تبیان، دستیار زندگی

چگونه و از چه راهى مى ‏توان كمال نهایى انسان را شناخت ؟ آیا عقل یا تجربه قادر به‏ شناخت آن هستند ؟ و اصولا میزان كارآیى هر یك از آنها در این زمینه چقدر است ؟

تردیدى نیست كه كمال نهایى انسان مربوط به روح او بوده ، جنبه جسمانى ندارد. زیرا به طورى كه مى ‏دانیم حقیقت انسان روح اوست و تكامل انسانى او در گرو تكامل استعدادهاى روحى او مى ‏باشد و رشد جسمانى او تا اندازه ‏اى كه لازمه تكامل روحى اوست ، ارزش دارد و به هیچ عنوان كمال نهایى او محسوب نمى ‏شود.
از این جا روشن مى ‏شود كه كمال نهایى انسان مقوله ‏اى نیست كه بتوان از راه تجربه آن را شناخت. كمالات روحى زمانى قابل شناخت هستند كه شخص خود واجد آنها شود و با تجربه درونى و شهودى آنها را دریابد. و لذا شناخت آنها براى كسانى كه خود به این كمالات دست نیافته‏ اند از طریق تجربى امكان پذیر نیست. اگر گفته شود با مطالعه در احوال و آثار شخصیت هاى تكامل یافته مى ‏توان پى به كمال انسان برد ، در پاسخ گوییم كه این امر مستلزم دور است زیرا لازمه شناخت انسان هاى به كمال پیوسته این است كه از قبل كمال را شناخته باشیم. بنابر این، در این عرصه كارى از دست تجربه ساخته نیست.

در مورد عقل نیز هم چنان كه تاریخ اندیشه بشرى به ثبوت رسانده است ، باید گفت كه به تنهایى و بى آن كه نورى از جانب وحى بر موضوع بتابد ، عقل قادر به انجام این مهم نخواهد بود .

این مطلب نه تنها در این مورد ، بلكه در بسیارى موارد دیگر ، به خصوص در امور مربوط به ماوراء طبیعت و حقایق والاى روحى و معنوى نیز صادق است. یعنى عقل مستقلا و به خودى خود ، در این گونه امور ، جز ، استنباطاتى كلى و مبهم را ارائه نمى ‏دهد اما بعد از این كه از زبان وحى حقیقت بر او عرضه شد ، مى ‏تواند آن را دریابد و بر آن استدلال كند.
از همین روست كه تكامل فلسفه در اثر تعالیم بر گرفته از وحى سرعت گرفته و جهش هاى عظیمى در سیر و حركت آن ایجاد شده است كه نمونه اعلاى آن را مى ‏توان در فلسفه اسلامى مشاهده كرد.

بنابراین ، براى شناخت كمال حقیقى و نهایى انسان باید گوش به نداى وحى داد و گره این معما را به انگشت تدبیر كسانى گشود كه اتصال به خالق انسان دارند.

حال كه مفهوم كمال روشن شد ، جاى این سؤال است كه كمال نهایى انسان چیست. آنچه ابتدا از عنوان «كمال نهایى» فهمیده مى ‏شود این است كه كمالات غیر نهایى نیز براى انسان وجود دارد. یعنى چه بسا كمالاتى جنبه مقدمى و آلى داشته ، زمینه را براى رسیدن به كمال نهایى فراهم مى ‏آورند. و لذا باید كمال نهایى را از كمالات مقدمى و فرعى باز شناخت تا هدف اصلى و نهایى از اهداف متوسط و ضمنى بازشناخته شود.

آنچه میزان رشد و كمال و محدوده فعالیت هر یك از قواى انسان را تعیین مى ‏كند ، توجه به كمال نهایى انسان و مقتضیات آن است یعنى رشد و كمال هر یك از قواى انسانى تا آن جا كه مناسبت با كمال نهایى انسان داشته و مقدمه ‏اى لازم براى حصول آن باشد ، مطلوب است ، در غیر این صورت ، به جهت تعارض با كمال نهایى ، نامطلوب خواهد بود.

1- حلال بودن خوراک و پوشاک و مسکن

2- قطع علاقه ننمودن با خویشان و دوستان ومسلمانان

3- خوبیها طلب نمودن برای دنیا و آخرت که هیچ بدی درست نیست انسان از خدا بخواهد

مسئله }  امام غزالی  رحمه الله تعالی میفرماید : اگر گفته شود : که هر چه نوشته شده

میشود و دعا خواندن هیچ فایده ای ندارد .باید دانسته شود که از جمله نوشته ها اینست

که دعا و بلاها و مصیبتها را از بین میبرد و دعا سببی است دررد بلا و  وجود رحمت خدایی چنانکه

سپر فولادی سببی است برای جلوکیری از رسیدن نیزه و تیر  به بدن وهمانطورکه آب سببی است

برای روییدن سبزیجات  از زمین

در فضیلت آداب دعا

نخستین نكته در سخنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ، لزوم بهره‌گیری و استفاده بهینه از فرصت جوانی است.
حضرت در حدیثی می‌فرماید :
«پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت بشمار : جوانی را پیش از پیری ، سلامتی‌ ات را پیش از بیماری ، بی‌ نیازی‌ ات را قبل از نیازمندی ، فراغتت را پیش از اشتغال و زندگی ‌ات را پیش از مرگت» (نهج الفصاحة ، ح 372)

و در حدیثی دیگر ، رسول گرامی به جای واژه غنیمت ، از واژه مبادرت و سبقت گرفتن برای استفاده صحیح استفاده كرده است و چنین می‌فرماید : «به سوی چهار چیز پیش از چهار چیز دیگر مبادرت كن ، جوانی ‌ات پیش از پیری ‌ات ، سلامتی ‌ات ، پیش از بیماری‌ ات ، بی ‌نیازی ‌ات پیش از فقرت ، زندگی ‌ات قبل از مرگت» (نهج الفصاحة، ح 1073)

نكته دیگری در سخنان رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) لزوم پختگی جوان و بهره گرفتن از تجربه ‌های مفید است. حضرت در حدیثی می ‌فرماید :
«خداوند جوانی را كه از خود سبكی و بی‌خردی نشان نمی‌دهد ، به دیده نخستین می‌نگرد.» (نهج الفصاحة، ح 729)

و در گفتاری دیگر می ‌فرماید :
«بهترین جوانان شما آن است كه رفتار بزرگسالان را داشته باشد و بدترین بزرگسالان شما آن است كه رفتار جوانان را داشته باشد»
(نهج الفصاحة، ح 1514)

از این احادیث می‌توان فهمید كه استفاده بهینه از فرصت جوانی و بهره‌مندی از تجارب بزرگسالان باید در حدی باشد كه در پرتو این تجارب نشانی از خامی و اقدام‌های نسنجیده در رفتار جوان مشاهده نشود. پیام حدیث نبوی ، تقلید جوان از رفتار ظاهری بزرگسالان نیست ، بلكه منظور ، برخوردهای پخته و سنجیده و عاقلانه‌ای است كه یك جوان می‌تواند در پرتو بهره ‌وری از تجارب از خود نشان دهد.

محور دیگر در سخنان رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) ، اهمیت احترام جوان به بزرگسالان است كه افزون بر پی‌آمد های مثبت دنیوی و اخروی ، زمینه استفاده از تجارب او را فراهم می‌كند.

حضرت در حدیثی می‌فرماید: «هر جوانی كه پیری را برای بزرگی سنش گرامی دارد ، خداوند هنگام پیری او كسی را بگمارد كه وی را تكریم كند». (نهج الفصاحة، ح 2569)

پیام این حدیث نبوی نیز توجه جوانان به یكی از وظایفی است كه بر عهد دارد. با عمل به این وظیفه كه تكریم بزرگسالان است ، جوان به نوعی خود را آماده دوران پیری و چگونگی برخورد دیگران با خود می‌كند و در پرتو عمل به این وظیفه ، روح او به صورت غیر مستقیم ، احساس لطافت و سبكی می‌كند و به طور طبیعی از بسیاری از امور نابخردانه و خشونت‌آمیز خودداری می‌‌كند.

نكته دیگر در سخنان رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) ، ارزشمندی پای ‌بندی جوان به فضایل زیبای اخلاقی است. حضرت در گفتاری می ‌فرماید : «جوان سخاوتمند نیك‌ خو در پیشگاه خداوند از پیر بخیل بد خو محبوب‌تر است.»
(نهج الفصاحة ، ح 1788)

از این حدیث می‌توان فهمید كه معیار فضیلت ، بهره‌مندی از اخلاق خوب است و جوانی با بزرگسالی نقشی در فضیلت ندارد. البته اگر جوان در سنین جوانی پای ‌بند به عبادت باشد ، ار ارزشمندی ویژه‌ای برخوردار است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حدیثی می‌فرماید :
«خداوند به جوان عبادت پیشه بر فرشتگان مباهات می‌كند و می‌گوید : بنگرید به بنده من كه به خاطر من از شهوتش چشم پوشیده است» (نهج الفصاحة، ح 738)

از این حدیث می‌توان فهمید كه شرایط سنین جوانی اقتضای پیروی از تمایلات و شهوات را دارد و اگر جوانی در چنین شرایطی در مسیر بندگی خدا و اطاعت باشد ، آن چنان ارزشمند است كه خداوند به او مباهات می‌كند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در گفتاری دیگر می‌فرماید :
«همانا خداوند جوانی را دوست دارد كه جوانی خود را در عبادت و اطاعت او سپری می‌كند» (نهج الفصاحة، ح 800)

و در حدیثی دیگر حضرت می‌فرماید :
«هفت نفرند كه خداوند در روزی كه سایه‌ای جز سایه او نیست ، آن‌ها را در سایه خویش قرار می‌دهد. اول ، پیشوای عدالت پیشه است و دوم جوانی است كه در عبادت خداوند رشد پیدا كند ...» (نهج الفصاحة، ح 1732)

ارزشمندی عبادت در سنین جانی را حضرت در سخنی دیگر این گونه تبیین می ‌فرماید :
«فضیلت جوان عابدی كه از آغاز جوانی عبادت كند ، بر پیری كه وقتی سنتش زیاد شد ، عبادت كند ، هم چون فضیلت پیامبران بر سایر مردم است.» (نهج الفصاحة، ح 2050)

از این حدیث می‌توان فهمید كه موفقیت یك جوان در سنین جوانی و پیروزی او بر تمایلات نفسانی و بندگی او آن چنان ارزشمند است كه موقعیت او را چون موقعیت ویژه پیامبران در میان افراد جامعه می‌كند.

توبه جوان :

محور دیگر در سخنان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) توجه به ارزشمندی توبه در سنین جوانی است. شرایط جوانی زمینه مناسبی برای سركشی و طغیان و انحراف است و معمولا انسان‌ها در چنین سنینی بیشتر گرفتار گناه و اشتباه هستند و به همین دلیل ، نیاز آن‌ها به توبه و بازگشت بیشتر است. بر همین اساس ، رسول گرامی می‌فرماید :
«خداوند جوان توبه كار را دوست دارد.» (نهج الفصاحة، ح 749)

پیام این حدیث ، امیدوار ساختن جوان است كه هر چند ممكن است لغزش ‌هایی در دوران جوانی رخ دهند ، توبه نه تنها راه مبارزه با این لغزش‌ها و جبران خطاهاست. بلكه آن‌چنان ارزشمند است كه جوان توبه كننده محبوب پیشگاه الهی است. این واقعیت را رسول گرامی در حدیث دیگر، این گونه بیان می‌كند : «توبه نیكو است ولی از جوانان نیكوتر است.»
(نهج الفصاحة، ح 2006)

از این تعبیر استفاده می‌شود كه اگر انسان در شرایطی باشد كه زمینه اش برای رنگ پذیری و انفعال بیشتر است ، اقدام و مقاومت و پایمردی نه تنها خوب و ارزشمند است ، فضیلت بیشتری نیز دارد ؛ زیرا خارج شدن از جو حاكم و گریز از شرایط فشار نه تنها ارزش كه هنر است.

در حدیثی دیگر، رسول گرامی می‌فرماید :
«هیچ چیز نزد خداوند والا از جوان توبه كننده محبوب‌تر نیست و هیچ چیز نزد خداوند بزرگ از پیری كه پایدار بر گناهانش باشد مبغوض ‌تر نیست.» (نهج الفصاحة، ح 2679)

محور دیگر در سخنان پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ، تأكید بر ازدواج در سنین جوانی است.
حضرت در حدیثی می ‌فرماید :
«هر جوانی در آغاز جوانی ازدواج كند ، شیطان او بانگ بردارد كه وای بر او ، دین خود را از دستبرد من محفوظ نگه داشت»
(نهج الفصاحة، ح 1034)

از این تعبیر می‌توان فهمید كه ازدواج نقش بسیار تأثیرگذاری در دین‌ داری جوان دارد و یكی از بهترین راه‌ها برای حفظ دیانت اوست.
نكته دیگری كه در این زمینه مطرح است ، اقدام پدر برای ازدواج فرزند در سنین مناسب است.

رسول گرامی می‌فرماید :
«حق پسر بر پدر است كه نوشتن و شنا كردن و تیر انداختن به او بیاموزد و جز غذای پاك و خوب به او نخوراند و همین كه بالغ شد ، برای او زندگانی تشكیل دهد». (نهج الفصاحة، ح 1394)

روشن است كه سنین جوانی اوج خودنمایی غریزه  است و شاید از تعبیر رسول گرامی كه می‌فرماید :
«جوانی شعبه‌ای از دیوانگی است و زنان دام شیطان‌اند.» (نهج الفصاحة، ح 1792)

ـ به قرینه قسمت پایانی حدیث كه زنان را دام شیطان معرفی فرموده است ـ می توان فهمید كه منظور از این حدیث ، سنین ازدواج جوان است ؛ یعنی در بلوغ  ، جنون به وجود می‌آید و باید غرایز جنسی كنترل شود. بهترین راه كنترل و هدایت این غرایز «ازدواج» است.
از تعبیر رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) نیز می‌توان فهمید كه عدم اقدام مناسب در برابر این غریزه، جامعه را از مسیر عقل و خرد خارج می‌كند و چنین جامعه‌ای در خطر آسیب‌های گوناگون است.