چگونگى نگارش مصحف امام على - مصحف امام علی(علیه السلام) نسخه متنی

چگونگى نگارش مصحف امام على

پس از اين كه آشكار شد مصحف امام على "ع"، تنها قرآن نيست، اين پرسش مطرح است كه نگارش مطالب تفسيرى حضرت چگونه بوده است. آيا مانند تفسيرهاى روزگار ما آيات و تفسير آن ها، هر دو، در متن مى آمده اند و مباحث درهم نگاشته مى شده اند يا به گونه متن و حاشيه مى آمده اند؟

شيوه كتاب هاى تفسيرى همواره دو گونه است:

اول. متن آيه در بالا، و توضيح ها و تفسيرها در حاشيه آورده مى شود. حجم اين توضيح هاى حاشيه اى، بسته به اهداف، مخاطبان و شرايط علمى مفسر متفاوت است.

دوم. آيه، بخش بخش آورده مى شود و پس از ذكر هر بخش، توضيح و تفسير آن ها مذكور مى آيد و آن گاه نوبت بخش هاى بعدى فرامى رسد.

در متون كهن در اين باره سخنى به ميان نيامده است و از كتاب هايى كه از آن روزگار بر جاى مانده اند، با توجه به تحولات خط، نوشت افزار و دگرگونى نسخه ها، نمى توان نظريه اى قطعى در باب كيفيت نگارش فراچنگ آورد؛ به ويژه درباره مصحف امام كه برخى مى پنداشته اند تنها نسخه اى از قرآن بوده است و از اين رو، اين پرسش در ذهن آنان مطرح نبوده كه نگارش مطالب بر چه شيوه بوده است.

از سوى ديگر، از برخى گزارش ها مى توان دريافت كه در عصر خلفا، شمارى از صحابه و تابعين، توضيح خود را در حاشيه يا متن قرآن مى نوشتند؛ تا آن جا كه خليفه دوم در فرمانى مشهور، نگارش تفسير را در متن آيات قرآن ممنوع ساخت و قرظة بن كعب انصارى را مأمور كرد قرآن را از تفسير جدا كند. [ خطيب بغدادى، تقييدالعلم، ص 34 و 33، به نقل از راميار، محمود، تاريخ قرآن، ص 401. ] اشتباه برخى خاورشناسان [ ر.ك: جولد تسير |گلدزيهر| اجنتس، مذاهب التفسيرالاسلامى، ترجمه عبدالعليم نجار، ص 16. ] و همچنين صاحبان مصاحف درباره قرائت ترادفى و سوء استفاده از آن براى پذيرش تحريف قرآن از اين جا برخاسته است كه پنداشته اند آن چه در مصاحف كسانى مانند ابن مسعود، ابى بن كعب، عايشه و حفصه و ديگران به جاى كلمه اى، كلمه ديگر نقل شده يا در كنار آن قيد توضيحى آمده است، اختلاف قرائت و ترادف كلمات قرآن بوده؛ [ ر.ك: معرفت، محمد هادى، صيانةالقرآن من التحريف، ص 211 - 220. ] در صورتى كه روشن است بسيارى از اين موارد نه از باب اختلاف قرائت يا بر نهادن كلمه اى بر جاى كلمه اى ديگر است، بلكه توضيح و تفسير صاحبان مصاحف است و هيچ ارتباطى با تحريف ندارد.

تنها كسى كه در اين ميان به اين موضوع پرداخته و كيفيت نگارش مصحف امام را به پژوهش نهاده است، محمد بن عبدالكريم شهرستانى "م 548 ق" نويسنده كتاب الملل والنحل است. او در مقدمه تفسير خويش به اين مصحف اشاره مى كند و مى گويد: 'برخى گفته اند مصحف امام على، متن و حاشيه داشته است و قرآن در متن بوده و تفسيرها در عرض و حواشى.' [ شهرستانى، عبدالكريم، مفاتيح الاسرار و مصابيح الانوار، ج 1، ص 120. ] شهرستانى با تعبير 'قيل' از نظريه يادشده سخن مى گويد و منبع آن را نام نمى برد، اما اين گفته با حساسيت حضرت براى نياميختن متن و تفسير و تجربه اى كه بعدها براى خليفه دوم پيش آمد، سازگار مى نمايد؛ به ويژه آن كه اين روش رواج يافت و تا سال ها برجاى ماند.

شايد اين كه برخى پنداشته اند مصحف امام على "ع"، تنها قرآن بوده است، از اين جا ناشى شده است كه اصل و متن عبارت از قرآن بوده است؛ چنان كه در روزگار ما اگر قرآنى با حاشيه چاپ شود، باز آن را 'قرآن' مى شماريم. به همين دليل، شهرستانى پس از گفتارى مفصل درباره رويدادهاى پس از پيامبر و اين كه چگونه مصحف على "ع" را نپذيرفتند، گلايه مى كند كه چرا آن را به شايسته ترين كسى كه مى توانست قرآن را گرد آورد، نسپردند و به نوشته اش بها ندادند. او در پايان مى نويسد: 'با اين همه، نقل نشده است كه حضرت على "ع" گردآورى ديگران را رد كرده و نپذيرفته باشد.' [ شهرستانى، عبدالكريم، مفاتيح الاسرار و مصابيح الانوار، ج 1، ص 121. ]

همچنين، در نسخه كرمانيه شواهدالتنزيل، نوشته حسكانى "م قرن پنجم ق"، از ابن سيرين "م 110 ق" نكته اى نقل شده است كه گوشه اى ديگر از چگونگى نگارش مصحف امام را روشن مى سازد: 'من خبردار شدم كه حضرت، در پى قرآن، ناسخ و منسوخ را مى نوشته است.' [ حسكانى، عبيداللَّه بن عبداللَّه، شواهدالتنزيل، ج 1، ص 38. ] تعبير 'فى اثره'، شايد گفتار شهرستانى را تقويت كند كه مصحف امام داراى حواشى و تعليقاتى بوده و اين گونه نبوده است كه در متن قرآن، افزوده هاى تفسيرى و تاريخى جاى گيرند.

مدت گردآورى مصحف امام على

از پرسش هايى كه درباره مصحف امام مطرح است مدت گردآورى يا تأليف آن است. اين پرسش از آن جا مطرح شده است كه گزارش ها دگرگونند، به گونه اى كه حتى اصل موضوع را نيز خدشه دار كرده است؛ مثلاً در برخى گزارش ها مدت گردآورى سه روز و در برخى شش يا هفت روز و در برخى شش ماه آمده است.

اكنون پيش از بررسى لازم است به پرسشى ديگر بپردازيم. پرسش اين است كه اگر مصحف به املاى پيامبر و كتابت حضرت على "ع" است، بايد نگارشش در زمان خود پيامبر انجام گرفته باشد؛ در صورتى كه بحث تأليف و جمع، درباره روزگار پس از پيامبر است؛ به ويژه آن كه از برخى روايات دريافته مى شود كه كتاب در همان روزگار نزول قرآن سامان يافته و به تعليم پيامبر بوده است؛ مثلاً در روايت كمال الدين، نوشته شيخ صدوق، آمده است: ما نَزَلَتْ عَلى رَسُولِ اللَّهِ آيةٌ مِنَ القُرآن اِلّا اَقْرَأَنيها و أملاها عَلَىَّ فَكَتَبْتُها بخطّى و عَلَّمَنى تأويلَها و تفسيرَها. [ صدوق، كمال الدين، ج 1، ص 401؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 89، ص 99. ]

از جمله 'فكتبتها بخطى'، كه با فاء عاطفه آمده است، استفاده مى شود كه هر گاه آيه اى نازل مى شده، پيامبر آن را بر حضرت على "ع" مى خوانده و آن حضرت بى درنگ آيه را برمى نوشته و تأويل و تفسيرش را از پيامبر مى آموخته است. ولى در ذيل روايت، عبارتى است كه معنايى ديگر به ذهن مى رساند: فما نَسيتُ آيةً مِن كتابِ اللَّهِ و لا عِلْماً أَمْلأَهُ عَلَىَّ. زيرا وقتى امام على "ع" مى فرمايد: 'هيچ آيه اى از كتاب و علمى را كه رسول خدا بر من املا كرد، فراموش نكردم'، بدين معنا است كه نوشتن در همان زمان املا انجام نگرفته؛ و اگر جز اين بود، سخن از فراموش نكردن و مانند آن به ميان نمى آمد.