نسبت ميان صحيفه و كتاب امام على - مصحف امام علی(علیه السلام) نسخه متنی

نسبت ميان صحيفه و كتاب امام على

پيش از آن كه بخواهيم درباره نسبت مصحف امام با كتاب حضرت سخن گوييم، بايد به اين پرسش پاسخ دهيم كه آيا ميان صحيفه و كتاب على "ع" تفاوتى هست. در برخى روايات شيعه گاه تعبير 'صحيفه' آمده و در برخى روايات، 'كتاب على'؛ اما در روايات اهل سنت تنها از 'صحيفه' سخن رفته است. در اين باره چند احتمال مطرح است:

اول. مراد از آن چه در روايات با عنوان صحيفه و جامعه آمده، همان كتاب على "ع" است و مراد از آن چه در روايات اهل سنت با عنوان صحيفه آمده، نيز كتاب على "ع" است.

دوم. كتاب على "ع" و جامعه يك مجموعه اند و صحيفه چيزى ديگر است؛ زيرا درباره كتاب على "ع" آمده است كه طولش هفتاد ذراع است و وقتى پيچيده شود، به اندازه ران مردى قوى هيكل است؛ [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى فى الاصول، ج 1، ص 241. در روايت آمده: 'مثل فخذ الفالج.'. ] در حالى كه در برخى روايات آمده است كه صحيفه به شمشير پيامبر پيوسته است [ ر.ك: صدوق، معانى الاخبار، ص 379، ح 3. روايت چنين است: 'كانت معلقة فى ذوابة السيف او قرابة.'. ] و آن چه به شمشير بسته و پيوسته است، بايد كوچك و كم حجم باشد.

سوم. نسبت ميان صحيفه و جامعه و كتاب على "ع"، نسبت عموم وخصوص است؛ يعنى آن چه در روايات اهل سنت با عنوان صحيفه على "ع" آمده، در حقيقت، بخشى از كتاب على "ع" را تشكيل مى دهد و حضرت در طول حيات خود روايات پيامبر را گرد آورده و بخش بخش و صحيفه صحيفه كرده است.

صاحبان نظريه نخست مى گويند: بر اساس آن چه از روايات اهل سنت رسيده است، صحيفه على "ع" موضوعاتى گوناگون را در برداشته است و از آن جا كه در وصفش آمده كه به املاى پيامبر و موضوعش احكام بوده است، با مشخصات كتاب على "ع" هماهنگ است. بنابراين، گر چه راويان، به دليلى كه گذشت، همه اين روايات را ضبط نكرده اند، شواهد و قرائن نشان مى دهند كه اين دو، يكى اند. [ مصطفى قصير اين نظريه را نقل مى كند، اما قائل آن را مشخص نمى سازد. ر.ك: قصير عاملى، مصطفى، كتاب على و التدوين المبكر، ص 57. ] اما صاحبان نظريه دوم مى گويند: طول كتاب على "ع" هفتاد ذراع و حجمش بسيار بوده و نمى توان آن ها را يكى پنداشت.

در جمع بندى و نتيجه گيرى از احتمالات، مى توان گفت اگر مراد از صحيفه همان مُلْحَقه شمشير پيامبر است، صحيفه مذكور، بخشى از صحيفه و كتاب على "ع" است؛ زيرا در روايت محمد بن عبدالملك آمده است: عندنا واللَّه صحيفة طولها سبعون ذراعاً. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 144. ] چنان كه در روايات عبداللَّه بن يعفور آمده است: صحيفة طولها سبعون ذراعاً. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 144. ] در حالى كه اين تعبير براى جامعه نيز آمده است: عندنا الجامعة و هى سبعون ذراعاً. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 160. ] در جايى ديگر آمده است: عندنا لَصَحيفَةٌ يقال لها جامعة. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 144. ] يا در روايت فضيل بن يسار آمده است: عندنا كتاب عَلِىٍّ سبعون ذراعاً. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 147. ] و در روايت مروان آمده است: عندنا كتاب على سبعون ذراعاً. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 147. ] بنابراين، كتاب على "ع"، جامعه و صحيفه، يكى شمرده مى شوند و از ويژگى هايى يگانه برخوردارند، و اين كه در روايات گاه واژه 'كتاب' به كار رفته و گاه 'جامعه' و گاه 'صحيفه'، مراد كتابى يگانه بوده است؛ زيرا ويژگى هاى هر سه با يك كتاب هماهنگ است.

كتابى كه بنا بر روايات، پيوست يا همراه شمشير پيامبر بوده است، ممكن است رساله اى كوچك بوده باشد، اما از آن جا كه ويژگى هايش با ويژگى هاى صحيفه حضرت همسان است، بايد بخشى از كتاب بسيار مفصلى باشد كه ويژه احكام و فرايض است. گواه اين حقيقت، برخى روايات است: اَقْرَأنى ابوجعفر شيئاً مِن كتابِ عَلِىٍّ. [ حرعاملى، وسائل الشيعه، ج 24، ص 13؛ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، ج 6، ص 219؛ طوسى، تهذيب الاحكام، ج 9، ص 2. ] يا در روايت عبدالملك بن اعين آمده است: ارانى ابوجعفر بَعْضَ كُتُبِ علىّ. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 162. ]

از سوى ديگر، آن چه در منابع اهل سنت نقل شده است كه نزد على "ع" جز اين صحيفه در 'قراب سيف' نبوده و از پيامبر به ارث نرسيده است، [ مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، ج 9، ص 143. ] محل ترديد است؛ زيرا اين دسته از روايات در برابر رواياتى قرار دارند كه در منابع ديگر "اعم از شيعه و سنى" در مقام علمى امام على "ع" و اهل بيت "ع" نقل گشته اند و نشان مى دهند پيامبر ودايع خود را به ايشان واگذارده است. [ پيش تر، منابع اين روايات را آورده ايم. ] چنان كه اشاره شد، فضاى سنگين عهد بنى اميه و بنى عباس، زمينه چنين نظريه اى را تقويت مى كند.

از برخى روايات به دست مى آيد كه در عصر خود حضرت، اين پرسش مطرح بوده كه امام على "ع" از پيامبر چه به ارث برده است.

عن ابى اراكه قال: كُنّا مع علىّ بمسكن. فَحدّثنا اَنّ عليّاً وَرِثَ مِن رسول اللَّه السيف، و بعض يقول: أنّ البغلة، و بعض يقول: ورث صحيفة فى حمائل السيف، اذ خرج علىّ "ع" و - نحن فى حديثه - فقال... و أيم اللَّه اِنّ عندى لَصُحُفٌ كثيرةٌ قَطائعُ رسولِ اللَّه و أَهلِ بيته و اِنّ فيها لَصَحيفَةٌ يقال لها العُبيطة؛ [ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 37؛ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 41. ] 'ابو اراكه مى گويد: همراه با على در خانه اى بوديم. سخن از على بود كه از پيامبر خدا چه به ارث برده است: شمشير يا قاطر؟ برخى گفتند: صحيفه اى در جلد شمشير به ارث برده است. در اين هنگام على "ع" - در حالى كه ما درباره او سخن مى گفتيم - به جمعمان درآمد و گفت: به خدا سوگند، در پيش من صحيفه هايى بسيار از پيامبر خدا است كه يكى از آن ها درباره مرگ هاى ناگهانى |عُبيطه|است.'

بنابراين، حضرت صحيفه هايى چند در اختيار داشته است كه مجموع آن ها جامعه و كتاب على "ع" را تشكيل مى داده است و اين كه ويژگى هاى يك يا چند صحيفه در احاديث برشمرده شده است، بدين معنا نيست كه هر يك، كتابى مستقل بوده اند. [ محدثين اهل سنت، به ويژه شارحان صحيح بخارى، مانند نووى و ابن حجر عسقلانى و عينى، اين اخبار را مستمسك كرده، روايات ديگرى را كه از طريق اهل سنت درباره علوم على "ع" و اهل بيت رسيده، مورد هجمه قرار داده اند و شيعه را از اين جهت براى نقل اين روايات ملامت كرده اند. ر.ك: قصير عاملى، مصطفى، كتاب على و التدوين المبكر، ص 56 - 63. ]

نسبت ميان كتاب و مصحف امام على

از آن چه درباره كتاب و مصحف على "ع" باز نموده شد، مى توان به تفاوت هاى آن ها دست يافت. بى گمان، كتاب على "ع" در بردارنده احكام و مقررات فقهى بوده است و از آن جا كه احكام را دامنه اى گسترده است، حجم آن كتاب بسيار بوده است؛ چنان كه بنابر روايات، طول صحيفه هفتاد ذراع و عرضش در حدود دو ذراع و قطرش به اندازه ران شتر بوده است. [ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، ج 1، ص 241: 'صحيفة طولها سبعون ذراعاً فى عرض الأديم مثل فخذ الفالج.'. ] در اين دسته از روايات مطلبى كه حاكى از تفسير قرآن باشد، به چشم نمى آيد.

از سوى ديگر، از ويژگى هاى گفته شده درباره مصحف امام على "ع" مى توان دريافت كه محتواى كتاب، قرآن و علوم وابسته به قرآن بوده و تنها احكام صرف نبوده است؛ مانند مبحث محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و اسباب نزول و سرانجام، تفسير و تأويل. از اين رو، اين كه دو نوشته را يكى بپنداريم، به ظاهر درست نمى نمايد. تنها آن چه زمينه وحدت موضوعى اين دو كتاب را تداعى مى كند، تشابه موضوعات فقهى و برخى ويژگى هاى ديگر است؛ مثلاً در روايت سُليم آمده است كه هر حكم حلال و حرام و كيفر و حكمى - حتى ديه خراش - كه مسلمانان تا روز رستاخيز بدان نيازمندند، با املاى پيامبر خدا "ص" و خطعلى "ع" نوشته شده است. [ هلالى، سليم بن قيس، كتاب سُليم بن قيس، ج 2، ص 657. ] اين تعبير درباره كتاب على "ع" بارها به كار رفته است. به عنوان نمونه، در روايت عبدالرحمان بن عبداللَّه از امام صادق "ع" نقل شده است: ما خَلَقَ اللَّهُ مِن حَلالٍ ولا حَرامٍ إلّا فيها حَتَّى أرش الخَدش. [ صفار قمى، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 144. ]

بنابر آن چه گذشت، ويژگى هاى مشترك مصحف و كتاب عبارتند از:

- در برداشتن احكام حلال و حرام و جامعيت مصحف و كتاب در اين قلمرو.

- بيان احكام براى همه زمان ها و شرايط گوناگون.

- منبع و مأخذ هر دو نوشته، املاى پيامبر و خط على "ع" است. [ ر.ك: همان، ص 161 و 160 و 143 و 142. ]

پس مانعى نيست كه مصحف امام در همان حال كه تفسير است، احكام را نيز به گونه اى گسترده بيان كند. و اگر در روايات امامان، تعبير 'كتاب' و 'صحيفه' به چشم مى آيد، از اين باب است كه در عهد صادقين "ع" اصطلاح 'مصحف'، قرآن را به ذهن مى آورده است. البته حضرت مى توانسته است مجموعه اى مستقل به نگارش درآورده باشد.

نكته ديگر آن كه كتاب على "ع" گاه در اختيار ديگران قرار گرفته است و شمارى از صحابه آن را بارها در دست امامان ديده اند، ولى مصحف على "ع" را كسى نديده است و جز از گذر توضيحاتى كلى، خبرى از آن در دست نيست. مصحف امام على "ع" پس از امام حسن "ع" و امام حسين "ع" به امام سجاد "ع" و از آن حضرت به امام باقر "ع" و امام صادق "ع" رسيد، ولى از زمان امام سجاد "ع" به بعد، كم تر تعبير 'مصحف' به كار رفته است؛ در حالى كه آن چه در روايات شيعى از زمان امام باقر "ع" به بعد به چشم مى آيد، تعبير 'كتاب على' است و همين، احتمال يگانگى دو نوشته را تقويت مى كند.