "ع" بوده و آن بزرگان براى پاسخ به مردم به اين كتاب مى نگريسته اند. گاه امامان پاى مى فشرده اند كه بگويند اين مطلب را از آن كتاب نقل مى كنيم؛ مثلاً در جايى آمده است: 'در كتاب على "ع" نوشته شده است: خدا لعنت مى كند كسى را كه براى غير خدا ذبح كند؛ خدا لعنت مى كند كسى را كه نشان راه ها را مى دزدد و خدا لعنت مى كند كسى را كه پدرش او را لعنت كند.' [ مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 118 و 100. ] از سوى ديگر، كتاب على "ع"، نشانه امامت امامان نيز بوده است. گاه آن بزرگان بدين وسيله از دروغين بودن ادعاى مدعيان امامت نيز خبر مى داده يا اقوال آنان را رد مى كرده اند؛ [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 145؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 35. ] به ويژه آن گاه كه پس از شهادت امامى معصوم "ع"، باز شناختن امام بعدى دشوار مى نموده است.

ششم. اين كتاب نوشته اى عمومى نبوده كه ديگران بتوانند آن را استنساخ كنند يا در اختيار گيرند. حتى از برخى روايات استفاده مى شود كه مطالب كتاب از مختصات علوم اهل بيت "ع" بوده و از امامى به امامى ديگر دست به دست مى شده و تنها گاهى امامان براى پديد آوردن اعتماد در مخاطب يا تأكيد بر مطلب به كتاب اشاره مى كرده اند و يا ويژگى هايى از آن را شرح مى داده اند. [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى فى الاصول، ج 1، ص 242 و 240؛ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 161 و 157. ]