تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : زن نمى‏تواند براى مردها امام جماعت شود و به فتواى حضرت امام خمينى و آيت الله گلپايگانى (رحمة الله عليهما) و بعضى مراجع معظم فعلى بنابر احتياط واجب امام جماعت زن بايد مرد باشد ولى به فتواى بعضى از مراجع محترم تقليد امامت زن براى زن مانعى ندارد.(1)1 - توضيح المسائل مراجع، مسئله 1453.

پاسخ : در لغت به معناي مختلفي به كار مي رود: آزاد در مقابل برده، روشنفكر ، Liberalواژه سخاوتمند ، لاابالي و بي بند و بار.در اصطلاح به يك گونه تفكر در زمينه هاي سياسي، اقتصادي ، فرهنگي و ديني گفته مي شود كه تكيه اصلي آن بر آزادي هر چه بيشتر و توجه به قوق طبيعي افراد است.اين مكتب كه اولين بار به عنوان يك حزب سياسي در سال 1850 م در انگليس مطرح گرديد، داراي اصول و ويژگي هاي ذيل است:1 - فردگرايي: فرد و حقوق او بر همه چيز مقدّم است. اگر دولت هم تشكيل شده است، بايد در خدمت خواسته هاي افراد جامعه باشد و نفع و سود جامعه امري مرهوم است.2 - ارزش مطلق آزادي: تنها حد آزادي در نظر ليبرال، آزادي افراد ديگر است و هيچ مقوله اي از قبيل عدالت اجتماعي و اقتصادي ، حفظ بنيان خانواده، اخلاق و ... نمي تواند آن را محدود كند و همه تابع آزادي مطلق هستند.3 - انسان محوري (اومانيسم): با توجه به نگرش مادي اين انديشه به جهان ، آن چه اصل است انسان است، به همين دليل در وضع قوانين و ارائه خطوط اصلي سياست و اقتصاد و فرهنگ، آن چه مهم و اصل است، ديدگاه انسان و ارادة او است، برخلاف اديان الهي و توحيدي كه خدا محور هستند قانون گذار اصلي را خداوند مي دانند.ليبراليسم معتقد است كه ما حق و عدل را تا آن جا محترم مي شماريم كه مخالفت با آن موجب بحران در اجتماع شود، اما اگر موجب بحران نشد، هر كس مي تواند به فكر منفعت خودش باشد. مي گويند مروت و انصاف مفاهيمي هستند كه بشر از روي ضعف به آن ها رو آورده است.اگر توانايي داري ، هر كاري را كه مي خواهي، انجام بده، مگر آن كه احساس كني آزادي موجب بحران اجتماعي و مخالف حقوق ديگران مي شود . در اين وضع چون آفت آن متوجه خودت نيز مي شود، بايد محدود گردد.اما گرايش و فرهنگ الهي مي گويد: بايد به آن چه در دايره حق و عدالت است عمل كرد و نبايد پا را فراتر از حق گذاشت، نيز نبايد بر خلاف عدالت عمل كرد.(1)پي نوشت ها : 1 - محمد تقي مصباح، نظريه سياسي اسلام، ص 222.

پاسخ : از مسائلى كه درباره امام زمان(ع) مورد بحث و گفت و گو است، مكان و محل سكونت آن حضرت است، كه آيا آن حضرت در مكان خاصى سكونت دارد يا نه؟ و اگر در مكان ويژه‏اى است آن مكان كجا است؟ رواياتى كه درباره مكان امام زمان(ع) وجود دارند چند دسته‏اند: 1 - برخى از روايات محل خاصى را تعيين نكرده و جايگاه آن حضرت را در بيابان‏ها و كوه‏ها معرفى مى‏كند. از آن جمله حضرت مهدى(ع) به پسر مهزيار فرمود: "فرزند مهزيار! پدرم امام حسن(ع) از من پيمان گرفت و فرمان داد كه براى سكونت كوهاى سخت و سرزمين‏هاى خشك و دور دست را برگزينيم".(1) از اين روايت استفاده مى‏شود كه حضرت از دسترسى مردم دور است و كسى كه از محل سكونت وى آگاه نيست. 2 - برخى روايات خاصى را به عنوان محل سكونت آن حضرت ياد نموده‏اند، مثلا در برخى از روايات در مدينه و پيرامون آن اشاره شده است. ابوبصير مى‏گويد از امام باقر(ع) شنيدم كه فرمود: "لابد لصاحب هذا الامر من عزلة و لابد فى عزلته من قوة و ما بثلاثين من وحشته، و نعم المنزل طيبة"(2)، صاحب زمان(ع) را عزلت و غيبتى است كه در آن، غيبت، نيرومند است به سى نفرى كه با حضرت هستند وحشت و تنهايى را از وى دور مى‏كنند (و به قوت وى مى‏افزايد) و خوب جايگاهى است (مدينه) طيبه.از اين روايات استفاده مى‏شود كه حضرت در مدينه منوره منزل دارد و افرادى همواره با ايشان به صورت ناشناس هستند. برخى روايات مكان امام زمان(ع) را كوه"رضوان" كه در اطراف مدينه است، بيان كرده‏اند، عبدالاعلى آل سام مى‏گويد: "با امام صادق(ع) از مدينه خارج شديم، به روحاء (اطراف مدينه) كه رسيديم حضرت نگاهش را به كوهى دوخت و مدت زمانى ادامه داد، و فرمود: اين كوه رضوان نام دارد، خوب پناهگاهى است براى خائف(امام غائب) در غيب صغرا و غيبت كبرى.(3) از روايات ديگر استفاده مى‏شود كه امام زمان(ع) در مكانى به نام "ذى طوى" كه در اطراف مكه است، زندگى مى‏كند و از همان جا نيز ياران خود قيام مى‏كنند. امام باقر(ع) فرمود: "امام زمان را غيبتى است در بعضى از دره‏ها و اشاره كرد به منطقه "ذى طوى. (4) 3 - برخى روايات جايگاه خاصى را براى امام زمان(ع) نام نمى‏برد، ولى از حضرت به عنوان فردى ياد مى‏كند كه با مردم و در ميان مردم و با آنان حشر و نشر داردو به گونه‏اى ناشناس زندگى مى‏كند. امام صادق(ع) فرمود: "صاحب الامر شباهتى نيز به حضرت يوسف پيامبر(ع) دارد جاى انكار نيست كه خداوند با حجت خود همان كارى را انجام دهد كه با يوسف انجام داد. صاحب الزمان(ع)، آن مظلوم حق از دست داده، در ميان مردم رفت و آمد مى‏كند و در بازار قدم مى‏نهد و گاهى بر فرش منزل‏هاى دوستان مى‏نشيند، ليكن او را نمى‏شناسند تا زمانى كه خداوند به وى اذن دهد تا وى خود را معرفى كند، آن گونه كه يوسف(ع) اجازه داد هنگامى كه برادرانش گفتند: تو يوسفى؟ گفت: آرى من يوسفم".(5) از اين روايت استفاده مى‏شود كه امام زمان(ع) مكان معين نداشته در ميان جمع و جامعه است، با مردم حشر و نشر دارد و زندگى طبيعى و معمولى دارد. در مراسم مذهبى و مناسك حج شركت مى‏جويد، ولى شناخته شده نيست و اين امرى است كه سابقه داشته و دارد. عنايت امام(ع) به مردم و هدايت و رهبرى مردم از سوى ديگر نشان از آن دارد كه آن حضرت در همه جا بوده و در همه جا حضور دارد. از جمع بين روايات نيز مى‏توان استفاه كرد كه امام زمان(ع) در همه جا حضور دارد و اين منافات ندارد به آن دسته از روايت كه مكان معين مانند مدينه و مكه را بيان كرده‏اند؛ زيرا آن دسته روايات ناظر بر آن است كه در برخى از زمان‏ها و مكان‏هاى خاص حضور پيدا مى‏كند. آن دسته از روايات كه مكان مشخصى را براى امام بيان نكرده ناظر بر آن است كه حضرت در همه جا حضور دارد. بى ترديد يكى از مصاديق حضور امام در همه جا، همان مكان‏هاى خاصى مى‏باشد. پى نوشت‏ها:1 - شيخ طوسى، كتاب الغيبه، ص 266. 2 - بحار الانوار، ج 52، ص 153 و اصول كافى، ج 1، ص 340.3 - شيخ طوسى، كتاب الغيبه، ص 162. 4 - نعمانى، كتاب الغيبه، ص 182. 5 - نعمانى، كتاب الغيبه، ص 164.

پاسخ : فلسفه حرمت پوشش طلا براى مردان مانند بسيارى از احكام دينى، مشخص و معين نشده است و آنچه ذكر شده، به عنوان حكمت‏هاى اين حكم است. با مراجعه به روايات، مهم‏ترين حكمتى كه براى حرمت طلا بيان شده، توجه به زخارف و زينت‏هاى دنيوى در پوشش طلا است؛ زيرا از قديم تاكنون، طلا به عنوان سمبل ثروت و زينت و زيور دنيوى لحاظ مى‏شد و هميشه چيز ارزشمندى تلقى مى‏گرديد و هر مسئله دنيوى و دنيايى و زينت، با طلا مثال زده مى‏شد كه در فرهنگ عامه و ميان مردم، هم چنين در روايات ما اين موضوع بيان شده و معروف گشته است. از طرف ديگر در صريح آيات قرآن و روايات، انسان‏ها از تجمل گرايى و دل بستن به دنيا و زخارف دنيوى منع شده‏اند و مهم‏ترين عامل دورى از خداوند و ياد او و جهان آخرت، مشغول شدن به دنيا و زخارف دنيوى و تجمل گرايى دانسته شده است كه انسان را از كمال و خوشبختى بازمى دارد. "انما الدنيا لهواً و لعب" "الذين يكنزون الذهب و الفضة و..." "انما اموالكم و اولادكم فتنة" و رواياتى مانند "حب الدنيا رأس كل خطيئة" همه بيانگر عدم دلبستگى به دنيا و زخارف آن مى‏باشند. با توجه به اين دو مسئله در احكام دينى اسلام، انسان را از چيزهايى كه موجب گرايش به تكاثر و سرگرم شدن به دنيا و زخارف آن مى‏شود، باز داشته است. هم چنين چيزهايى كه علامت و نشانه دنيا خواهى و دنياطلبى باشد.به نظر مى‏رسد طلا و به نمايش گذاشتن آن ميان مردم از اين قبيل باشد؛ زيرا از يك طرف پوشيدن آن، خواه به صورت لباس و يا وسايل تزئينى مانند انگشتر و دست بند، نشانه توجه به زينت و زيور دنيايى و دنيا زدگى مى‏باشد كه طلا نشانگر آن است و دور شدن از اهداف والاى خلقت، و از طرف ديگر نمايش دادن آن ميان مردم، باعث ايجاد فخر و برترى و جلب توجه ديگران به زينت و زيور مى‏باشد.پيامبر (ص) به اميرالمؤمنان (ع) فرمود: "لا تختم بالذهب فانه زينتك فى الاخرة؛ (1) طلا به دست نكن، زيرا زينت تو در آخرت خواهد بود (از زينت دنيوى بگذر تا در آخرت از آن بهره‏مند شوى". روايات بسيار ديگرى وجود دارد كه تنها نهى پيامر را از پوشش طلا بيان كرده، بى آن كه سبب تحريم را بيان كرده باشد. (2)اما اين كه چرا در مورد زنان تحريم نشده، حكمت خاصى در روايات بيان نشده، مگر آن كه بگوييم با توجه به مسئله دنيا گرايى، از آن جا كه مردان مسئوليت معيشت خانواده و كسب درآمد را دارند و غالباً اشتغال به كسب سرمايه و درآمد براى گذاران زندگى و معيشت را دارند، نهى را متوجه آنها نموده است. هم چنين مردان با ديگران مراوده بيشتر دارند و ميان جامعه با مردم برخورد دارند و در انظار هستند و مسئوليت جامعه غالباً بر عهده آنها است.طبعاً گسترش گرايش به دنياطلبى و توجه به زخارف و تكاثر ميان مردان، كل جامعه و افراد آن را تحت تأثير قرار مى‏دهد. مقابل، زنان نيز با محدوديت هايى مواجه هستند، مثلاً از زينت كردن در ديد نامحرمان نهى شده‏اند و زينت براى شوهر جايز بلكه مستحب دانسته شده است. بنابراين با توجه به برخى روايات، سبب اصلى تحريم، زينت و پوشش طلا براى مردان، اشتغال به امور پست و ناچيز و غفلت از امور عالى و برتر و اهداف والاى خلقت دانسته شده است، در عين حال مطمئناً اين تنها حكمت تحريم و فلسفه واقعى تحريم نيست و موارد ديگرى نيز مى‏تواند وجود داشته باشد كه در روايات ذكر نشده است. در عين حال بعضى از موارد ديگر درست شمرده مى‏شود، مثلاً عدم تشبه مردان به زنان، يا ايجاد حسن زندگى در مردان از اين قبيل مى‏تواند به حكم عقل، درست شمرده شود.پى‏نوشت‏ها: 1 - وسائل الشيعه، ج 4، ص 413. 2 - كنزالعمال، ج 6، خبر 17403 و 17404 و 17405 و 171414.

پاسخ : موسيقى موضوعى نيست كه بتوان به سادگى در مورد آن قضاوت نمود، تأثير موسيقى بر روح و روان انسان بسيار گسترده و حتى بعضاً ناشناخته است و انواع مختلف موسيقى‏ها، در روح و روان انسان، آثار بسيار متفاوتى ايجاد مى‏كنند. به همين خاطر نظر دانشمندان در مورد آنها، مختلف است. بعضى از دانشمندان گفته‏اند موسيقى به ويژه آهنگ‏هاى تند و حساس، تحريكاتى در اعصاب سمپاتيك و پاراسمپاتيك به وجود مى‏آورد كه در نتيجه تعادل اعصاب به هم مى‏خورد و انسان دچار ضعف اعصاب مى‏گردد. ضعف اعصاب امراض ديگرى (از قبيل اختلال حواس، پريشانى، جنون، مشكل شنوايى و نابينايى، سل و غيره) به وجود مى‏آورد. به علاوه موسيقى به سبب ايجاد هيجانات روحى و مغزى گاهى به حمله و خفقان قلبى منجر مى‏شود و باعث سكته و مرگ ناگهانى مى‏گردد. دكتر "ولف آدلر" پرفسور دانشگاه كلمبيا مى‏گويد: "بهترين و دلكش‏ترين نواهاى موسيقى، شوم‏ترين آثار را روى سلسله اعصاب انسان باقى مى‏گذارد. اصولاً شنيدن موسيقى و كنسرت در اعصاب يك نوع اثر تخديرى ايجاد مى‏كنند. گاهى آن چنان شديد است كه شنونده را مانند افراد بهت زده مى‏سازد و لذت فوق‏العاده‏اى كه افراد از آن مى‏برند، از همين اثر تخديرى است. واضح است كه اين گونه تخديرها زيان‏هاى فراوانى دارد. آمار جنايت هايى كه نمودار اين حقيقت است، بسيار است. يك مجله سوئيسى نوشت: جمعيتى حدودى 150 هزار نفر در ميدانى گرد هم آمده بودند و پس از اجراى يك كنسرت آن چنان به هيجان آمدند كه ويترين‏ها را شكسته و مغازه‏ها را ويران كردند و عده‏اى زخمى و مجروح شدند. در ايالت "لتيل راك" جوانى پيانو ياد مى‏گرفت. نغمات موسيقى چنان در روح آن جوان هيجان ايجاد كرد كه بدون دليل از جاى برخاست و با نوزده ضربه چاقو معلم خود را از پاى درآود".(1)غير از ضررها ضررهاى اقتصادى نيز به واسطه موسيقى بر انسان و بر جامعه تحميل مى‏شود. هزينه‏هاى سنگينى كه امروزه خرج مجالس موسيقى و شهوترانى مى‏شود، ضربه‏هاى جبران ناپذيرى به اقتصاد جامعه مى‏زند و در عوض آن هيچ نفع چشمگيرى به جامعه نمى‏رساند.ضررهاى اخلاقى مهم‏ترين ضررهاى موسيقى‏هاى تند است. اگر گناهان و آلودگى‏هايى را كه در مجالس موسيقى انجام مى‏شود، به حساب آوريم، مى‏فهميم كه موسيقى چه سهم بزرگى در به وجود آوردن ناپسندى‏ها و پليدى‏ها دارد. موسيقى با نغمه‏هاى به ظاهر دلرباى خود، لطمه‏هاى وحشيانه‏اى به اخلاق و دين و فضيلت مى‏زند. موسيقى مخصوصاً در محافل مختلط و به ويژه اگر خواننده زن باشد، جز شهوت‏ران و وقت كشى چيزى نصيب انسان نمى‏كند، در نتيجه مفاهيم مقدسى چون مروت، حيا، عفت، امانت‏دارى، برادرى، كوشش و فعاليت به فراموشى سپرده مى‏شود. گوش دادن مفرط به موسيقى انسان را از خدا غافل و دور مى‏سازد و باعث جدايى انسان از معنويت و حتى جبهه‏گيرى در برابر مذهب و متدينان مى‏شود. امام صادق(ع) فرمود: الغنا يورث النفاق؛(1) غنا باعث نفاق مى‏شود". پيامبر(ص) فرمود: "غنا و موسيقى در قلب، نفاق مى‏كارد، همان طور كه در زمينى به واسطه آب سبزى روييده مى‏شود".(2) باز فرمود: "خداوند مرا مبعوث كرد تا رحمت براى عالميان باشم و معازف و مزامير (الات موسيقى و قمار) و امور جاهليت را نابود سازم".(3)اگر موسيقى مطرب و شهوت‏زا و هجيان‏انگيز باشد و انسان را به وادى شهوت‏رانى بكشاند، حرام است. البته اگر مطرب نباشد و فقط صداى مطلوبى باشد و در انسان ايجاد هيجان و حرارت شهوى نكند حرام نيست. اگر برخى از دانشمندان گفته‏اند كه موسيقى غذاى روح است يا باعث شادى مى‏شود، مرادشان همين نوع موسيقى است كه مفسده‏اى نداشته باشد.(4)اسلام مخالف شادى و شادمانى نيست و تفريحات سالم جزء برنامه‏هاى يك مسلمان است، به همين خاطر گوش دادن به موسيقى آرام و مطلوب در حد محدود در بعضى اوقات خوب و پسنديده و شايد لازم باشد. اما بايد دانست شادى و شادمانى تنها در گوش دادن به موسيقى منحصر نمى‏شود. ثانياً درست است كه موسيقى شادى آفرين است؛ اما گاهى ضررهاى آن بيشتر از شادى لحظه‏اى آن است، عادت به اين گونه موسيقى‏ها در انسان ايجاد غفلت و سستى نموده و او را از خدا دور مى‏سازد. و از نماز و عبادت و مسجد و راز و نياز خدا باز مى‏دارد و بهترين ساعات عمر انسان را كه ايام جوانى است از بين مى‏برد.جوانان بايد با علوم و فنون مختلف آشنا باشند و با كار و تلاش و سازندگى، خود و جامعه را رو به تكامل ببرند. شادى‏هاى زودگذر و لحظه‏اى چه دردى از فرد و جامعه برطرف مى‏نمايد و چه مشكلى را حل مى‏كند؟ پى‏نوشت‏ها: 1 - ميزان الحكمة، حديث 15086. 2 - همان، حديث 15091. 3 - همان، حديث 15076.4 - بيست پاسخ، ص 183، با تلخيص.

پاسخ : اولا اختلاف مراجع در احكام ديني غالبا در جزئيات است و كمتر فقيهي وجود دارد كه در يكي از احكام اساسي با نظر مراجع يگر مخالف بوده و نظر متفاوتي داشته باشد. مانند اصل وجوب نماز و اجزاء و شرائط آن.ثانيا مسئله اختلاف در يك موضوع اجتهادي و علمي امري طبيعي است. با توجه به اين كه معمولاً در تمام علومى كه نياز به اجتهاد و استدلال دارد، صاحب‏نظران اختلاف نظر پيدا مى‏كنند، فقها و مجتهدها نيز در استنباط احكام اختلاف نظر دارند و فتواهاى متفاوت صادر مى‏كنند .اين مسئله در علوم تخصصي ديگر نيز وجود دارد.در بررسي از علل اختلاف فتواي مراجع چند عامل اساسي است.1ـ درجه و رتبة علمى افراد متفاوت است.2ـ نحوة ورود و خروج آنان به بحث هاى علمى و تخصصى باعث اختلاف نظر و برداشت مي‌شود. 3ـ اختلافات مبنايى در اصول و فقه باعث اختلاف فتوا مي‌شود. اختلاف نظر فقها به نحوة استنباط آن ها بر مى گردد. فقيه بايد حكم شرعى را از روايات معصومين استخراج كند و بر اساس آن ها حكم به حليت يا حرمت نمايد. در اين راستا با استفاده از مبانى اصولى خود به جرح و تعديل روايات مى پردازد و به يك جمع بندى نهايى مى رسد چه بسا روايتى كه دليل حرمت يا حليت است به نظر فقيهى از نظر سند يا دلالت تمام باشد، ولى فقيه ديگر آن را مخدوش مى داند،و اين بدان خاطر است كه گاهى از ائمه اطهار(ع) حكمى بر خلاف نظر خودشان به عنوان تقيه صادر مى‏شد، نيز جاعلان حديث براى تشويش اذهان و تخريب دين و تحريف دين و احكام الهى، احاديثى به نام امامان جعل مى‏كردند. و تا كنون احاديث تقيه‏اى و جعلى در لابه لاى اخبار و احاديث ما موجود است. در اين جا علوم و دانش هاي مختلف مانند علم الحديث و درايه الحديث و... براي فهم احاديث و روايات صحيح از غير صحيح به وجود آمده است.همين مسئله كافى است كه اختلاف نظر ايجاد شود و اين مسئله طبيعي است همان طورى كه در رشته هاى ديگر علمى نيز بين كارشناسان اختلاف نظر وجود دارد، مثلاً يك جراح نظر مى دهد غده اى را بايد با عمل جراحى از بين برد، ولى جراح ديگر به اين نظريه اعتقادى ندارد و معتقد است با دارو قابل معالجه استاز طرف ديگردر مواردى موضوع حكم با تحولات زمانى تغيير مى كند و به تبع تغيير موضوع حكم عوض مي شود، مثلاً در روايات از بازى با شطرنج منع شده و حتى در رواياتى وارد شده كه به شطرنج باز سلام نكنيد، ولى حضرت امام خمينى ره در پاسخ به استفتايى دربارة‌ بازى با شطرنج در فرض خروج از قمار و داخل شدن در مقوله ورزش ذهنى فرموده اند: بر فرض مذكور اگر برد و باخت در بين نباشد اشكال ندارد(1) ولى بعضى از فقها براى خودِ شطرنج موضوعيت قائل اند و معتقدند در بستر زمان اين حكم تغيير نمى كند، چون تا شطرنج شطرنج است موضوع محفوظ است و حكم بر آن بار مي شود. اين اختلاف بر اساس تفاوت برداشت از موضوع است و اين كه آيا شطرنج موضوعيت دارد يا آلت قمار بودن دخيل در حكم است.در مواردى اختلاف نظر فقها بر اساس دوگانگي در فهم قرآن و حديث است،‌ مثلاً قرآن مجيد مى فرمايد: "والمطلقات يتربّصن بأنفسهنّ ثلاثة قروء؛ يعنى زن هاى مطلقه بايستى سه قرء به انتظار بمانند(2)كلمة قرء كه در اين آيه به كار برده شده در زبان عرب به طور اشتراك لفظى براى دو معناي متضاد آمده: يكى به معناى پاكى و ديگرى به معناى عادت ماهيانة زنان. از اين جهت فقها در مفهوم اين آيه با هم اختلاف دارند. برخى معتقدند: زن مطلقه بايد بعد از طلاق دو مرتبه عادت ماهيانه ببيند و پاك شود و مرتبة سوم به محض اين كه عادت ماهيانه ديد ولو آن كه از آن عادت بيرون نيامده و پاك نشده باشد مى تواند با مرد ديگر ازدواج كند. گروهى ديگر عقيده دارند تا زن مطلقه از عادت ماهيانه‌ مرتبة سوم بيرون نيايد و به كلى پاك نشود حق شوهر كردن ندارد، يعنى پس از اتمام مرتبة سوم مي توانند شوهر كنند.با اين حكم واقعى خدا دربارة زنان مطلقه اى كه بايد مدتى را به عنوان عده از شوهر كردن خوددارى كنند يكى است. در عين حال يكى مى گويد: مدت عده سه عادت ماهيانه تمام است و ديگرى مى گويد سه مرتبه پاك بودن از عادت شرط است و اين اختلاف هم از فهم خود آيه سرچشمه مي گيرد.(3) پي نوشت ها : 1- صحيفة نور، ج 21، ص 15.2- بقره (2) آية 288.3- زين العابدين قرباني،‌ درساية قلم، ص 201 ـ202.

پاسخ : نشانه‏هاى ظهور:در روايات برخى امور به عنوان نشانه‏هاى ظهور ذكر شده است. از جمله انحراف بنى عبّاس و از هم گسستن حكومت آنان، جنگ صليبى، فتح قسطنطنيه به دست مسلمانان، در آمدن پرچم‏هاى سياه از خراسان، خروج مغربى در مصر و تشكيل دولت فاطميان، وارد شدن ترك‏ها در منطقه بين النّهرين، وارد شدن روميان در منطقه رمله و شام، رها شدن كشورهاى عرب از قيد قدرت‏هاى ظالم (استعمار)، بالا آمدن آب رودخانه دجله و سرازير شدن آن به كوچه‏هاى كوفه، بسته شدن پل روى دجله در بين بغداد و كرخ، اختلاف بين شرق و غرب و جنگ و خونريزى فراوان، خروج سفيانى، خروج يمانى، خروج دجال، صيحه آسمانى، قتل نفس زكيه، فراگير شدن جهان از ظلم، رواج علوم دينى در قم و نشر آن در ساير بلاد و....(1)ليكن از اين امور نمى‏توان قضاوت نمود كدام يك حتمى و كدام يك غير حتمى است، نيز كدام يك به وقوع پيوسته و كدام يك در آينده به وقوع مى‏پيوندد و آن چه به وقوع پيوسته، همان است كه در روايات آمده.براى روشن شدن اين مطالب لازم است امورى بدين شرح بيان گردد.1- نامعلوم بودن وقت ظهور: اگر از نشانه‏هاى ظهور سخن به ميان مى‏آيد، بدين معنا نيست كه از اين طريق وقت ظهور حضرت مهدى(عج) را مشخص كنيم. بنا به مصالحى زمان ظهور حضرت مشخص نشده است. هيچ كس جز خدا از وقت دقيق ظهور حضرت آگاه نيست. بارها از امامان(ع) در مورد زمان خروج قائم پرسيدند، اما آنان از مشخص نمودن آن نهى نمودند و زمان ظهور را همانند علم به قيامت در انحصار خدا معرّفى كرد.(2)"شيخ طوسى" در اين‏باره مى‏گويد: زمان ظهور مهدى(عج) به روشنى بر ما معلوم نيست، بلكه او تا آن‏گاه كه خداوند اجازه خروج بدهد، از ديدگاه ما پنهان است.(3)بنابراين نشانه‏هاى ظهور تنها بيانگر نزديك شدن زمان ظهور است. بيش از آن نبايد انتظار داشت. حال اگر روايتى باشد كه در آن زمان ظهور حضرت مشخص شده است، ناگزير بايد آن را توجيه نمود و يا به كنارى نهاد.2- مراد از نشانه‏هاى ظهور: مقصود از نشانه‏هاى ظهور اين نيست كه با تحقق هر يك ظهور حضرت وقوع مى‏يابد، بلكه مراد، رخدادهايى است كه بر اساس پيشگويى معصومان(ع) پيش و يا در آستانه ظهور حضرت مهدى(عج) پديد خواهند آمد كه تحقق هر يك نويد نزديك‏تر شدن ظهور حضرت است، به گونه‏اى كه با وقوع تمامى آن رخدادها و به دنبال آخرين نشانه‏هاى ظهور، حضرت قيام خواهد نمود. 3- انواع نشانه‏هاى ظهور: با نگاهى به روايات معصومان(ع) مى‏توان نشانه‏هاى ظهور را بدين شرح تقسيم و دسته بندى نمود:أ) نشانه‏هاى حتمى و غير حتمى: نشانه‏هاى شمارى به روشنى به عنوان علائم حتمى ظهور ياد شده است؛ بدين معنا كه بدون هيچ قيد و شرطى قطعاً تحقق خواهند يافت و ظهور حضرت منوط به پيدايش آن‏ها مى‏باشد، امّا نشانه‏هاى غير حتمى به نشانه‏هايى گفته مى‏شود كه مقيد و مشروط به امورى هستند كه در صورت تحقق آن‏ها، به عنوان نشانه به شمار مى‏آيند.(4)ب) نشانه‏هاى عادى و غير عادى: برخى از نشانه‏هاى ظهور به روال طبيعى و عادى تحقق مى‏يابد، مانند زوال دولت عباسيان، ولى برخى به روال غير طبيعى و غير عادى است مانند "صيحه آسمانى" و "طلوع خورشيد از مغرب".اين دسته روايات را بايد به نوعى خاص معنا نمود، چون پديدار شدن آن‏ها عادتاً ممكن نيست. اين‏ها را يا مى‏بايست در چار چوب معجزه قرار داد و توجيه نمود، يا از معناى ظاهرى آن دست كشيد و به معناى كنايى و مجازى آن دانست.ج) نشانه‏هاى متصل و غير متصل: در روايات شمارى از نشانه‏هاى ظهور به گونه‏اى بيان شده است كه از آن‏ها استفاده مى‏شود بين آن‏ها و ظهور حضرت فاصله‏اى وجود ندارد، بلكه به زمان ظهور متصل مى‏باشند، مانند خروج سفيانى و يمانى. اين‏ها نشانه‏هاى متصل به ظهورند، امّا بيشتر نشانه‏ها به گونه‏اى ديگر است كه بين تحقق آن‏ها و زمان ظهور حضرت مهدى ممكن است فاصله زيادى وجود داشته باشد، به عنوان مثال در روايات آمده: يكى از نشانه‏ها در آمدن پرچم‏هاى سياه از خراسان است. حال اگر اين را به خروج ابومسلم خراسانى و سپاه سياه جامگان تفسير كنيم، بين اين نشانه و ظهور حضرت مهدى زمان طولانى فاصله است.4- شمار نشانه‏هاى ظهور: در مورد شمار نشانه‏هاى ظهور پاسخ دقيق و روشنى وجود ندارد.برخى از عالمان بزرگ مانند شيخ مفيد در بحث "علامات قيام القائم" با اشاره به اخبار و آثارى كه از معصومان(ع) رسيده، بيش از پنجاه نشانه را بيان كرده است.(5) برخى ديگر همانند علامه مجلسى شمار بيشترى را متذكّر شده‏اند.(6)عالمان اهل سنت در كتاب‏هاى خويش به برخى امور ديگر اشاره كرده‏اند. هنگامى كه به اين آثار و نشانه‏ها و روايات دقت كنيم، متوجه مى‏شويم كه: برخى از علائم تنها نشانه ظهورند و برخى نشانه ظهور و برپايى قيامت.بعضى كلى هستند و برخى به امور جزئى پرداخته‏اند. برخى از نظر سند مشكل دارند و پاره‏اى مشكل ندارند. برخى در دلالت معنايى مشكل دارند و بعضى ندارند، بنابراين نمى‏توان در مورد و تعداد نشانه‏هاى ظهور قاطعانه سخن گفت.5- خلط بين نشانه‏هاى ظهور و برپايى قيامت: برخى از نشانه‏ها مانند خروج دجال و طلوع خورشيد از مغرب، در پاره‏اى از منابع روايى، از نشانه‏هاى برپايى قيامت و "اشراط الساعة" آمده است اما در بعضى ديگر از نشانه‏هاى قيام حضرت مهدى(عج)، به نظر مى‏رسد در برخى روايات بين اين دو دسته نشانه‏ها جابجايى صورت گرفته باشد. بعيد نيست برخى از نشانه‏هاى غير عادى كه در پاره‏اى از منابع روايى، از نشانه‏هاى ظهور حضرت آمده است، نشانه‏هاى برپايى قيامت باشند، نه نشانه‏هاى ظهور، چون اين گونه امور با "اشراط الساعة" بيشتر تناسب دارد.6- خلط بين قائم و مهدى موعود: در روايات گاهى سخن از حضرت مهدى آمده است و گاهى از قائم، نمى‏توان تمامى مواردى را كه واژه قائم به كار رفته است، به مهدى موعود حمل نمود، چرا كه اين واژه به تمامى امامان(ع) اطلاق شده است. در روايت آمده است "كلّنا قائم بأمراللَّه واحدٌ بعد واحد؛(7) همه ما يكى پس از ديگرى قيام كننده به حكم خدا هستيم". نيز به غير امامان هم اطلاق شده، چرا كه قائم به معناى قيام كننده است. هر كسى كه انقلاب كند و مردم را بر ضد ظلم فرا خواند، قائم است. امام على(ع) در خطبه‏اى كه در مورد حوادث آينده ايراد كرد فرمود: "إذا قام القائم بخراسان... و قام منّا قائم بجيلان؛(8) هنگامى كه قائم در خراسان قيام كند و قيام كننده‏اى از ما در سرزمين گيلان قيام كند...". اين احاديث را نمى‏توان درباره حضرت مهدى(عج) دانست.7- خلط بين "فرج" و ظهور حضرت مهدى(عج): گرچه ظهور حضرت مهدى(عج) براى اهل بيت پيامبر(ص) و شيعيان فرج و گشايش است، ليكن همه جا واژه فرج را نمى‏توان به ظهور حضرت مهدى حمل نمود. متأسفانه گاهى چنين خلطى يافت مى‏شود. پيش گويى‏هاى معصومان در مورد رخدادهاى دوران حكومت امويان و عباسيان و چگونگى فروپاشى آن‏ها و حركت هايى كه در مقابل آن‏ها شكل مى‏گيرد، گاه از آن‏ها به علائم فرج ياد شده است، كه لزوماً به معناى نشانه‏هاى ظهور حضرت مهدى(عج) نيست، بلكه مى‏تواند به معناى لغوى فرج؛ يعنى گشايش در كار شيعيان باشد.8- احتمال جعل و تحريف: اهميّت بحث مهدويّت به ويژه بهره مندى آن از بار سياسى از يك شو، و علاقه شديد مسلمانان به آگاهى از چگونگى رخدادهاى آينده و پديدار شدن نشانه‏هاى ظهور از سوى ديگر، سبب شد كه برخى در پى تحريف و جعل روايات در زمينه مهدويّت و نشانه‏هاى ظهور برآيند.با دقت در رواياتِ نشانه‏هاى ظهور اين سخن تأييد مى‏شود، زيرا بسيارى از رواياتى كه در زمينه نشانه‏هاى ظهور وجود دارد، از نظر سند ضعيف و قابل مناقشه است و دلالت آن‏ها نيز با مشكل مواجه است.از مطالبى كه بيان شد، به اين نتيجه نايل مى‏شويم كه در زمينه علائم ظهور حضرت مهدى(عج)، و اين كه كدام يك از آن‏ها به راستى به وقوع پيوسته است، نمى‏توان قضاوت قاطعى را ابراز نمود. پى نوشت‏ها: 1. سيد محمد صدر، تاريخ الغيبه الكبرى، ج 2، ص 472 به بعد؛ كتاب الغيبة، محمد بن ابراهيم نعمانى، ص 283 - 247؛ سفينة البحار، ج 2، ص 445.2. مجلسى، بحارالأنوار، ج 52، ص 182.3. الغيبه، ص 425.4. مجله حوزه، شماره 72، ص 240.5. ارشاد، ج 2، ص 368 به بعد.6. بحار، ج 52، ص 279 - 180.7. كلينى، كافى، ج 1، ص 536.8. مجلسى، بحار، ح 52، ص 235.

پاسخ : از احاديث اهل بيت (ع) استفاده مي شود: هنگامي كه اوضاع عمومي جهان مساعد گشت و افكار جهانيان براي پذيرش حكومت حق آماده شد، خدا به مهدي (ع) اجازه نهضت مي دهد. پس ناگهان در مكه ظاهر مي گردد و منادي حق (جبرئيل ) بشارت ظهورش را به سمع جهانيان مي رساند. مردان برگزيده جهان كه در چندين روايت تعدادشان 313 نفر تعيين شده، اولين نداي حق را لبيك گفته، در اولين ساعات دعوت، مجذوب مغناطيس ولايت مي گردند. حضرت صادق (ع) فرمود: "هنگامي كه صاحب الزمان(ع) ظهور نمود، جوانان شيعه بدون وعده قبلي در همان شب خودشان را به مكه مي رسانند".(1) سپس دعوت عمومي خويش را شروع مي كند، مردم رنجديده و از همه جا مأيوس ، دورش اجتماع مي نمايند، و با او بيعت مي كنند و در اندك زماني سپاه انبوهي از مردان شجاع و فداكار برايش مجهز مي شوند.(2)امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) در توصيف ياران قائم فرمودند: "شرق و غرب جهان را اشغال مي كنند، تمام موجودات جهان را مسخر مي گردانند، هر يك از آن ها نيروي چهل مرد دارد، و قلوبشان از پاره هاي آهن سخت تر است، به طوري كه اگر در راه هدف به كوه هاي آهن برخورد نمايند، آن ها را از بين مي برند و تا وقتي كه رضايت خدا فراهم نشود، از جنگ دستنمي كشند.(2)در آن موقع زمانداران خود سر و ستمگر بي وجدان احساس خطر مي نمايند و در صدد دفاع بر مي آيند و نداي مخالف را به هم مسلكان خويش مي رسانند. امام سربازان عدالت خواه امام مهدي(ع) با تأييدات خداوندي ستمكاران را ريشه كن مي كنند. رعب و ترس همه را فرا مي گيرد و تسليم دولت حق مي گردند. بسياري از كفار به واسطه ديدن علائم صدق و حقيقت به دين اسلام مي گروند. آن هايي كه در كفر و ظلم خويش اصرار مي ورزند، به دست لشكر مهدي (ع) كشته مي شوند. يگانه دولت مقتدر و نيرومند اسلام در سر تا سرزمين تشكيل مي يابد و مردم از جان و دل در حفظ و حراست آن كوشش مي نمايند. (3) دين اسلام عمومي مي گردد و در تمام سرزمين ها وارد مي شود.(4)پي نوشت ها : 1 - بحارالانوار، ج52، ص 370.2 - همان، ص 327.3 - همان، ص 279 - 380.4 - همان، ج51، ص 55.5 - ابراهيم اميني، دادگستر جهان، ص 301 - 302.

پاسخ : براي ايجاد وحدت اسلامي راهكارهاي متعددي وجود دارد كه به بعضي اشاره مي شود: 1) گفتگو (ديالوگ)اولين و مهم ترين راهكار جهت همگرايي مسلمانان، گفتمان علمي است، بدين معنا كه نظريه پردازان و عالمان ديني فرقه هاي اسلامي در كنار هم قرار گرفته، گفتگوهاي علمي انجام دهند. در اين گفتگوها بر مسايل مشترك تأكيد شده و عالمان اسلامي از مباني يكديگر آشنا شوند؛ زيرا خيلي از مسايل اختلافي بين مسلمانان ناشي از آن است كه فرقه هاي اسلامي از بعضي اصول و مباني يكديگر آشنايي كامل ندارند . عدم آشنايي كامل آنها از اصول يكديگر موجب شده كه مسلمانان كه برداشت هاي نادرستي از هم داشته و نسبت به يكديگر بدبين گردند، حتي حكم تكفير يكديگر را صادر نموده و زمينه هاي برخوردهاي فيزيكي فراهم گردد. بيشتر تعصبات مذهبي و قومي نيز ريشه در عدم آگاهي از مباني گروه هاي اسلامي دارد.عدم آشنايي مذاهب از عقايد يكديگر موجب مي شود دشمنان اسلام و آنها كه از تفرقه ها ميان فرقه هاي اسلامي سود مي برند . به واسطه جهل و ناآگاهي مردم، موارد اختلاف برانگيز را پررنگ تر كرده و مواردي را كه موجب اتحاد بين مسلمانان مي شود، ناديده گيرند.علامه شرف الدين يكي از انديشمندان شيعي است كه به گفتمان علمي پرداخته و بين او و شيخ سليم بشري (از علماي اهل سنت) سؤال و جواب هايي مطرح شده است كه نتيجه آن كتاب "المراجعات" است كه نقش بنيادي در زمينه و فرهنگ سازي براي وحدت اسلامي دارد.2 - توجه به نقاط مشترك و دشمن مشترك:يكي از عوامل مهمي كه در جهان معاصر مي تواند موجب وحدت بين دو گروه بزرگ اسلام شود، توجه به نقاط مشترك بين اين دو مذهب است. مطمئناً مسائل مورد اتفاق ميان اين دو مذهب بسيار فراتر از موارد اختلاف مي باشداما غالباً مسائل مورد اختلاف مورد توجه قرار گرفته و مسائل و اعتقادات مشترك ناديده نگاشته مي شود، كه يكي از عوامل ايجاد اختلاف و دوري هر چه بيشتر مسلمانان از يكديگر است. هم چنين توجه به دشمن مشتركي كه اصل اسلام و كشورهاي اسلامي و مردم جهان اسلام را مورد مذمت قرار داده است، يكي از عوامل مهم اتفاق نظر و وحدت ميان كشورهاي اسلامي مي تواند مي باشد. اگر به صدر اسلام نيز نگاه كنيم، علت اساسي سكوت اميرمؤمنان و ائمه معصومين (ع) و همراهي با مخالفان فكري و عقيدتي در جهان اسلام، توجه به دشمن مشترك و مورد تهديد قرار گرفتن مرزهاي اسلامي به وسيله دشمنان اسلام بوده است.3 - تدوين آثار فرشت هاي علمييكي از شيوه هاي كاربردي در ايجاد وحدت اسلامي تدوين اثار علمي در قالب كتاب ، مجله و روزنامه ، نيز برگزاري نشست هاي علمي و تبادل افكار و نظريات است . در آثار علمي بايد به عوامل وحدت و عوامل اختلاف پرداخته شده و مشكلات جهان اسلام بررسي گردد. تدوين فقه مقارن و عقايد تطبيقي و مقايسه اي نيز بايد از محورهاي مهم آثار علمي باشند . كتاب هايي مانند "الفصول المهمه" تأليف علامه شرف الدين و انتشار مجله اي مانند "رسالةالتقريب" نقش بنيادي در زمينه سازي وحدت اسلامي داشتند. از سوي ديگر با تدوين سريال ها و نمايش نامه ها نيز مي توان جهت ايجاد وحدت اسلامي زمينه سازي نمود. بهتر است اين دست از آثار به زبان هاي مختلف ترجمه شوند و در اختيار مسلمانان قرار گيرند.4 - صدور فتواهاي همگراييبي ترديد صدور فتواي مجتهدان فرقه هاي اسلامي نقش بنيادي در وحدت اسلامي دارد، همان گونه كه نقش اساسي در اختلافات مسلمانان دارد. اگر مجتهدان فتاوايي مانند جواز شركت نمودن مسلمانان در مراسم عبادي همديگر را صادر نمايند، زمينه هاي همسويي مسلمانان را فراهم مي كند. بعضي از مجتهدان و عالمان اهل سنت و تشيع در اين خصوص پيشگام بوده اند. شيخ محمود شلتوت ، رئيس دانشگاه الازهر مصر در زمان جمال عبدالناصر يكي از كساني است كه در فتواي معروف خود، مذهب جعفري و فقه شيعه را به عنوان يك مذهب رسمي و فقهي تأييد كرد.(1) فتواي معروف او در زمان خود در نزديكي اهل سنت به شيعه تأثير به سزايي داشت.5 - آشنايي با معارف اسلامييكي از راهكارهاي وحدت اسلامي، آشنايي مسلمانان با آموزه هاي ديني است. در آيات متعدد مسلمانان به همگرايي دعوت شده اند.(2) در برخي از آيات همه مسلمانان برادران ديني خوانده شده و مرزهاي جغرافيايي و ملي ناديده گرفته شده است :"انما المؤمنون اخوة..."(3)"واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرّقوا...".(4) در روايات اسلامي نيز همه مسلمانان به همبستگي و اتحاد اسلامي سفارش شده است. (5)چرا مسلمانان وحدت ندارند؟يكي از عوامل مهم آن فاصله گيري از معارف و آموزه هاي ديني است. شخصيت هايي مانند امام راحل و علامه شرف الدين بر اين باور بودند كه جهت" ايجاد وحدت اسلامي" آشنايي كامل مسلمانان با معارف اسلامي لازم است. نكتة قابل دقت آن است كه يكي از موارد قانون اساسي "جماعة التقريب بين المذاهب الاسلامية" كه در قاهره تشكيل شده ، آن بود كه مسلمانان با معارف اسلامي آشنايي پيدا كنند.6 - شناسايي عوامل اختلافبراي ايجاد وحدت اسلامي، همان گونه كه شناخت عوامل و زمينه هاي همگرايي ضرورت دارد، شناخت عوامل و زمينه هاي اختلاف نيز بايسته است. بر اين اساس براي ايجاد وحدت اسلامي، بايد عوامل اختلاف همانند تعصبات قومي، قدرت گرايي و پيروي از هواهاي نفساني، شناسايي و با آنها مبارزه گردد. دشمنان خارجي نيز نقش بنيادي در ايجاد اختلاف داشته و دارند استعمارگران با شعار "اختلاف بينداز و حكومت كن" بين مسلمانان اختلاف ايجاد كرده اند. داده هاي تاريخي نشان از آن دارد كه استعمارگران در حوادث ناگواري كه در جهان اسلام به وجود آمدند، نقش اساسي داشتند. آنان با ايجاد اختلاف جنگ هاي داخلي را به وجود آوردند. حتي مي توان عامل اساسي و ريشه اي ايجاد و پيدايش بعضي از فرقه ها ميان اهل سنت و شيعه را استعمارگران دانست و دست هاي مرموز آنها را پيدا كرد.بر اين اساس براي ايجاد وحدت اسلامي ، شناخت عوامل داخلي و خارجي اختلاف ضرورت دارد. مرحوم آيت الله بروجردي در آخرين لحظات عمر خويش يكي از راه هاي ايجاد وحدت اسلامي را شناسايي عوامل اختلاف دانست وي مي گويد : "من براي ايجاد حسن تفاهم ميان مسلمانان آرزوهاي بسيار داشتم و درصدد بودم در نامه اي به شيخ محمود شلتوت بنويسم و به ايشان يادآور شوم كه موجبات رفع اختلاف را فراهم سازند".(6)7 - اتخاذ سياست هاي مشتركيكي از شيوه هاي ايجاد وحدت اسلامي ، اتخاذ سياست مشترك توسط كشورهاي اسلامي است. اين سياست ها مي توانند در روابط بين المللي و سياست هاي اقتصادي و تشكيل بازارهاي مشترك اقتصادي شكل گيرد هم چنين مي توان در صحنه هاي سياسي در برابر دشمنان مسلمانان سياست هاي راهبردي اتخاذ نموده و به حمايت از مظلومان و آسيب ديدگان جهان اسلام پرداخت.پي نوشت ها : 1 - عبدالكريم بي آزار شيرازي، همبستگي مذاهب اسلامي . ص 310 - 311.2 - آل عمران، آيه 103؛ تفسير نمونه، ج3، ص 43.3 - حجرات، (49) آيه 10.4 - آل عمران، آيه 13.5 - تفسير نمونه، ج3، ص 46.6 - عبدالكريم شيرازي، پيشين، 115.

پاسخ : توحيد در لغت به معناي يكي گرداندن و يگانگي قائل شدن و حكم به وحدت چيزي دادن است.از نظر انديشمندان اصول عقايد، توحيد عبارت است از باور داشتن به يگانگي خدا در ذات و صفات.اين مفهوم اختصاص به دنيا ندارد و فرد در آخرت نيز به اين معنا معتقد خواهد بود، بلكه چه بسا در عالم قيامت اين معنا براي افراد ظهور بيشتري پيدا خواهد كرد و يقين انسان به توحيد و يگانگي خدا افزايش پيدا خواهد كرد.به تعبير ديگر: هم چنان كه فرد مؤمن در دنيا معتقد است خداوند به همه صفات كمال آراسته است و از همه صفات نقص منزه است و خداوند هيچ گونه شبيه و نظيري ندارد، در عالم آخرت نيز بر همين عقيده باقي خواهد ماند.در مورد اقسام ديگر توحيد نيز مي توان همين بحث را مطرح كرد، مثلاً توحيد ربوبي به معناي باور داشتن اين حقيقت است كه خداوند آفريدگار همه چيز است و جز و پروردگاري ديگر نيست، زيرا واژه "رب" در لغت به معناي مالك مدبّر است و ربوبيت خداوند به آن معنا است كه آفرينش ، مالكيت و تدبير شئون تمامي آفريدگان از آن خدا است. اين معنا اختصاص به دنيا ندارد و در عالم آخرت نيز افراد چنين اعتقادي را دارند يا در مورد توحيد عبادي كه شخص مسلمان بايد باور داشته باشد عبوديت و پرستش و بندگي خاص خداوند است و هيچ معبود راستيني جز او نيست، مختص به عالم دنيا نيست و در عالم آخرت نيز افراد داراي چنين عقيده اي هستند.عالم آخرت و قيامت ، هنگام ظهور توحيد و يگانگي خدا است و افراد در روز قيامت به اين معنا اعتقاد بيشتري پيدا خواهند كرد: لمن الملك اليوم، لله الواحد القهار؛ در اين روز (قيامت) پادشاهي و ملك براي كيست؟ براي خداوند يگانه قهّار".