مصحف امام على در منابع اهل سنت - مصحف امام علی(علیه السلام) نسخه متنی

مصحف امام على در منابع اهل سنت

خبر مصحف امام على از امورى است كه در منابع گوناگون اهل سنت نقل شده و با آن كه بخش هايى از آن مورد بحث و تأمل بوده، باز در اين كتاب ها منعكس شده است. در مواردى اهل سنت در قبول آن واكنش نشان داده و يا چون گمان كرده اند پذيرفتن اين مصحف مشكلاتى تاريخى و اعتقادى به وجود مى آورد، به توجيه و تفسير اين پديده پرداخته اند؛ در حالى كه نفس انعكاس اين گزارش ها در منابع اوليه و قبول اصلِ آن در برخى منابع، حاكى از واقعيت و اصالت داشتن آن در تاريخ بوده است.

اكنون به شمارى از اين مؤلفين و راويان اشاره مى گردد:

1. مقاتل بن سليمان بلخى "م 150" در تفسيرش كه از نخستين تفاسير اجتهادى و در حد خود بسيار مفصل مى باشد، از كسانى است كه به طور ضمنى به مصحف امام على اشاره مى كند. [ شهرستانى، عبدالكريم، مفاتيح الاسرار و مصابيح الانوار، ج 1، ص 128. ]

2. محمد بن سعد زهرى "م 230" وى از نخستين تاريخ نويسانى است كه به مصحف حضرت اشاره مى كند. خوشبختانه اثر او باقى مانده است. ابن سعد در اين كتاب تنها يك خبر، و آن هم از طريق اسماعيل بن ابراهيم، از ايوب و ابن عون، از محمد بن سيرين، درباره مصحف امام مى آورد. [ ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 2، ص 420. ]

3. محمد بن ايوب بن ضريس، معروف به ابن ضريس "م 294" كه مسئله نخستين گردآورنده و سوگند امام على براى خانه نشستن را از ابن سيرين و عكرمه نقل كرده است. [ ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 36. ]

4. ابن ابى داوود سجستانى "م 316" در كتاب المصاحف از كسانى است كه خبر را آورده و آن را نقد كرده و از آن جا كه مسئله نخستين گردآورنده براى وى و عده اى ديگر، چون ابن كثير "م 774" و ابن حجر عسقلانى "م 852" بسيار مهم بوده، به نقد و توجيه اين روايت پرداخته اند.

5. محمد بن عبداللَّه بن اشته، معروف به ابن اشته "م 360" يكى ديگر از كسانى است كه مصحف امام را از طريق ديگرى، به جز طريق سجستانى، نقل و حتى براى آن خصوصياتى ذكر مى كند. [ ر.ك: سيوطى، جلال الدين، الاتقان، ج 1، ص 204. ]

6. ابن نديم "م 380" در كتاب الفهرست با طريق ديگرى خبر از مصحف امام مى دهد. وى اين روايت را از احمد بن جعفر بن محمد منادى "م 332" از طريق خودش نقل مى كند. [ ابن نديم، الفهرست، ص 30. ]

ناقدان سنىِ مصحف امام على

گروهى از قرآن پژوهان و حديث شناسان از اهل سنت، اخبار مصحف على "ع" را داراى اشكالاتى دانسته اند و به همين دليل وجود آن ها را منكر شده اند و اخبار رسيده را به گونه اى تفسير و توجيه كرده اند. اشكالات ياد شده به شرح زيرند:

1. روايات مصحف امام با رواياتى ديگر ناسازگارند؛ رواياتى مى گويند: نخستين گردآورنده قرآن ابوبكر است. از قضا، برخى از همين روايات، از امام على "ع" و از طريق راويانى نقل شده اند كه روايات مصحف امام را نقل كرده اند.

2. روايات ابن سيرين از امام على "ع" محل مناقشه است؛ زيرا طريق ابن سيرين به امام على "ع" منقطع است. [ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، ج 10، ص 59. ] محمد بن سيرين متولد سال 33 و متوفاى سال 110 قمرى است، در حالى كه امام على "ع" در سال چهلم قمرى به شهادت رسيده است. از اين رو، هنگام شهادت آن حضرت، ابن سيرين هفت ساله بوده و نمى توانسته بى واسطه از امام خبر نقل كند. از سويى ديگر، واسطه خبر نيز نامشخص است. ابن حجر در فتح البارى در شرح صحيح بخارى، اين اشكال را مطرح ساخته است. [ ابن حجر، فتح البارى، ج 9، ص 13. ] كسانى ديگر نيز به اين اشكال اشاره كرده اند؛ مثلاً سيوطى بى آن كه اظهار نظر كند، اشكال را از او نقل كرده است. [ سيوطى، جلال الدين، الاتقان، ج 1، ص 204. ] اما اين اشكال در صورتى وارد است كه خبر ابن سيرين منحصر به همين طريق باشد؛ در صورتى كه ابن ضُريس، از نضر بن شُميل به نقل از عوف از ابن سيرين از عكرمه، دو خبر را نقل كرده و هر دو خبر درباره گردآورى و كيفيت تنظيم مصحف امام است. [ ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 35 و 22 و 21؛ ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق "ترجمة الامام على"، ص 28. ] در اين صورت، واسطه ميان ابن سيرين و امام، عكرمه است و خبر از انقطاع درمى آيد. عكرمه بربرى، مولاى عباس، از كسانى است كه حضرت را به خوبى درك كرده و در شمار خوارج بوده است.

3. بر فرض كه مشكل انقطاع حل شود، طريق خبر داراى مشكل است؛ زيرا اشعث بن سوار كندى از محمد بن سيرين نقل مى كند و اشعث 'لين الحديث' است؛ يعنى كسى است كه در نقل خبر از ديگران تساهل مى كند. [ شهيد ثانى 'مضطرب الحديث' را با 'لين الحديث' يكى گرفته، مى نويسد: 'اى يتساهل فى روايته عن غير الثقة.' ر.ك: شهيد ثانى، الرعاية فى علم الدرايه، ص 209. ]