تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : اگر مقصود شما «عرفان نظرى» باشد، براى كسب آن فراگيرى منطق، يك دوره فلسفه اسلامى و سپس برخى از متون عرفان نظرى - چون تمهيد القواعد ابن تركه يا فصوص الحكم ابن عربى - نياز است. امّا اگر منظور شما «عرفان عملى» است؛ در يك نگاه كلى با دو مرحله مى‏توان به مسير عرفان عملى وارد شد: T}مرحله نخست.{T كوشش در تحصيل علم كامل به صراط قرآنى است؛ يعنى، طريق ارائه شده در متون اسلامى را آن چنان كه هست، بشناسد. T}مرحله دوم.{T به همه آنچه ارائه شده، عمل كند و صراط مستقيم الى الله را در همه ابعاد آن در پيش بگيرد. در هر دو مرحله، مطالعه متونى لازم و ضرورى است علاوه بر آنكه به دليل پيچيدگى موضوع، سختى راه و ظرافت آن در هر دو مرحله، خود را از استادى مجرّب، موثق و مورد اطمينان بى نياز نداند. به هر حال همراهى مرشد و مريد در عرفان عملى ضرورى است. در تمامى آنچه گفته شد، هيچ گاه از مدد جويى رسول اكرم«صلى الله عليه وآله»، امير مؤمنان«عليه السلام»، حضرت زهرا«عليها السلام» و امامان«عليهم السلام» غافل نبايد شد؛ زيرا H}«بهم فتح الله و بهم يختم»{H،V}مفاتيح الجنان، زيارت جامعه كبيره.{V راه ورود و پايان، آن بزرگان هستند. مطمئن باشيد اگر صادقانه با آن عزيزان روبه رو شويد، آنان نيز از سر صدق شما را در اين راه كمك كرده و عنايت خود را مشمول حالتان قرار خواهند داد؛ به خصوص حضرت ولى عصر (عج) كه امام حاضر و زمان ما است. P}اى مهر! طلوع كن كه خوابيم همه‏{E}در هجر رخت در تب و تابيم همه‏{P P}هر برزن و بام از رخت روشن و ما{E}خفاش وشيم و در حجابيم همه‏{P V}امام خمينى‏قدس سره.{V

پاسخ : اين مشكل بدين جهت است كه ما به خود نيامده و بيدار نگشته‏ايم؛ چرا كه اگر يقظه و بيدارى بود ما به حقيقت گناه واقف شده و از آن دورى مى‏كرديم. براى آنكه حقيقت امر بيشتر روشن شود، توجه به مطالب ذيل ضرورى است.V}برگرفته از: مقالات، نوشته استاد محمد شجاعى.{V از آثار يقظه، توجه به حقيقت گناه و خطر آن است. آثار يقظه، معرفت گناه و شناخت جرم و به دنبال آن، سعى در دورى از گناه و جرم است. با تابش نور يقظه در دل و جان و با بيدارى از غفلت و جهل، مسأله گناه و گناه‏كارى و خطر آن، تا حدودى براى سالك مورد توجه قرار مى‏گيرد و اهميت آن روشن مى‏شود. در مرحله بيدارى و انتباه، با كنار رفتن پرده‏هاى جهل و غفلت و به لحاظ نورانى شدن عقل به نور يقظه، بزرگى گناه و جرم و خطر آن، به اندازه‏اى كه يقظه حاصل شده، معلوم مى‏گردد و خوف به خصوصى در دل او به وجود مى‏آيد كه او را وادار به دورى از آن و اجتناب از آن مهلكه مى‏كند. گفتنى است كه گناه و جرم - به معناى وسيع آن، از كفر و عناد و شرك جلى گرفته تا طغيان و عصيان با داشتن ايمان و مراتب ناپيداى شرك و گناه -، چيزى نيست كه براى ارباب غفلت، آن چنان كه بايد، شناخته شود و تصور اين خطرات براى آنان معلوم گردد!!. اگر صاحبان غفلت در درجات مختلف - چه كافران و چه مؤمنان گناهكار - مى‏دانستند گناه يعنى چه و كفر و عناد و شرك يعنى چه و معصيت و مخالفت با حضرت حق و نيز مراتب خفيه شرك و گناه يعنى چه و آن سوى اين قضايا چيست نه تنها به اين امور نزديك نمى‏شدند و از آنها دورى مى‏جستند بلكه از فرط خوف و وحشت حتى به تصور آنها راضى نمى‏بودند و از فكر و تصور ذهنى آنها نيز وحشت داشته و فرار مى‏كردند!. P}حق همى گويد كه‏اى مغرور كور!{E}نز زنامم پاره پاره گشت طور{P P}كه «لو انزلنا كتاباً للجبل»{E}لانصدع ثم انقطع ثم ارتحل‏{P P}ار من از كوه احد واقف بدى‏{E}پاره گشتى و دلش پرخون شدى‏{P P}از پدر وز مادر اين بشنيده‏اى‏{E}لاجرم غافل درين پيچيده‏اى‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر دوم.{V اهميت و بزرگى هر گناه - چه به معناى معصيت و حرام و چه به معناى عميق‏تر و دقيق‏ترى كه در منازل و مدارج مختلف عبوديت و براى ارباب مقامات مطرح است -، در ايمان ابتدايى براى مؤمنان آن چنان كه بايد، روشن نيست. همان گونه كه اهميت و بزرگى و خطر بالاتر از تصور آن جرم و گناهى كه در منازل و مدارج عالى سير به تناسب همان منازل و مدارج هست؛ مانند اصل آن، براى صاحبان منازل ابتدايى و براى اهل مدارج پايين‏تر آنچنان كه بايد، روشن و معلوم نمى‏باشد. پس به دليل اهميت و بزرگى گناه و خطر آن در ايمان ابتدايى چندان شناخته نيست، مى‏بينيم صاحبان ايمان ابتدايى - با اينكه به گناه و جزاى اخروى و خطرات آن ايمان دارند - به طور بايسته از گناه و جرم پرهيز نكرده و از آن وحشت نمى‏كنند و از آينده خود نگران و مضطرب و خائف نمى‏باشند واز يك سكون و اطمينان كاذب و مبتنى بر جهل و غفلت برخوردارند! اجتناب سخت و فرار از گناه، خوف و خشيت، نگرانى و اضطراب، ناله‏ها و گريه‏هاى سخت و جدى و بالاخره، بر خود پيچيدن‏ها و تضرّع‏ها كه از بندگان خوب و از برخى صاحبان ايمان - در عين مجاهدت در عبوديت - مى‏شنويم و مى‏بينيم، در بيشتر صاحبان ايمان و در عموم مؤمنان نمى‏بينيم و نمى‏شنويم. گويا آنچه آنان از گناه و جرم و از خطر آنها فهميده و دانسته‏اند، غير از آن است كه اينها فهميده و دانسته‏اند و گويا آنان امورى يافته و به چيزهايى رسيده‏اند كه اينها نيافته و نرسيده‏اند و يا گويى آنان جدى گرفته‏اند و اينها جدى نگرفته‏اند. و حال چرا خوبان از بندگان خدا، گناه و جرم را بهتر شناخته و به خطر آن بيشتر پى‏برده‏اند و از آن وحشت داشته و دارند اما عامه مؤمنان با داشتن ايمان آن شناخت و وحشت را ندارند؟! آيا آنان بيدار گشته‏اند و اينها در خوابند؟! و آيا هر كه بيدارتر، هشيارتر؟! P}هر كه در خواب است بيداريش به‏{E}مست غفلت عين هشياريش به‏{P P}چون به حق بيدار نبود جان ما{E}هست بيدارى چو در بندان ما{P P}جان همه روز از لگدكوب خيال‏{E}وز زيان و سود و از خوف زوال‏{P P}نى صفا مى‏ماندش نى لطف و فر{E}نى به سوى آسمان راه سفر{P P}خفته آن باشد كه او از هر خيال‏{E}دارد اميد و كند با او مقال‏{P V}همان، دفتر اول.{V جهل و غفلت و محبوس بودن در وادى اوهام، خيال‏ها، فريب‏ها و هواهاى حيات دنيوى است كه نمى‏گذارد ما و همه ارباب غفلت - در عين اينكه ايمان داريم - به لوازم ايمان خود، پايبند باشيم و به حقيقت گناه و بزرگى و خطر آن پى ببريم، تا سعى در نجات از بند آن و تلاش در تطهير خود و دور كردن آن از خود بكنيم و خود را از خطر آن نجات دهيم. اين جهل و غفلت آن چنان دامنگير است كه در عين قرار گرفتن در پرتگاه آتش و خسران، نه تنها خوف و نگرانى و اضطرابى نداريم و نه تنها گريه و تضرعى نمى‏كنيم؛ بلكه به لحاظ همان ايمان ابتدايى و عمل جزئى، چنين گمان داريم كه در طريق هدايت و از نجات يافتگان هستيم: نه از گناهان و جرم‏هاى گذشته و حال در اضطرابيم، نه از مكر و استدراج مى‏ترسيم و نه از عاقبت امر خويش!. مثل اينكه گناهى نبوده و يا گناه ما مهم نبوده و يا از خداى متعال، قول حتمى بر بخشايش گناهان خود گرفته‏ايم، آن هم بدون توبه صحيح و مثل اينكه از مكر و استدراج در امان هستيم و از گذشته آگاهى داريم و به عاقبت نيز عالم هستيم. قرآن مى‏فرمايد: A}«فَرِيقاً هَدى‏ وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ»{A؛V}اعراف (7)، آيه 30.{V [ خداى متعال‏] دسته‏اى را هدايت [ فرموده‏] و دسته‏اى هم ضلالت براى آنها ثابت گشته است؛ زيرا آنان [ عوض اينكه ]خود را تحت ولايت خدا قرار دهند، شياطين را اولياى خود اتخاذ نموده‏اند و از طرفى گمان مى‏كنند كه هدايت يافته هستند». كسى كه گناه مى‏كند و در طريق هوا و هوس است - اگر چه ايمان هم داشته باشد و بعضى از لوازم آن را هم به جا آورد - به همان اندازه كه در طريق مخالفت با حق و در طريق هواها است، تحت ولايت شيطان و جنود او است و بعيد نيست كه مشمول همين آيه باشد. و چه بسا در حيات دنيوى خويش از نظر مال و فرزند و ساير امور دنيوى نيز در رفاه و آسايش باشد و براساس گمان نادرست، اين امور را به نفع خويش و تفضّل حق ببيند و چنين تصور كند كه قرار دادن اين امور در اختيار او، از جانب خداى متعال، از باب لطف و عنايت است. در حالى كه اين چنين نبوده و آنچه براى آزمايش به او عطا شده، به لحاظ استفاده وى در طريق گناه و هواها، به ضرر او و در جهت هلاكت او بوده و براى او نقمت باشد و بدون اينكه متوجه شود، در مكر و استدراج افتاده و گرفتار خسران گردد: قرآن مى‏فرمايد: A}«فَذَرْهُمْ فِى غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِينٍ أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ نُسارِعُ لَهُمْ فِى الْخَيْراتِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ»{A؛ V}مؤمنون (23)، آيات 54 - 56.{V؛ «بگذار آنان در غفلت خود تا وقت معينى غوطه‏ور باشند. آيا گمان مى‏كنند آنچه به آنان از مال و فرزندان مى‏دهيم. از باب اين است كه مى‏خواهيم خيرها و نعمت‏ها را از هر سو به آنها برسانيم؟! چنين نيست؛ بلكه آنان شعور به حقيقت امر ندارند». ارباب غفلت با وضعى كه دارند، به حكم غفلت و بى‏خبرى، نظر خاصى به اعمال و عبادات خود دارند و طاعت‏هايشان هميشه در نظرشان بوده و در باطن خويش تكيه و اميد به خصوصى به آنها دارند! اين طاعت‏ها و عبادت‏ها با توجه به معناى صحيح طاعت و عبادت، نه تنها كارهاى خوبى نيستند؛ بلكه با قطع نظر از به جا آوردن دستور خداى متعال، نوعى خلاف ادب نيز مى‏باشند. براى مثال نمازى كه ارباب غفلت به جا مى‏آورند، از نظر خوبان به جاى خود يك نوع گناه و خلاف ادب است و آنان چنين نمازى را نفاق و دروغ و دعوى بى‏حقيقت مى‏بينند و همين‏طور هم هست. آنان هرگز به چنين طاعت و عبادتى، راضى نمى‏شوند و از آن شرم دارند و از به جا آوردن چنين نمازى وجودشان متزلزل مى‏گردد؛ نمازى كه حركات ظاهرى در آن، درست نقطه مقابل حركات درونى و قلبى است و قلب با حركات ظاهرى هم گام نيست. اين نماز دعوى محض است و همه حركات و سكنات ظاهرى و باطنى - در غير وقت نماز - برخلاف ادعاهايى است كه در نماز هست. يك جمله از آن اين است: A}«ايَّاكَ نَعْبُد»{A؛ «فقط از تو طاعت مى‏بريم [ و تويى معبود و مطلوب ما]»، در صورتى كه از غير او و از نفس خود طاعت برده و غير او معبود و مطلوب دل ما است!! جمله ديگر آن اين است: A}«اِهْدِناَ الصِّراط المُسْتَقيم»{A؛ «خدايا ما را به صراط مستقيم [ در عبوديت‏] هدايت بفرما»، در حالى كه سعى ما در همه ساعات، در مسير خلاف و در طريق هوا و شيطان است. يكى از حركات ما در اين نماز «سجده» است و ظاهر ما نيز نشان مى‏دهد كه از غير او فرار و به سوى او اقبال مى‏كنيم -، آن هم با تذلل و فنا - در صورتى كه قلب ما از اين فرار كاملاً بى‏خبر و بلكه در فرار از حق به سوى اغيار است! ... و خلاصه اگر نبود دستور خداى متعال و اگر نبود رأفت و رحمت و عفو او، اين نماز چندان مطلوب و بلكه اصلاً مطلوب نبود و يا نوعى خلاف ادب به حساب مى‏آيد. البته طبق دستور واجب حضرت حق با همين حال و با همين خصوصيات نيز بايد آن را به جا آورد و سرّ اين دستور واجب را نيز خود او مى‏داند.تا اين اندازه براى ما معلوم است كه رأفت و رحمت خاصى از جانب او، در اين بين هست كه به انسان غافل و جاهل هم مى‏گويد: باز به سوى ما روى بياور كه عفو و آمرزش ما گسترده و رحمت ما شامل و بى‏نهايت است. عدم توجه به سرّ اين دستور است كه ارباب غفلت را در خود فريفتگى به اين گونه نمازها و عبادت‏هاى ديگر، به اشتباه بيشتر انداخته و در نتيجه نظرشان به طاعاتشان معطوف گشته است و خيال مى‏كنند از اهل عبادت هستند و عبادتى انجام داده‏اند!!. P}رو مكن زشتى كه نيكى‏هاى ما{E}زشت آيد پيش آن زيباى ما{P P}خدمت خود را سزا پنداشتى‏{E}تو لواى جرم از آن افراشتى‏{P P}چون تو را ذكر و دعا دستور شد{E}زان دعا كردن دلت مغرور شد{P P}همسخن ديدى تو خود را با خدا{E}اى بسا كس زين گمان افتد جدا{P P}گرچه با توشه نشيند بر زمين‏{E}خويشتن بشناس و نيكوتر نشين‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر دوم.{V حضرت سيدالشهدا حسين بن على«عليه السلام» - با آن منزلت عبودى كه داشت - به تناسب و به اقتضاى مرتبت خويش، در قسمتى از مناجات روز عرفه مى‏گويد: H}«الهى! من كانت محاسنه مساوى فكيف لاتكون مساويه مساوى و من كانت حقايقه دعاوى فكيف لاتكون دعاويه دعاوى»{H؛ «اى خدا: كسى كه خوبى‏هايش، بدى‏ها است، پس چگونه بدى‏هاى وى بد نخواهد بود و كسى كه حقيقت‏هاى وى دعوى‏هاى باطل است، پس چگونه دعوى‏هاى بى‏حقيقت وى، دعوى باطل نخواهد بود!؟». البته فهم مقاصد والاى امام حسين«عليه السلام» - با توجه به مقام و منزلت آن حضرت و مقام محمود ولايت مطلقه -، براى عقول نارساى ما قابل درك و هضم نيست. همين‏قدر مى‏دانيم هر مقامى براى خود وظايفى دارد و گفتار آن حضرت، به تناسب منزلت عبودى خود او است. P}عقل جزو از رمز اين آگاه نيست‏{E}واقف اين سر به جز الله نيست‏{P P}عقل را خود با چنين سودا چه كار{E}كرّ ما در زاد را سُرنا چه كار{P V}همان.{V با اين بيان روشن شد كه ارباب غفلت و آنان كه بيدار نگشته‏اند، به حقيقت گناه و بزرگى آن و خطر فراوان آن، آگاهى ندارند و اين، يقظه و بيدارى است كه چنين آگاهى و شناختى را به وجود مى‏آورد و انسان را وادار به تطهير خود از گناهان گذشته و حال و آينده و دورى از گناه و جرم مى‏كند. يقظه در مراتب مختلف، حقيقت گناه و جرم را در درجات مختلف و در منازل متنوع، براى سالك مى‏شناساند و خطر آن را در هر مرحله‏اى معلوم نموده و به دورى از آن وادار مى‏كند. امام على«عليه السلام» مى‏فرمايد: H}«طوبى لنفس ادت الى ربها فرضها و عركت بجنبها بؤسها و هجرت فى الليل غمضها، حتى اذا غلب الكرى عليها افترشت ارضها و توسدت كفها، فى معشر اسهر عيونهم خوف معادهم و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم و همهمت بذكر ربهم شفاههم و تقشعت بطول استغفارهم ذنوبهم، اولئك حزب‏الله الا ان حزب الله هم المفلحون»{H؛ V}نهج‏البلاغه، تحقيق محمد عبده، ج 3، ص 75.{V؛ «خوشا نفسى كه آنچه را از پروردگارش بر او واجب گرديده، ادا كند و بر سختى‏ها و مجاهدت‏ها بردبار باشد و در شب، خواب خود را ترك كند و آن وقت كه خواب بر او غلبه كرد، زمين را فرش و دست خويش را بالش قرار دهد، در آن جمعى كه خوف بازگشت به سوى خدا، چشم‏هاى آنان را شب‏ها بيدار داشته است و پهلوهاى آنان از خوابگاه‏هايشان دور گشته و لب‏هايشان آهسته به ذكر و ياد پروردگارشان مشغول شده است و بر اثر استغفار و توجه به گناهان و تعمق در آنها، گناهان و جرايم آنان در نظرشان بزرگ و بزرگ‏تر و افزون و افزون‏تر گرديده است. آنان هستند حزب خداى متعال و حزب خدا همان‏هايند كه نجات يافتگانند». خواجه عبدالله در منازل‏السائرين در اين زمينه مى‏گويد: H}«والثانى مطالعة الجناية والوقوف على الخطر فيها والتشمر لتداركها و التخلص من ربقها و طلب النجاة بتمحيصها»{H؛ يعنى، و امر دوم از يقظه، مطالعه جنايت است و وقوف بر خطر در آن و سرعت براى چاره كردن آن و رهانيدن خود از بند آن و نجات جستن با دور كردن و كنار زدن آن.V}مقالات، ج‏2، ص 50 - 44.{V

پاسخ : روش عملى هر انسانى در زندگى، مبتنى بر يك سلسله اصول فكرى و عقيدتى مختص او است. به بيان ديگر، روش كلى عمل هر كسى، از اصول فكرى و عقيدتى وى سرچشمه مى‏گيرد. از همين رو آنچه براى هر انسانى اصالت دارد، همان اصول فكرى و عقايد او است و روش عملى و اعمال و حركات، فرع بر اين اصول است. P}اى برادر! تو همه انديشه‏اى‏{E}مابقى تو استخوان و ريشه‏اى‏{P P}گر گل است انديشه تو گلشنى‏{E}ور بود خارى تو هيمه گلخنى‏{P V} مثنوى معنوى، دفتر 2، ابيات 277 - 288.{V از اين رو، هر چه عقايد و اعتقادات انسان، قوى‏تر و مستحكم‏تر و هر چه آنها در دل و جان آدمى ريشه‏دارتر باشد؛ اعمالش متقن‏تر، نيكوتر و صحيح‏تر خواهد بود. انديشمندان سير و سلوك با توجه به اين حقيقت، گام اوّل در سلوك را «ايمان» و تصحيح اعتقادات دانسته و آن را ورودى مهم و اصيل براى طى طريق تلقى كرده‏اند.V}نگا: رسالة فى السير و السلوك، ص 43 - 74.{V بنابراين اگر اعتقادات و ايمان آدمى - اگر چه در قالبى كلى و به صورت اجمالى - محكم نباشد، نمى‏تواند قدم به منازل بعد بگذارد. امّا از آنجا كه ايمان، صرف علم و معرفت نيست؛ بلكه علمى است كه به زيور تسليم آراسته شده و التزام قلبى و تسليم درونى نيز با آن معرفت توأم است؛ قطعاً هر سلوك عملى كه به طهارت و تزكيه قلب منجر گردد، در توسعه و تعميق ايمان مؤثر خواهد بود؛ از اين رو گفته‏اند: ايمان، عمل‏زا و عمل، ايمان افزا است. البته زمانى عمل صالح پديد مى‏آيد كه ايمان در حد قابل پذيرش وجود داشته باشد و هنگامى عمل صالح موجب افزايش ايمان مى‏شود كه با سلوك عملى و تهذيب نفس، همراه گردد.

پاسخ : براى رهايى از «يأس» بايد دانست كه خداوند، به بندگان خويش لطف و رحمت بى پايان دارد و از همه بندگان گنه كار خود، دعوت كرده است به او التجا كنند و به سوى رحمت بى كرانش، دست نياز بگشايند و وعده داده است اگر توبه كنند و دست از زشتى‏ها بشويند، همه گناهان را خواهد بخشيد و آنان را مشمول لطف و كرم بى منتهاى خود قرار خواهد داد.V}زمر (39)، آيه 53.{V P}نى مشو نوميد و خود را شاد كن‏{E}پيش آن فريادرس فرياد كن‏{P P}كاى محب عفو از ما عفو كن‏{E}اى طبيب رنج ناسور كهن‏{P V} مثنوى معنوى، دفتر2، ابيات 3252 - 3253.{V همچنين بايد حسن ظن خويش را به حضرت حق، كامل و به او اعتماد كرد. بر اساس پاره‏اى از روايات و احاديث قدسى، يكى از موهبت‏ها و الطاف الهى به بندگان، اثر بخشيدن به «حسن ظن» و «گمان نيك» است. خداوند مقرر فرموده كه هر كس نسبت به وجود مقدس او، گمان نيكى ببرد، آن گمان را جامه عمل بپوشاند و انسان را نااميد نكند. به عبارت ديگر، هر كه با گمان نيك به خداوند رو به رو شود، او نيز با همان گمان نيك بنده، با وى مواجه خواهد شدV}در اين خصوص نگا: سلوك عرفانى در سيره اهل بيت«عليهم السلام»، ص 34 و 35 و عرفان اسلامى، ج‏1، صص 245 - 252.{V و از آنجا كه منشأ نااميدى غفلت از خدا و منشأ غفلت «عدم معرفت» صحيح به او است، لذا شناخت درست خداوند متعال و آيات او، در پيدايش اميد لازم و ضرورى است‏V}اخلاق اسلامى، ص‏144؛ نگا: يونس (10)، آيه 7 - 8.{V. البته بايد مراقب بود كه حالت «اميدوارى» به «غرور» تبديل نشود؛ مثلاً ممكن است حالتى در انسان رخ دهد و وى اميدوار شود؛ در اين صورت بايد ببيند منشأ آن، كوچك شمردن دستورات خدا است يا از اعتقاد به سعه رحمت و عظمت آن ذات مقدس اميدوارى حاصل شده است؟ اگر حالت دوّمى باشد، آدمى در حالت «رجا» و «اميدوارى» قرار دارد و بايد خدا را شكر كند و اگر حالت اوّلى در انسان باشد، بايد بداند كه «غرور» بوده و از دام‏هاى شيطان است. به هر حال اميدى مفيد و مثبت است كه آدمى را در عين توجّه به فضل و رحمت الهى، از اعمال صالح و احتراز از اعمال ناپسند باز ندارد.V}چهل حديث، ص‏199 و 200.{V شايد به همين جهت است كه امام باقر«عليه السلام» مى‏فرمايد: «هيچ بنده مؤمنى نيست، جز آنكه در ضميرش دو نور تابان است: «نور ترس» نسبت به كرده‏هاى پيشين و فرجام پسين و «نور اميد» به فضل و رحمت پروردگار؛ اگر هر يك با ديگرى سنجيده شود، هيچ يك فزونى نخواهد يافت».V}وسائل الشيعه، ج‏2، ص‏488 و 201 و 202.{V به هر حال اگر خوف بر آدمى غلبه كند، موجب يأس مى‏گردد و اگر اميد بر او غالب آيد، موجب جرأت بر گناه است؛ ولى تساوى آن دو، بهترين عامل بازدارنده از گناه و مشوّق به توبه و انجام عمل صالح است. P}انبيا گفتند: نوميدى بد است‏{E}فضل و رحمت‏هاى بارى بى حد است‏{P P}از چنين محسن نشايد نااميد{E}دست در فتراك اين رحمت زنيد{P P}اى بسا كارا كه اوّل صعب گشت‏{E}بعد از آن بگشاده شد، سختى گذشت‏{P P}بعد نوميدى بسى اميدهاست‏{E}از پس ظلمت بسى خورشيدهاست‏{P V} مثنوى‏معنوى، دفتر3، ابيات 2922 - 2925.{V

پاسخ : واژه «دنيا» در لغت مؤنث «أدنى» به معناى نزديك‏تر و يا پست‏تر است. «دنيا» در واقع صفت تفضيلى است؛ اما در آيات فراوانى اين واژه بدون موصوف و در برابر آخرت به كار رفته است.V}نگا: انفال (8)، آيه 67.{V اگر دنيا از «دنائت» باشد، به معناى پست‏تر و اگر از «دنوّ» باشد به معناى نزديك‏تر است. امّا به قرينه تقابل آن با آخرت - كه اشاره به دورتر بودن آن جهان از ما دارد - دانسته مى‏شود كه مراد از دنيا، زندگى نزديك تر است.V}اخلاق اسلامى، ص 110و111.{V اما اينكه مى‏گويند بايد از علاقه به دنيا دست برداشت، مقصود «ذات دنيا»؛ يعنى، اجزا و پديده‏هاى دنيا نيست (همان طور كه مراد دنيايى كه با انسان ارتباط دارد نمى‏باشد)؛ بلكه بايد موضوع را در ارتباط انسان با دنيا پى‏گرفت. دنيا بدان لحاظ كه آفريده‏اى از آفريده‏هاى خداى حكيم است، نه تنها نقصانى ندارد؛ بلكه نظام آن بهترين نظام بوده و به غايت استوار و زيبا است. امام‏على«عليه السلام» در اين باره فرموده است: «آنچه را آفريد، با اندازه‏گيرى دقيق استوار كرد و با لطف و مهربانى نظمشان داد و به خوبى تدبير كرد. هر پديده‏اى را براى همان جهت كه آفريد، به حركت درآورد، چنان كه نه از حد و مرز خويش برون آيد و نه در رسيدن به مراحل رشد خود كوتاهى كند».V}نهج‏البلاغه، خطبه 91.{V بدون شك چنين دنيايى نكوهيده نيست؛ بلكه براى آدمى ارزش مثبت نيز دارد؛ زيرا دنيا كشتگاه آخرت است و ما زندگى را با اعمال و رفتار اختيارى خويش در دنيا مى‏سازيم و به آن شكل مى‏دهيم.V}نگا: انعام (6)، آيه 70 تا 130؛ اعراف (7)، آيه 51؛ لقمان (31)، آيه 33؛ فاطر (35)، آيه 5.{V اگر دنيا نباشد، آخرتى هم نيست. دنيا بدين معنا بسيار ارزشمند است؛ زيرا آدمى طى زندگى محدود دنيوى خويش، مى‏تواند سفره سعادت بى پايان و جاودان خود را در آخرت بگستراند. دنيايى كه در آن زندگى مى‏كنيم، جاى خوبى براى انسان بوده و همه چيزش براى كمال او مناسب است. دنيا خير محض است؛ حتى شرور و گرفتارى‏ها و بلاها نيز جهت كمال يابى انسان بوده و از اين جهت خير است. امام‏على«عليه السلام» مى‏فرمايد: «چه بسيار كسانى كه با بلا و سختى به نعمت رسيده‏اند. ايمان مؤمن كامل نمى‏شود، مگر هنگامى كه سختى را آزمايش و بلا را نعمت بداند».V}غررالحكم، ج‏6، ص‏408، ح‏10811.{V با توجه به اين دو نگرش، دنيا خير و ارزشمند است؛ پس چرا اسلام دنيا را نكوهش كرده و ما را از علاقه به آن بر حذر داشته است؟!V}به عنوان نمونه نگا: نهج‏البلاغه، خطبه‏113 و 109، حكمت 385 و 77.{V از متون دينى چنين استفاده مى‏شود كه عيب و ايراد از نحوه ارتباط انسان و برخورد وى با دنيا رخ مى‏نمايد! به بيان ديگر، شكل برخورد انسان با دنيا، آن را ارزشمند، يا بى‏ارزش مى‏سازد. اگر آدمى دنيا را هدف نهايى تلقى كند و خود را به طور كامل به آن مشغول دارد و از آخرت روى گرداند؛ چنين دنيايى، مذموم و ناپسند است؛ يعنى، دنيايى كه «هدف آخر» تلقى شود و انسان را اسير خود سازد و خدا، آخرت و دين و حتى خويشتن را، چنان در نظرش كوچك و خوار سازد كه به دنيايش بفروشد!V}نگا: نهج‏البلاغة، نامه 49 و خطبه 160.{V به بيان ديگر، مجرم راستين در تفسير بد و مذموم از دنيا، خود انسان است، «نه دنيا». حضرت على«عليه السلام» مى‏فرمايد: «راست مى‏گويم، دنيا نيست كه تو را فريفته است؛ بلكه تويى كه فريفته دنيا شده‏اى، چرا كه دنيا پندها را بى‏پرده با تو گفته و به دور از هر تبعيضى، از حقايق آگاهت كرده است و بى‏گمان با اين همه هشدارهاى پى در پى - از فرود آمدن بلا در تن و كاستن نيرويت - صادق‏تر و وفادارتر از آن است كه دروغت بگويد يا فريبت دهد! چه بسيار پندهايى از دنيا را كه متهم كردى و خبرهاى راستى را كه دروغ انگاشتى».V}همان، خطبه 223، در اين خصوص نگا: دانشنامه امام على«عليه السلام»، ج‏1، ص‏375 - 398.{V P}لطف شير و انگبين عكس دل است‏{E}هر خوشى را آن خوش از دل حاصلست‏{P P}پس بود دل جوهر و عالم عرض‏{E}سايه دل كى بود دل را غرض؟!{P بنابراين، نكوهش دنيا، سرزنش از كسانى است كه دنيا را، آن گونه كه هست، نديده و نشناخته‏اند! دنيا گذرگاه آخرت است و آنان كه آن را هدف قرار داده‏اند، خطاهاى رفتارى، سراسر وجودشان را تسخير كرده است. دنيا را بايد به همان گونه كه هست - به عنوان وسيله - بشناسيم و به مقتضاى اين بينش صحيح با آن برخورد كنيم. پس نه به كلى رهايش سازيم، كه بدون وسيله به هدف نتوان رسيد و نه در آن متوقف شويم، كه از هدف باز خواهيم ماند. بايد غذا، لباس، مسكن و ديگر نيازها را برآورد؛ امّا نه فقط براى لذت بردن از حيات دنيا؛ بلكه براى فراهم ساختن زمينه اطاعت و بندگى خدا. در چنين بينشى، زندگى دنيا نه تنها ارزش منفى ندارد؛ بلكه از ارزش مثبت نيز برخوردار است و امرى مطلوب به شمار مى‏رود. با اين تفاوت كه ارزش و مطلوبيت حيات اخروى «بالاصالة و ذاتى» و ارزش و مطلوبيت حيات دنيوى «مقدمى و فرعى» است. P}جز به اندازه ضرورت زين مگير{E}تا نگردد غالب و بر تو امير{P V} مثنوى / دفتر3، بيت 2260.{V گفتنى است خواست‏هاى انسان كه به دنيا، به عنوان هدف اصلى و مطلوب نهايى تعلق دارد - بدين لحاظ كه خواهشى در نفس انسان است - «هواى نفس» خوانده مى‏شود و موضوع و متعلق آن خواست‏ها - كه بدون آخرت دنبال مى‏گردد - دنيا ناميده مى‏شود؛ همان دنياى نكوهيده‏اى كه آدمى را از آخرت باز مى‏دارد.V}اخلاق اسلامى، ص‏113؛ مقالات، ج‏2، ص‏155.{V

پاسخ : «رياضت» - كه به گفته عارفان «مفتاح همه سعادت‏ها و كيمياى همه دولت‏ها است»V}ابوسعيد نامه، ص‏12.{V. همان مجاهدت و جهاد با نفس است كه موجب مى‏شود آدمى، از حجاب‏هاى ظلمانى رهايى يابدV}شرح بر مقامات اربعين، صص‏74 - 76 و نيز نگا: فلسفه عرفان، ص‏267.{V. برخى آن را نوعى آمادگى براى سلوك معنوى دانسته‏اند.V}اشارات، ج‏3، نمط نهم.{V «رياضت» براى جلوگيرى از حركات افراطى در قواى شهويه، غضبيه و ناطقه است و اين قوا را جهت كمال انسانى تعديل مى‏كند. نفس انسانى داراى سه نيرو است كه آنها را «نفوس سه گانه» ناميده‏اند: نفس شهوانيه، نفس غضبيه و نفس ناطقه و مجموع اخلاق پسنديده و ناپسند آدمى، از اين سه نيرو نشأت مى‏گيرد. اگر «نفس شهوانيه» به سمت افراط پيش رود و وجود آدمى را مسخّر خويش سازد، به چارپايان بيشتر شباهت خواهد داشت، تا آدميان. امّا اگر اين نيرو تعديل شود، انسان داراى عفت و ادب نفسانى مى‏گردد و به مقام اصلى خود بار مى‏يابد. اگر «نفس غضبيه» حاكم مطلق انسان شود و به صورت عادتى مستمّر با وى عجين گردد، او به درندگان بيشتر از انسان شبيه خواهد بود. امّا اگر اين نيرو تعديل گردد، آدمى متين، بردبار، نيك‏روش و دادگر خواهد شد؛ همان خصايص حسنه‏اى كه زيبنده او است. «نفس ناطقه» نيز اگر تعديل نشود، پست فطرتى، ترفند، خدعه‏گرى، چاپلوسى، مكر، ريا و تظاهر بر وجود آدمى چيره خواهد شد و اگر از جنبه افراط بازداشته شود، وى مى‏تواند در پرتو آن، دو نيروى ديگر (خشم و شهوت) را، رام خويش سازد و خود را به كسب دانش و ادب و خويشتن دارى از پستى‏ها رهنمون سازد.V}در اين خصوص نگا: تهذيب الاخلاق، صص‏50 - 56.{V رياضت عبارت است از وارد كردن نفس، به سختى‏ها و مشقّات بدنى و روحى و مخالفت با هوا و هوس و تعديل سه قوه پيش گفته تا «سالك» بتواند به مقام معنوى خويش نايل شود و راه حق را بيابد. آموزه‏هاى اسلامى بر اين امر مهر تأييد گذاشته و انسان‏ها را به مجاهدت با هوا و هوس و تعديل قوا تشويق كرده است. قرآن كريم به منظور بيرون آوردن انسان‏ها از حجاب‏هاى ظلمانى تعلقات، جهاد با نفس و مخالفت با هواهاى نفسانى را به آنان توصيه و بر آن تأكيد مى‏كند و براى آنكه در ميدان جهاد با نفس (جهاد اكبر) موفق باشند، به صبر و استقامت و استعانت از حضرت حق دعوت مى‏فرمايد:V}مقالات، ج‏1، ص 70.{V A}«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»{A؛ V}عنكبوت (29)، آيه 69.{V؛ «و آنان كه در راه ما مجاهده و كوشش كردند، به راه خويش هدايت مى‏كنيم». A}«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ»{A؛ V}همان، آيه 9.{V؛ «و هر كه بكوشد، تنها براى خود مى‏كوشد؛ زيرا خدا از جهانيان سخت بى‏نياز است». روايات نيز آكنده از تأكيد بر مجاهده با نفس و مبارزه با آن است و از هر كارى مهم‏تر تلقى شده است.V}نگا: ميزان‏الحكمة، ج‏2، صص‏139 - 141.{V P}مردن تن در رياضت زندگى است‏{E}رنج اين روح را پايندگى است‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر 3، بيت 3365.{V از ديدگاه اسلام راه و روش اين رياضت‏ها، راه‏ها و روش‏هاى تعيين شده است؛ يعنى، از آنجا كه هر حجابى، اثر واقعى خاص خويش را دارد، از بين بردن آن نيز راه مخصوص به خود را در عالم تكوين دارد و نمى‏توان بر خلاف آن قدم نهاد و اگر كسى هم بر خطا رود، مطلوب خويش و اصلى را در رياضت به دست نخواهد آورد. بر اساس فرهنگ اسلامى، فقط با «ايمان» و «عمل صالح» و آنچه كه خداوند متعال و رسول و ائمه اطهار«عليهم السلام» دستور داده‏اند، رهايى از حجاب‏ها ميسّر است: A}«قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‏ وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ»{A؛ V}انعام (6)، آيه 71.{V؛ «بگو: حقيقت اين است كه هدايت، همان هدايت الهى است و بس و ما مأموريم در مقابل پروردگار همه عوالم، تسليم بوده و تابع هدايت او باشيم». A}«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»{A؛ V}همان، آيه 153.{V؛ «و اينكه، اين است صراط مستقيم من، پس تبعيت از آن بكنيد و از تبعيت كردن از راه‏هاى ديگر بپرهيزيد كه شما را از صراط مستقيم بازداشته و پراكنده مى‏كند بدانيد اين توصيه خداى متعال است به شما، باشد كه راه تقوا را در پيش گيريد». به هر حال اصل رياضت و مجاهدت در نظر اسلام، با انطباق آن بر واجبات و محرمات، مستحبات و مكروهات، امرى مقبول و تأييد شده است.V}مفاتيح‏الغيب، ص‏1077.{V اهداف رياضت - بنابر آنچه كه ابوعلى سينا نوشته است - سه چيز است: T}يك.{T غير خداوند را از سر راه دور كند. T}دو.{T انسان از آن جهت كه تركيبى از عقل و شهوت است و پهنه وجودش صحنه كشمكش قواى سفلى و علوى است؛ براى سفر بدون مزاحم به سوى بالا، بايد كارى كند كه جنبه سِفْلىّ نفس (نفس اماره) مطيع و تسليم جنبه عِلْوِىّ و عقلى (نفس مطمئنه) گردد؛ وگرنه به طور دائم در حال كشمكش و رفتن و بازگشتن و ترقى و سقوط خواهد بود. T}سوم.{T لطيف كردن و رقيق كردن روح است تا آماده قبول انوار و تجلياتى شود.V}نگا: اشارات، ج‏3، نمط نهم؛ مقالات، ج‏2، صص 168 و 169.{V پس رياضت براى خالص و پالايش كردن وجود آدمى است. P}بهر آن است اين رياضت وين جفا{E}تا برآرد كوره از نقره جفا{P V}مثنوى معنوى، دفتر 1، بيت 232.{V نتايج رياضت نيز به حسب نوع و مرتبه و كميت و كيفيت آن، متفاوت است؛ برخى كه رياضت‏هاى مشروعشان در حد پايين‏ترى است، مشاعر بالاتر حسى‏شان تقويت مى‏گردد و با چشم، گوش، لامسه، چشايى و بويايى، حقايق برتر را مى‏بينند، مى‏شنوند، لمس مى‏كنند، مى‏چشند و مى‏بويند. هر چه رياضت دقيق‏تر، ژرف‏تر، گسترده‏تر و مداوم‏تر شود، مكاشفات و مشاهدات برترى حاصل مى‏گردد و هر چه باريك‏تر و لطيف‏تر گردد، تجليات و انوار الهى بر قلب سالك مى‏تابد و خود را با وجه او مواجه مى‏بيند. به هر حال برآمد رياضت مشروع، «تسليم جان» شدن در مقابل جانان و فانى گشتن در وجه او و باقى ماندن به بقاى او است. P}اين رياضت‏هاى درويشان چرا است‏{E}كآن بلابر تن بقاى جان ماست‏{P P}تا بقاى خود نيابد سالكى‏{E}چون كند تن را سقيم و هالكى‏{P P}دست كى جنبد به ايثار و عمل‏{E}تا نبيند داده را جانش بدل‏{P V} همان، دفتر3، ابيات 3349 - 3351.{V

پاسخ : نخست بايد دانست نزد اهل حكمت و عرفان، عالم برزخ، عالمى فراتر از عالم دنيا است. لذا به هر مقدار، از دلبستگى و وابستگى به ماديات دنيا دور شويم، به عالم مافوق آن، بيشتر دسترسى مى يابيم. بنابر آنچه از روايات به دست مى آيد، علاوه بر انجام واجبات و ترك محرمات، اگر انسان سالك به نوافل و رعايت تقوا موفق شود؛ بيش از آنچه ديگران از جهت معنوى به دست آورده اند، خواهد رسيد چنين شخصى چشم برزخى دارد و مى‏تواند «حقايق» را فراتر از «وقايع» ببيند. T}حديث قرب نوافل‏{T رسول خدا«صلى الله عليه وآله» مى‏فرمايد: H}«قال الله تعالى: ما تحبب الى عبدى بشى‏ء احب الى مما افترضته عليه و انه ليتحبب الى بالنافلة حتى احبه، فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر به و لسانه الذى ينطق به، و يده التى يبطش بها و رجله التى يمشى بها اذا دعانى اجبته و اذا سألنى اعطيته»{H؛ V}ر.ك: محاسن برقى، ج 1، ص 291؛ اصول كافى، ج 2، ص 352.{V؛ «خداوند فرمود: اظهار دوستى نكرد بنده من به چيزى دوست داشتنى تر از آنچه واجب كردم بر او، و او با نوافل به سوى محبت من مى آيد تا اينكه من نيز او را دوست بدارم. پس هنگامى كه او را دوست بدارم، شنوايى او مى‏باشم، آن گاه كه مى‏شنود و بينايى او مى‏باشم، آن گاه كه مى‏بيند و زبان او مى‏باشم آن گاه كه سخن مى‏گويد و دست او مى‏باشم آن گاه كه ضربه مى‏زند و پاى او مى‏باشم آن گاه كه راه مى‏رود، هنگامى كه به درگاه من دعا كند اجابت مى‏كنم و اگر از من درخواست كند، به او مى‏دهم». خداوند راز آفرينش انسان را هنگام خلق آدم«عليه السلام» به ملائكه بيان فرمود: A}«إِنِّى جاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلِيفَةً»{A؛ V}بقره (2)، آيه 30.{V . در حالى‏كه فرشتگان مى‏دانستند اين موجود زمينى، فساد و خونريزى خواهد داشت! ولى سجده آنها در برابر آدم«عليه السلام» نشان داد كه در پشت اين فساد احتمالى و ظاهرى، رازى بزرگ نهفته است و آن مقام «عبوديت انسان» در مقابل خداوند است. لذا از همان ابتداى خلقت، دو نيروى ظاهرى و باطنى در درون انسان صف‏آرايى كرده و هر كدام سعى در تسخير قلب انسان داشته است. براى اين منظور شيطان و نفس اماره در مقابل پيامبران الهى و عقل قرار دارند. حال اگر اين انسان در مقابل خداوند متعال، خاضع و خاشع باشد و به معرفت و بصيرت برسد و تنها خدا را پرستش كند، بر فرشتگان - كه كارى جز خير و نور نمى‏توانند انجام دهند - برترى دارد. معرفت و بصيرت در منابع روايى ما از اهميت بسيار زيادى برخوردار است. يك ساعت انديشه در آفريده‏هاى خداوند و آينده جهان و فرجام انسان، مى‏تواند فكر آدمى را تصحيح كرده و او را به راه راست رهنمون سازد و از هفتاد سال عبادت برتر شناخته شده است. اين معرفت همان «چشم دل» است كه در سؤال به آن اشاره شده است؛ يعنى، شخص با چشم حقيقت‏بين، به طبيعت و اطرافيان خود نگاه مى‏كند. اين نعمت كه در نهان همه انسان‏ها به وديعت گذاشته شده و تنها غفلت و توجه به جنبه‏هاى خاكى و طبيعى چشم باطنى را ضعيف و كم سو ساخته است. با اعتقاد راسخ و عمل صالح است كه چشم حقيقت‏بين، فعال و احيا مى‏شود؛ چنان كه امام على«عليه السلام» از معرفت و بصيرت به عنوان «نور قلب»، «غايت فضايل»، «اصل هر خير» و «گنج عظيم فناناپذير» ياد كرده است.V}غررالحكم و درر الكلم، صص 41-42 و 52-55.{V از نظر گاه آن حضرت «كم سخنى و گزيده گويى»، «ملازمت با حق»، «استقامت در دين»، «هم نشينى با نيكان»، «انجام دادن عمل صالح»، «مدارا با مردم»، «صدق و دوستى»، «ادب ورزيدن»، «عفت داشتن»، «عفو و گذشت كردن از مردم»، «تجاهل كردن به خطاهاى مردم»، «غيبت نكردن»، «زهد ورزيدن در دنيا»، «ذكر گفتن موقع سكوت»، «داشتن اخلاص در عمل» و «جدال و مرا نكردن»،V}همان.{V نشانه‏هاى عقل و بصيرت شمرده شده است. قرآن مجيد مى‏فرمايد: A}«إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً»{A؛ V}انفال (8)، آيه 29.{V؛ «هر كس تقوا پيشه كند، خداوند به او فرقان (قدرت تميز بين حق و باطل) عطا مى‏كند». اين فرقان (كه همان چشم دل و چشم حقيقت‏بين است) مؤمن را از مهلكه‏هاى گوناگون نجات داده و به سوى رستگارى رهنمون مى‏سازد. نقطه آغازين چشم باطن بين، از همين مرحله است؛ به طورى كه با رعايت «تقوا» نخست آدمى بر اعضاى بدن خود مسلط مى شود تا آنجا كه بر غضب خود چيره مى‏گردد و خشم او شعله ور نمى شود و دست و پاى او به ديگران آسيب نمى رساند و بر خواسته‏هاى نفسانى خود تسلط مى‏يابد؛ به طورى كه شهوت او حريم ديگران را نمى‏شكند و آن چنان بر چشم خود مسلط مى‏شود كه از هرگونه خيانت دورى مى‏كند. حتى گوش او به كنترل در مى آيد و هر صدايى را نمى شنود. پس از برترى بر اعضاى بدن خود، روح آدمى قدرت بيشترى پيدا مى‏كند و بر تصورات و خيالات ذهنى خويش حاكم مى‏شود؛ به طورى كه اراده او متمركز مى شود و ناخواسته تصورات مختلف به ذهن او نمى آيد. انسان سالك با رعايت تقواى بيشتر رفته رفته بر ديگر انسان‏ها نيز سلطه و برترى مى‏يابد؛ به طورى كه با نگاه او، اطرافيان تحت تأثير قرار مى‏گيرند و مبهوت او مى‏شوند كه از آن به «ابهت شخصيت» تعبير مى شود. سخن شخص سالك به گونه‏اى در مخاطب تأثير مى‏گذارد كه سراسر وجود مخاطب را فرا مى گيرد و از آن به «نفوذ كلام» تعبير مى شود. در مرحله والاتر، قدرت روح به حدى مى رسد كه باطن شخص مقابل را تشخيص مى دهد كه از آن به «چشم برزخى» و «نگاه باطن بين» تعبير مى‏شود. گفتنى است شخص سالك همان طور كه مى تواند تصرف تكوينى در افراد داشته باشد، مى‏تواند بر اجسام طبيعى هم تأثير بگذارد؛ به طور مثال، حركت آب جارى را متوقف كند. روايت شده است: «روزى رسول خدا«صلى الله عليه وآله» بعد از نماز صبح متوجه حارثة بن مالك - جوانى از انصار - گرديد و ديد بدن وى لاغر و رنگش زرد شده و چشمانش گود افتاده است. حضرت از او پرسيد: تو را چه شده است؟ عرض كرد: من به يقين رسيده‏ام. رسول الله تعجب كرد و پرسيد: هر چيزى حقيقتى دارد؛ حقيقت يقين تو چيست؟ پاسخ داد: نفس خود را از دنيا و تعلقات دنيا بازگرفتم و به اين پايه رسيدم كه گويا به عرش مى‏نگرم و مى‏بينم خلايق جهت حسابرسى محشور گشته‏اند و من در ميان آنها هستم و اهل بهشت را مى‏بينم كه در نعمت‏اند و بر كرسى‏هاى بهشتى تكيه زده‏اند و اهل جهنم را مشاهده مى‏كنم كه در عذاب‏اند و ناله مى‏كنند. آن گاه رسول خدا رو به اصحاب كرد و فرمود: اين جوان عبدى است كه خداوند قلب وى را به نور ايمان منور ساخته است. سپس خطاب به حارثه فرمود: بر اين حالت مداومت كن و مواظب باش كه آن را از دست ندهى. حارثه عرض كرد: يا رسول الله! دعا كنيد من در ركاب شما در راه خدا شهيد شوم، پس حضرت دعا كرد و چندى نگذشت كه حارثه در غزوه‏اى شركت كرد و در همان غزوه به شهادت رسيد.V}بحارالانوار، ج 67، ص 174.{V آيت الله بهاء الدينى«رحمه الله» نيز مى‏فرمود: من با چشم دل و گوش باطن مى‏توانم چيزهايى را كه با چشم و گوش معمولى ديده يا شنيده نمى‏شوند، ببينم و بشنوم؛ ولى قدرت ديدنم به پايه شنيدنم نمى‏رسد.

پاسخ : قدرت معنوى انسان، بر اثر بازگشت روح به اصل خويش حاصل مى‏شود كه بر اثر سير و سلوك به دست مى‏آيد. خروج از قوه و اقتضا و رسيدن به فعليت و «شدن»، سِير ناميده مى‏شود. در طبيعت، هسته و دانه خرما، اقتضاى نخل شدن دارد؛ به اين معنا كه اگر اين هسته، تحت شرايط خاص، زير زمين قرار گيرد و با گرما و تغذيه مناسب همراه باشد، به تدريج جوانه مى‏زند و سر از خاك بيرون مى‏آورد. حركت هسته خرما و نخل شدن را «سير» مى‏نامند. در حوزه «تكامل روحى» نيز مسأله به همين شكل است. سلوك معرفتى، سير معنوى انسان از قوه به فعليت معنوى است كه تأمين كننده غايت خلقت انسان است. سلوك الى‏الله - كه در واقع شروع بازگشت آدمى به موطن اصلى خويش است - تا مرحله وصول به خدا و جايگاه اولى روح «سلوك معنوى» ناميده مى‏شود. اين سير و سلوك - كه قدرت معنوى خاصى براى انسان به ارمغان مى‏آورد - هم محصول سعى و تلاش آدمى است و هم نتيجه عنايت و تفضّل الهى. قرآن مى‏فرمايد: A}«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»{A؛ V}نمل (27)، آيه 97.{V ؛ «كسى كه عمل صالح انجام دهد، در حالى كه مؤمن است - چه مرد باشد و چه زن - ما به او حيات بخشيده و او را از حيات طيّبه برخوردار مى‏كنيم و به بهترين صورتى جزا و نتيجه راه و روش چنين كسانى را به آنان مى‏دهيم». و A}«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»{A؛ V}عنكبوت (29)، آيه 69.{V؛ «هر كس در راه ما مجاهدت كند، او را به راهمان هدايت مى‏كنيم». اين آيات نشانگر اين حقيقت است كه «وصول» در پرتو تلاش آدمى و تفضل و عنايت الهى، حاصل مى‏شود و بر اثر آن آدمى در حوزه معنويات قدرتمند مى‏گردد. به هر حال نبايد مسأله «عنايت الهى» را در اين مهمّ ناديده انگاشت. عنايت حق در سلوك و وصول، امرى است برهانى كه به طور مختصر به يك مورد آن اشاره مى‏شود: «معلول» پرتوى از علت است و آنچه راهبر به سوى علت است، خود علت مى‏باشد. به عنوان مثال گرما معلول آتش است؛ يعنى پرتو آتش كه گرما است، ما را به آتش راهنمايى مى‏كند. قوّه تشخيص، به عنايت حقّ به انسان اعطا شده و پرتو حق پرتو او است و راهنمايى به سوى او و چيزهاى ديگر، به عنايت حق است. H}«انت الذى اشرقت الانوار فى قلوب اوليائك حتى عرفوك و وحدوك»{H؛ V}مفاتيح الجنان، دعاى عرفه.{V؛ «تو هستى كه تجليات را به قلوب دوستانت اشراق مى‏كنى تا آنان به وحدانيت تو شهود پيدا كنند.» معلول، پرتو علت و مرتبه نازل آن است؛ چگونه مى‏توان از معلول به علت راه يافت، اگر از ناحيه علت عنايتى به معلول نباشد؟V}در اين خصوص نگا: درآمدى بر سير و سلوك، صص‏83 - 88.{V P}جز تو پيش كى برآرد بنده دست‏{E}هم دعا و هم اجابت از تو است‏{P P}هم ز اوّل تو دهى ميل دعا{E}تو دهى آخر دعاها را جزا{P P}اول و آخر تويى ما در ميان‏{E}هيچ هيچى كه نايد در بيان‏{P V} مثنوى معنوى، دفتر 4، ابيات 3499 - 3501.{V

پاسخ : درباره «طىّ الارض» و تحليل عقلانى آن از سوى دانشمندان، نظريات گوناگونى ارائه شده است. يكى از آن نظريه‏ها، نظريه اعدام و ايجاد است كه از ناحيه محى‏الدين بن عربى ابراز شده و بزرگانى نيز آن را پذيرفته‏اند. طبق اين نظريه، شخص خود را در مكان مبدأ «اعدام» و در مكان دلخواه «ايجاد» مى‏كند. اصل اين معنا مبتنى بر حركت جوهرى فلسفى يا مسأله تجدّد امثال عرفانى است. بر اساس «تجدّد امثال» تمام موجودات - اعم از مادى و غيرمادى - و بر اساس حركت جوهرى فقط موجودات مادى، بر خلاف ظاهر ثابت و آرامشان، هر لحظه معدوم گشته و در لحظه بعدى با فيض جديد موجود مى‏شوند. به ديگر عبارت موجودات دم به دم فيض وجود را از مبدأ هستى، دريافت كرده و بدين وسيله استمرار و بقاى خويش را تأمين مى‏كنند، به نحوى كه اگر براى يك لحظه فيض وجود از آنها دريغ گردد و اين امدادهاى پى در پى به آنها نرسد، همگى در حالت عدم، باقى خواهند ماند. جهت وضوح مطلب، توجه به روشنايى به ظاهر مستمر ولى سيّال لامپ برق مفيد بلكه لازم است. در اين مثال لامپ برق، هر لحظه با دريافت انرژى جديد از مبدأ اصلى روشن مى‏شود و اگر براى يك آن، جريان برق قطع گردد و نيروى جديد نرسد، لامپ خاموش مى‏شود و فضا در تاريكى فرو مى‏رود. به تعبير بهتر لامپ برق هر لحظه و هر آن - به اقتضاى تاريكى ذاتى خود - خاموش گشته و در آن و لحظه بعدى، با دريافت انرژى جديد روشن مى‏شود. و بدين ترتيب روشنايى به ظاهر مستمرّ آن ادامه مى‏يابد؛ ولى چونكه اين خاموش شدن سريع صورت مى‏گيرد، ما آن را احساس نمى‏كنيم؛ بلكه روشنايى لامپ را يك روشنايى ثابت تلقى مى‏نماييم. موجودات عالم نيز همين گونه‏اند؛ در هر لحظه معدوم مى‏شوند و در لحظه بعد، با فيض جديد موجود مى‏شوند ولى از آنرو كه اين موجود و معدوم شدن، سريع محقق مى‏شود آن را احساس نمى‏كنيم بلكه وجود اشيا را يك وجود ثابت و مستمر مى‏بينيم. حال انسانى كه بر «طىّ الارض» قدرت دارد، در حقيقت ظرف «ايجاد» خود را از ظرف «اعدام» خويش جدا مى‏سازد و در يك آن، خود را از نقطه‏اى به نقطه مورد نظر - بدون آنكه در ديگر موجودات تحوّلى رخ دهد و ملاك‏هاى مكانى و زمانى آنها تغيير كند - منتقل مى‏سازد. اين انسان اگر «طىّ الارض» هم نمى‏كرد هر آن و هر لحظه اعدام و ايجاد مى‏شد. وقتى هم كه چنين مى‏كند، باز هم اعدام و ايجاد مى‏شود؛ لكن با اين تفاوت كه ظرف ايجادش با ظرف اعدامش فرق مى‏كند. پيش‏تر در همان مكان كه «اعدام» مى‏شد، ايجاد مى‏گشت؛ ولى حالا كه طى الارض كرده، در مكان مبدأ «اعدام» و در مكان ديگرى «ايجاد» مى‏شود. اين خلاصه تحليلى است كه مى‏توان از «طىّ الارض» بر اساس نظريه محى‏الدين بن عربى ارائه كرد.

پاسخ : T}يكم.{T بايد دانست كه مقصود از اين انسان، «انسان كامل» است؛ انسانى كه روحش را از آلودگى‏ها و تعلق‏ها پاك ساخته و خود را به اصل خود رسانده است؛ يعنى، «روح خدا» كه داراى ويژگى‏هاى خاص خويش است.V}نگا: انسان و خلافت الهى، مجموع كتاب.{V رسيدن انسان به اصل خود، تنها با شكستن خودخواهى و خودبينى است كه از آن به مقام «فنا» ياد مى‏شود.V}تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 11، ص 92.{V P}رقص آن جا كن كه خود را بشكنى‏{E}پنبه را از ريش شهوت بر كنى‏{P P}رقص و جولان بر سر ميدان كنند{E}رقص اندر خون خود مردان كنند{P P}چون رهند از دست خود دستى زنند{E}چون جهند از نقص خود رقصى كنند{P P}مطربانشان از درون دف مى‏زنند{E}بحرها در شورشان كف مى‏زنند{P V}مثنوى معنوى، دفتر3، ابيات 95 - 99.{V T}دوم.{T انسان كامل چند ويژگى دارد كه يكى از آنها جانشينى خدا (خلافت اللهى) و ديگرى ولىّ الله بودن است. «جانشينى خدا»؛ يعنى انسان، به بهترين صورت و كامل‏ترين وجه، از حق و كمالات او حكايت كند. خليفه كسى است كه بعد از «مستخلف عنه» قرار مى‏گيرد و در خلف و وراى او واقع مى‏شود و انسان كامل اين چنين است. البتّه خلافت انسان كامل، به معناى خالى شدن صحنه وجود از خداوند و واگذارى مقام الوهيت به او نيست؛ زيرا نه غيبت و محدوديت خداوند قابل تصور (صحيح) است و نه استقلال انسان در تدبير امور. موجود ممكن و فقير، از اداره امور خويش عاجز است، چه رسد به تدبير كار ديگران؛ بلكه مقصود اين است كه انسان كامل، خليفه خدايى است كه در وى ظهور كرده و خلافت در چنين موردى بدان معنا است كه خداوند بالاصاله، بر همه چيز محيط است و خليفه خدا (انسان كامل) بر همه چيز بالعرض محيط مى‏باشد.V}تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، صص 126 - 129 و انسان كامل از ديدگاه نهج‏البلاغة، صص 72 - 73 و 91.{V P}پس خليفه ساخت صاحب سينه‏اى‏{E}تابود شاهيش را آيينه‏اى‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر6، بيت 2153.{V يكى ديگر از ويژگى‏هاى انسان كامل، «ولى الله» بودن او است. «ولىّ» يكى از اسماى الهى است و از آنجا كه اسماء الله باقى و دائمى‏اند، انسان كامل - مظهر اتمّ و اكمل اسماى الهى - صاحب ولايت كليه دائمى است و مى‏تواند به اذن او، در ماده كائنات تصرف كند و قواى ارضى و سماوى را تحت تسخير خويش درآورد. اين ولايت تكوينى، از ويژگى‏هاى برجسته انسان كامل به شمار مى‏رود.V}انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، صص 56 - 57.{V به بيان ديگر، از آنجا كه در مقام تعليم اسماى الهى به انسان كامل، علم، عين قدرت و عين عمل است؛ اگر انسان كامل به آن مقام بار يابد، هر چيزى را اراده كند، به اذن خداوند در جهان واقع مى‏شود و اين همان ولايت تكوينى است.V}تفسير موضوعى قرآن كريم، ج 6، ص 160.{V ناگفته نماند كه واجد مقام ولايت - كه تحت تدبير خاص خداى سبحان قرار دارد و در واقع تحت ولايت او است - مأمور محض بودن خود را مى‏داند و به هيچ وجه داعى استقلال ندارد؛ زيرا، ولايت با استقلال سازگار نيست. انسان وقتى دريافت كه اراده او مقهور اراده خداوند است؛ مى‏تواند به مقام شامخ ولايت نايل آيد.V}همان ، ج 7، ص 175؛ مقالات، صص 31 - 82.{V ديلمى در ارشاد القلوب نقل كرده است: H}«روى انّ الله تعالى يقول فى بعض كتبه يابن آدم انا حىّ لا اموت اطعنى فيما امرتك حتى اجعلك حيا لاتموت؛ يابن آدم انا اقول لشى‏ء كن فيكون اطعنى فيما امرتك اجعلك تقول لشى‏ء كن فيكون»{H؛ «روايت شده كه خداوند متعال در برخى از كتبش به بنى آدم مى‏فرمايد: من زنده جاودانم، مرا در آنچه امر كردم، اطاعت كن تا تو را نيز زنده جاويدان قرار دهم. اى بنى آدم! من به «شى‏ء» مى‏گويم: باش، پس هست؛ مرا در آنچه به تو امر كردم، اطاعت كن، تو را [ به مرحله‏اى رسانده و ]قرار مى‏دهم [ كه وقتى ]به «شيئى» بگويى «باش» پس او باشد».V}مستدرك الوسائل، ج 11، صص 258 - 259.{V P}چون بپرّاند مرا شه در روش‏{E}مى‏پرم بر اوج دل چو پرتوش‏{P P}همچو ماه و آفتابى مى‏پرم‏{E}پرده‏هاى آسمان‏ها مى‏درم‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر 2، ابيات 1158 - 1159.{V T}سوم:{T از آنجا كه تعيين مصداق حقيقى و تام انسان كامل، امرى جزئى و در واقع بيان مصداق است، بايد آن را از طريق آيات قرآن و روايات روشن كرد. قرآن، روايات، ادعيه و زيارات حكايتگر اين حقيقت است كه مصداق اصلى و حقيقى انسان كامل، حضرت رسول«صلى الله عليه وآله» و اهل بيت عصمت و طهارت«عليهم السلام» هستند.V}در اين خصوص ر. ك: به پاسخ و پرسش 40.{V بر اين اساس مصداق حقيقى خلافت اللهى و مقام ولايت الهى [ يا تكوينى‏]، چهارده معصوم‏اند، امّا ديگران - كه گاه از آنها به عنوان نايب خليفه و خليفه خليفه تعبير مى‏شود - با وساطت رسول گرامى اسلام«صلى الله عليه وآله» و اهل بيت«عليهم السلام» مى‏توانند در حدّ وجودى خود، به اين مقام و ويژگى‏ها دست يازند؛ البته در حدّ وجودى خود نه فراتر از آن. P}گرچه آهن سرخ شد او سرخ نيست‏{E}پرتو عاريت آتش‏زنى است‏{P P}گر شود پر نور روزن يا سرا{E}تو مدان روشن مگر خورشيد را{P P}هر در و ديوار گويد روشنم‏{E}پرتو غيرى ندارم اين منم‏{P P}پس بگويد: آفتاب اى نارشيد!{E}چونكه من غارب شوم آيد پديد{P V}مثنوى معنوى، دفتر1، 3261 - 3264.{V