ويژگى هاى مصحف امام على - مصحف امام علی(علیه السلام) نسخه متنی

ويژگى هاى مصحف امام على

ويژگى هاى مصحف امام را در گزارش هاى رسيده مى توان در دو بخش يافت. اول، بخشى است كه جنبه اساسى دارد و در حقيقت، ويژگى هاى اين مصحف را سامان مى دهد كه در بحث هاى آينده به آن خواهيم پرداخت. اما بخشى نيز مربوط به نشانه هاى ظاهرى و در همان حال كارگشا در شناخت سيماى كلى مصحف است.

1. مصحف امام همه قرآن را در بر داشته است، نه برخى سوره ها يا آيه ها را؛ برخلاف برخى مصحف هايى كه صحابه گرد آورده اند كه گاهى چند مصحف مكمل يكديگر بوده اند. در روايت چهارم سليم بر اين حقيقت تصريح شده و آمده است: فلما جمعه كله... بعث اليه ابابكر. [ هلالى، سُليم بن قيس، كتاب سُليم، ج 2، ص 581. ] يا در روايت ديگر آمده است: لم يسقط منه حرف. [ هلالى، سُليم بن قيس، كتاب سُليم، ج 2، ص 656. ]

2. از سوى ديگر، اگر مصحف امام پيش از زمان مورد بحث نيز نوشته شده باشد، بار ديگر توسط حضرت كتابت و كامل گشته است. به ظاهر، روايات بر اين نكته عنايت داشته اند كه تأكيد شود حضرت كاتب نداشته و خود، به دست خويش، مصحف را نگاشته است. اين حقيقت را از چند روايت مى توان برگرفت. در روايت دهم سُليم آمده است: فكتبته. [ هلالى، سُليم بن قيس، كتاب سُليم، ج 2، ص 625. ] و در روايت چهارم آمده: و كتبه بيده. و در روايت يازدهم آمده: وخط يدى. [ هلالى، سُليم بن قيس، كتاب سُليم، ج 2، ص 581 و657. ] در جاهاى ديگر نيز اين تعبير آمده است كه آن مطالب با املاى رسول اللَّه "ص" و خط اميرمؤمنان "ع" بوده است. البته در منابع اهل سنت، نكته مورد نظر، بيش تر بدون صراحت آمده است: فَألّفه و كَتَبه. [ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 2، ص 50. ]

3. نكته ديگر، چگونگى گردآورى و نگاشتن است. آيا اين گردآورى به صورت اوراق پراكنده بوده يا طومارى در كار بوده است؟ با وضعيت نوشت افزارهاى آن روزگار، كه هنوز كاغذ در جزيرة العرب موجود نبوده و پوست حيوانات قيمتى نيز در اختيار همه نبوده و اگر بوده به شكل كنونى ميان دو جلد نبوده، امام مصحف را چگونه نگاشته است؟

روايات با تعبيرهايى گوناگون به اين پرسش ها پاسخ داده اند. بنا بر برخى روايات، جمع آورى مصحف در ميان دو لوح بوده است: قد جمعتُهُ مِن اللّوحينِ؛ [ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 2، ص 150. ] حتّى يجمع القرآن بين اللّوحين. [ حسكانى، عبيداللَّه بن عبداللَّه، شواهد التنزيل، ج 1، ص 37. ] البته معلوم نيست معناى اين دو عبارت متفاوت است يا نقل به معنا و اختلاف در تعبير است. در روايتى ديگر آمده است كه حضرت اين مصحف را در پارچه و لباس نگاشته است، [ حسكانى، عبيداللَّه بن عبداللَّه، شواهد التنزيل، ج 1، ص 37. ] در حالى كه در جايى ديگر رنگ پارچه نيز مشخص شده است: فجمعه فى ثوب اصفر. [ قمى، على بن ابراهيم، تفسيرالقمى، ج 2، ص 455. ]

4. نوع گردآورى، بديع و ابتكارى و انحصارى بوده است. عكرمه، كه از مخالفان حضرت به شمار مى آيد، از اين حقيقت سخن گفته است: لو اجتمعت الانس والجنّ على ان يؤلّفوه ذلك التأليف ما استطاعوا. [ ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 36. ] در روايتى ديگر، همين معنا از طريق شيعه نقل شده و آمده است كه مانندش را در جمع و حفظ كسى نياورده و در اين جهت كه كسى بتواند شرايط نزول را رعايت كند، كارى بى نظير بوده است. [ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص 193. ]

محتواى مصحف امام على

اگر مستند خبر مصحف امام، روايات جمع قرآن پس از رحلت پيامبر باشد، در آن ها به گونه اى صريح سخن از جمع قرآن رفته و چنين عبارت هايى آمده است: حتّى يجمع القرآن؛ [ ابن نديم الفهرست، ص 30. ] لا اَخْرُجُ حتّى أَجْمَعَ القرآنَ؛ [ عياشى، محمدبن مسعود، تفسيرالعياشى، ج 3، ص 70. ] ففرغ الى كتاب اللَّه و أخذ يجمعه فى مصحف؛ [ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 28، ص 231. ] المصحف الّذى جمعه اميرالمؤمنين. [ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 53، ص 36. ] بنابراين، روشن مى شود كه سخن از كارى در زمينه قرآن بوده است و هر چند در آن روزگار، اصطلاح 'مصحف' براى غير قرآن به كار مى رفته و يا براى موارد مشترك مى آمده، در اين جا مراد از مصحف، قرآن بوده است. مصحف فاطمه "س" قرآن نبوده و حتى در جرگه كتاب هاى تفسيرى نيز قرار نداشته است. بنابراين، نبايد مصحف امام را در رديف مصحف فاطمه "س" قرار داد. چنان كه توضيح خواهيم داد، امامان مى كوشيدند كه نشان دهند مصحف فاطمه "س" به هيچ رو قرآن نيست تا مبادا اين اشتباه به موارد ديگر راه يابد و يا نقل از مصحف فاطمه "س" به عنوان نقل از قرآن تلقى شود.

از سوى ديگر، اين كه محتواى مصحف، تنها قرآن است و مطالبى جز قرآن در آن نيست، مورد اتفاق مورخان و مفسران است. پيش از اين، از شيخ مفيد نقل كرديم كه درباره مصحف حضرت گفته است: آن چه در مصحف حضرت آمده، تأويل و تفسير معانى و مطالبى است كه از كلام اللَّه به حساب نمى آيند. [ مفيد، محمدبن محمد بن نعمان، مصنفات الشيخ المفيد، ج 4، ص 81. ] فيض كاشانى نيز به صراحت در مقدمه ششم تفسير خود مى نويسد: 'معلوم است كه حكم به تعيين ناسخ و منسوخ در آيات از قبيل تفسير و بيان است، نه اين كه جزو قرآن باشد.' [ فيض كاشانى، محسن، تفسيرالصافى، ج 1، ص 47. ]

ابوعبداللَّه زنجانى "م 1319 ش" نيز درباره مصحف امام مى نويسد كه اين مصحف، مركب از هفت جزء و حجم آن چنان گسترده بوده كه حضرت مجبور شده است براى حمل آن از شتر بهره گيرد. [ زنجانى، ابوعبداللَّه، تاريخ القرآن، ص 76. ] آيت اللَّه خويى نيز بر آن رفته است كه اين مصحف، مشتمل بر زيادتى افزون بر قرآن بوده است، اما روشن است كه اين، بدان معنا نيست كه افزوده ها از قرآن باشند، بلكه زياداتى تفسيرى و تأويلى بوده اند. [ خويى، سيد ابوالقاسم، البيان فى تفسير القرآن، ص 222. ]

ريشه اين برداشت در خود روايات است كه آشكارا باز مى نمايند اين مصحف، تنها قرآن نبوده است. در روايات سُليم بن قيس آمده است: فلمّا جمعه كلّه و كتبه بيده تنزيله و تأويله و النّاسخ منه والمنسوخ.... [ هلالى، سُليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس، ج 2، ص 581؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 89، ص 40. ] اگر مصحف تنها قرآن است، ديگر كتبه بيده تنزيله و تأويله معنا ندارد، و بى گمان توضيح و تفسير آيه ها مراد بوده است تا ميان تنزيل و تأويل، و ناسخ و منسوخ تفاوت گذاشته شود؛ به ويژه كه در ذيل همين خبر آمده است: حضرت اتمام حجت مى كند كه مباد روزى برسد و بگويند على، كسى كه از پيامبر اين آيات را آموخته و تأويلشان را برگرفته، چرا ما را در غفلت گذاشته و ناآموخته هايمان را باز نگفته است. [ هلالى، سليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس، ص 582. ]

در خبرى ديگر از سُليم آمده است كه حضرت خطاب به عثمان مى گويد:

اِنّ كلَّ آيةٍ أَنزلهااللَّهُ - جلّ و علا - على محمّدٍ - صلّى اللَّه عليه و آله - عندى بإملاء رسولِ اللَّه و خطِّ يدى و تأويل كلِّ آية انزلهااللَّه على محمّد و كلّ حلالٍ و حرامٍ أَو حدّ أَو حكمٍ أَو شى ءٍ تَحتاجُ إِليه الامّةُ الى يوم القيامة مكتوبٌ بإملاءِ رسول اللَّه و خطِّ يدى حتّى أَرش الخدش؛ [ هلالى، سليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس، ص 657؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 89، ص 41. ] 'بى گمان هر آيه اى كه خداوند بر پيامبرش "ص" نازل كرده، پيش من است به املاى او و دست خط من. و تأويل هر آيه اى كه خدا بر پيامبرش نازل كرده و هر حلال و حرام يا حد و حكم و هر چيزى كه مردم تا روز قيامت بدان نيازمندند، با املاى پيامبر خدا و خط من نوشته شده است؛ حتى جريمه خدشه اى كه بر بدن كسى وارد كنند.'

از اين خبر به خوبى مى توان دريافت كه افزون بر ذكر آيات، تأويل آن نيز در مصحف آمده است و تأويل غير از قرآن است. همچنين، توضيح هر حلال و حرام يا بيان حدود و احكام و نيازهاى امت اسلامى تا قيامت، در اين مصحف مذكور بوده است. اگر منظورْ خود آيه ها و سوره ها باشد، وجهى براى ذكر آن ها نبود و تفاوتى ميان اين مصحف و مصحف هاى ديگر به شمار نمى رفت و ديگر نيازى نبود كه در ذيل روايت بيايد: انَّ رسولَ اللَّه اَسرّ إِلَىَّ فى مرضِهِ مفتاحَ أَلف بابٍ من العلمِ يَفْتَحُ كُلُّ بابٍ أَلفَ بابٍ. اين كه پيامبر در هنگام رحلت، كليد هزار باب دانش را به على مى دهد تا آن ها را بنويسد، چيزى جز قرآن بوده كه حضرت على "ع" آن را آموخته و به كتابت درآورده است.