شاخص های فرهنگی در هدفمندی یارانه ها
هدفمندی یارانه ها شاخصه های فرهنگی اقتصاد را
متاثر و متحول می سازد؛ زیرا با اجرای این طرح، الگوهای توزیع و مصرف به
شدت تغییر می یابد و آثار این تغییر در الگوها، حوزه های دیگر را از جمله
نگرش انسان به ثروت و منابع دگرگون می کند.
نویسنده در این مطلب با مراجعه
به آموزه های قرآنی اهداف هدفمندی یارانه ها را در حوزه های دیگر رفتاری
تحلیل و تبیین می کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
هدفمندی یارانه، توزیع عادلانه
ثروت
شاید برخی بر این باور باشند که
هدف از طرح هدفمندی یارانه ها و کمک های دولتی از منابع ملی، به معنای
توزیع فراگیر ثروت باشد به گونه ای که همگان از منابع ملی و ثروت عمومی،
یکسان و مساوی بهره مند شوند. از این روست که در تمثیل هدفمندی یارانه ها
آن را همانند آب نهر و رودی تجسم می کنند که با ایجاد سد و مدیریت آب، با
لوله کشی و تقسیم عادلانه و قطره چکانی، همه درخت های یک بوستان از آن بهره
مند می شوند بی آن که هیچ درختی بی بهره از آب ماند و یا کم تر از آن
دیگری به آن برسد.
تحلیل این نگرش بر این پایه است
که اگر آب این گونه مدیریت نشود، نه تنها هرز می رود و بخش اعظم آن توسط
درختان و علف های انگلی همانند قاچاق ثروت و کالا از مرز باغ بیرون می رود و
هیچ سودی عاید باغ نمی گردد، بلکه برخی از درختان به سبب نزدیکی به نهر و
دیگر شرایط محیطی بیش از دیگر درختان بهره مند می شوند و برخی دیگر اصولا
همانند دست به دست کردن یخ، نصیبی جز هیچ و پوچ نمی برد.
این گونه نگرش به هدفمندی،
تفسیری نادرست از مفهوم عدالتی است که در آموزه های قرآنی به ویژه آیه 25
سوره حدید و مانند آن بر آن تاکید شده است و همگان از جمله توده های مردم و
دولت موظف به قیام اجرایی آن با بهره گیری از قانون مکتوب و میزان درست
سنجش و اندازه حتی از طریق قدرت سخت و زور شده اند؛ چرا که مفهوم عدالت به
معنای مساوی و بهره مندی یکسان و برابر نیست، بلکه به معنای بهره مندی هر
یک به اندازه نیاز و مناسب با شرایط زیستی آن است.
اگر بخواهیم به تمثیل نهر آب و
باغ بازگردیم می بایست توجه داشت که در هر باغی، تنوع بسیاری در کیفیت خاک،
تنوع گیاهی و مانند آن وجود دارد. برخی از خاک ها از فقر شدید مواد غدایی و
معدنی رنج می برد و همانند گل رس سرخ و چسبناک است. برخی دیگر از خاک
بسیار آماده برای کشت و زرع می باشند و گیاه خاک سرشار از مواد معدنی است.
از نظر گیاهان می توان درختانی را یافت که دارای ریشه های سطحی یا عمیق
هستند که از اعماق خاک نیز از مواد غذایی و آب بهره مند می شوند. برخی تاک و
رز و یا علف و بوته ها
هستند و برخی چون درختان خرما می باشند. از نظر برگ نیز برخی دارای برگ
های پهنی هستند به سرعت آب از دست می دهند و آب بیش تری نیاز دارند، برخی
دیگر، دارای برگ های سوزنی هستند.
اگر بخواهیم جامعه انسانی را
همانندی در میان باغ و بوستان بیابیم این گونه است و هرگز جامعه ای را نمی
توان یافت که از نظر خاک و آب و درخت یکسان باشد تا بتوان گفت که با تقسیم
برابر و یکسان عدالت توزیعی اجرا می شود و هر کس می بایست به همان سهم و
نصیب و قسط خود بسنده کند.
بنابراین با این همه تنوع از نظر
برگ، ریشه ، ساقه، خاک و مانند آن،هرگز باغبانی حکیم و خردمند را نمی توان
یافت که به نظام عدالت تساوی و برابر رو آورد و بخواهد با نظام قطره ای
همه درختان ریز و درشت و خاک مرغوب و نامرغوب را تغذیه کامل و مناسب کند و
از نتیجه مطلوب نیز بهره مند شود.
بنابراین، مفهوم عدالت در
هدفمندی یارانه ها و ثروت ملی، به معنای برخوداری همگان از موقعیت و وضعیت
مناسب وبهره مندی متناسب با آن وضعیت است تا شرایط رشد و بالندگی برای
همگان در جامعه فراهم آید و کسی از امکانات زمین و طبیعت دنیا بی بهره
نماند.
هدفمندی یارانه ها، بهره مندی
طبقات پایین جامعه از ثروت
از اصول اقتصادی اسلام که سلامت
اقتصاد و جامعه را تضمین می کند، اصل گردش سالم اقتصاد با اجرای هدفمندی
یارانه ها و کمک های نقدی و غیر نقدی دولت از منابع ملی و ثروت عمومی است.
خداوند در آیه 7 سوره حشر، با
اختصاص دهی بخشی از منابع و ثروت به عنوان فی و انفال، بر آن است تا دولت و
نظام اسلامی بتواند شرایط زیستی عادلانه ای برای همه افراد امت و شهروندان
فراهم آورد. از آن جایی که صاحبان ثروت از امکانات و قدرت
بیش تری برای بهره مندی از ثروت برخوردار می باشند، اگر ثروت و منابع عمومی
جامعه مدیریت نشود، ثروت همواره در میان طبقه ممتاز و برتر جامعه یعنی
ثروتمندان دست به دست می شود و گردش ناسالم و محدودی از ثروت تحقق می یابد.
برای این که جریان گردش
ثروت به گونه ای باشد که همه افراد جامعه بهره مند شوند، لازم است تا دولت
با بهره گیری از همه امکانات، به توزیع عادلانه ثروت ملی و عمومی بپردازد.
اما مفهوم توزیع عادلانه ثروت
ملی (ملت اسلام) و عمومی به این معنا نیست که همه اقشار و طبقات اجتماعی
یکسان و برابر از ثروت ملی بهره مند شوند، بلکه جامعه هدف در طرح هدفمندی
یارانه ها چنان که از همین آیه 7 سوره حشر و آیات دیگر فهمیده می شود،
اقشار ضعیف و مستعضف جامعه از جمله مسکین و در راه ماندگان و ناتوانان و
بینوایان است.
در این آیه سخن از برخی از اقشار
به عنوان جامعه هدف ازاجرای طرح هدفمندی ثروت ملی، مطرح شده اند که از
جمله آن ها خدا، رسول و ذی القربی است. اما هنگامی که به آموزه های دیگر
قرآنی مراجعه می شود، به خوبی معلوم می شود که مراد از این نام ها ، شخص
نیست بلکه شخصیت حقوقی است. به این معنا که بخشی از ثروت ملی و انفال در
اختیار این سه شخصیت حقوقی قرار می گیرد تا در مواردخاص و پیش بینی شده
هزینه شود. از جمله این که بخشی از اموال عمومی در اختیار دولت اسلامی قرار
می گیرد که در حوزه تبلیغ دین
هزینه شود و بخشی نیز در اختیار رهبران دینی و اجتماعی و سیاسی قرار می
گیرد تا بتوانند با بهره مندی از قدرت اقتصادی در کنار قدرت دینی و سیاسی و
اجتماعی ، اهداف عالی جامعه ایمانی را تحقق بخشند.
همان گونه که جمع کنندگان زکات
به عنوان کارگزاران دولت بهره ای از زکات می برند تا به این کار مهم اقدام
کرده و با گردآوری مالیات ها ، بودجه ملی و ثروت عمومی را تامین کنند، هم
چنین شخصیت های حقوقی پیش گفته بخشی از ثروت ملی را در اختیار می گیرند تا
در مسیر حکومت داری به کارگیرند. بنابراین مراد از ذوی القربی، همان امامان
معصوم(ع) و در زمان غیب حاکم شرع و ولی فقیه است که به سبب منصب ولایت و
امامت از حق ثروت عمومی و ملی برخوردار می باشند. از این روست که اموالی که
به عنوان منصب امام
در اختیار هر امام معصومی قرار می گیرد، میان ورثه آنان تقسیم نمی شود و
به امام بعدی واگذار می شود. همین مساله در مورد مراجع و حکام شرع و ولی
فقیه جاری است. به این معنا که اموال منصب رام می بایست به فرد بعدی واگذار
کنند و ورثه ایشان حق تصرف در این اموال را ندارند.
بنابراین، اموال عمومی به دو بخش
عمده دسته بندی می شود، بخشی به اقشار هدف در طرح هدفمندی یارانه ها و
ثروت ملی داده می شود و بخشی در اختیار رهبران و دولت اسلامی باقی می ماند
تا هزینه های جاری کشور و دولت را از طریق آن بپردازند.
با اجرای طرح هدفمندی یارانه ها
از ثروت ملی و دولت، تلاش بر آن است تا شرایط زیستی مناسب و عادلانه ای
برای دیگر طبقات اجتماعی ضعیف از نظر اقتصادی رقم بخورد. از این روست که
خداوند اجرای ضبط و ثبت ثروت های عمومی در قالب انفال و فی و صرف آن را در
طبقات آسیب پذیر جامعه به معنای گردش سالم اقتصاد در جامعه ایمانی معرفی می
کند، زیرا در این صورت، ثروتمندان نمی توانند با مصادره و تصاحب اموال
عمومی، ثروت مند تر شوند و شکاف طبقاتی روز به روز افزون تر گردد.
البته منابع ملی و ثروت عمومی،
تنها ازطریق ثبت و ضبط منابعی چون انفال و فی و غنایم و مانند آن ، فراهم
نمی آید، بلکه از طرق دیگری چون گرفتن مالیات و زکات و خمس نیز فراهم می
آید. به این معنا که دولت موظف است تا برای مدیریت اقتصاد و گردش سالم آن
در جامعه، تا بخشی از ثروت و دارایی ثروتمندان را به شکل مالیات بگیرد و در
اختیار فقیران جامعه قرار دهد. چنان که برخی از فقهیان گفته اند، مالیات
زکات و خمس اختصاص به موارد گفته شده در آیات ندارد، بلکه مالیات زکات و
خمس به همه درآمدهای شخص
تعلق می گیرد.
هم چنین خداوند بر ثروتمندان
واجب و لازم دانسته است که بخشی از درآمد خویش را به طور مستقیم صرف
نیازمندان و سائلان نمایند و با توجه به آیه 19 سوره ذاریات و آیات دیگر بر
می آید که در هر درآمدی هر شخصی، حقی برای این دو دسته وجود دارد.
به سخن دیگر، آموزه های اقتصادی و
احکام و دستورهای آن، به هدف مدیریت ثروت و جریان اقتصاد سالم آن می باشد
تا هرگز گروهی به عنوان مرفهان بی درد و اشرافیت دولتی و غیر دولتی شکل
نگیرد و ثروت و منابع زمین در اختیار همگان قرار گیرد.
هدفمندی یارانه ها و ریاضت
اقتصادی
برخی بر این باورند که هدفمندی
یارانه ها به معنای ریاضت اقتصادی است. ریاضت اقتصادی که در برابر انفتاح و
انبساط اقتصادی به کار می رود، به معنای محدود سازی بهره مندی اقشار مختلف
جامعه از ثروت و منابع مالی و انقباض آن است. هر چندکه امکان دارد از طریق
هدفمندی یارانه ها ریاضت اقتصادی نیز به نوعی تحقق یابد، ولی هدفمندی
یارانه ها و ثروت عمومی، در اصل به قصد بهره مندی بهتر و بیشتر طبقات پایین
دست از ثروت ملی و عمومی است.
البته ناگفته نماند که در طرح
هدفمندی این مهم مورد توجه قرار گرفته است تا همان گونه که از گردش ثروت در
دست ثروتمندان جلوگیری شود، از هرز و هدر رفتن سرمایه ها و ثروت ملی نیز
جلوگیری به عمل آید؛ زیرا با اجرای این طرح ، نوعی الگوسازی مصرف نیز صورت
می گیرد که به نوعی ریاضت اختیاری می انجامد.
به نظر می رسد که اگر
انفال و ثروت عمومی، به درستی مدیریت نشود، نه تنها مورد سوء استفاده
ثروتمندان مرتبط با قدرت قرار می گیرد، بلکه در مسیر درست مصرف نمی شود و
مصداقی از تبذیر، اسراف و ناسپاسی خواهد بود.
هدفمندی یارانه ها و ارایه الگوی
درست مصرف
هدفمندی یارانه ها به معنای
مدیریت اقتصاد و ثروت از تولید تا مصرف است. از این رو، همه بخش های زندگی
انسان تحت تاثیر این طرح قرار می گیرد. همان گونه که منابع به درستی
شناسایی می شود و ثروت ملی از طریق ضبط وثبت انفال و گردآوری زکات و خمس و
دیگر مالیات ها، افزایش می یابد، هم چنین با توزیع درست، جریان سالم اقتصاد
گردش می یابد و رشد و نمو اقتصادی و شکوفایی آن را سبب می شود و با مصرف
درست، از هرز و هدر رفتن ثروت جلوگیری به عمل می آید.
بخش از مسئولیت هدفمندی یارانه
ها بر عهده دولت و رهبران جامعه است، ولی بخش عمده و اصلی آن بر عهده ملت و
جامعه می باشد؛ زیرا بیش ترین مشکل در حوزه اقتصادی در مصرف گرایی و مصرف
نادرست پدید می آید که ارتباط مستقیم و تنگانگی با الگوی مصرف جامعه دارد.
از این روست که بخش عمده آموزه
های اقتصادی اسلام ناظر به چگونگی مصرف و ارایه الگوی صحیح و درست مصرف می
باشد.
خداوند در آیاتی بسیار همواره بر
مفهوم شکر نعمت و اجتناب از کفران آن تاکید می کند. شکر و سپاس از نعمت در
مفهوم قرآنی فراتر از شکر نعمت به زبان است؛ زیرا مراد اصلی از شکر و سپاس
در برابر کفران و ناسپاسی، عدم بهره گیری درست و مناسب از نعمت است.
از دیگر مفاهیم کلیدی در
الگوسازی صحیح مصرف درآموزه های قرآنی می توان به اسراف اشاره کرد که به
معنای خروج از اعتدال در مصرف و زیاده روی در آن است. خداوند در آیاتی از
جمله آیه 31 سوره اعراف بر لزوم بهره مندی درست از ثروت و مصرف درست و
بهینه به دور از هر گونه اسراف و زیاده روی تاکید می کند. مراد از حرمت اکل
و شرب اسرافی هرگونه تصرفاتی است که مصداق اسراف باشد؛ زیرا در آیه به
مصداق آشکار و روشن آن توجه داده شده که خوردن و آشامیدن است؛ ولی در حقیقت
مراد هر گونه تصرفات اسراف
گرایانه است؛ چنان که مراد از حرمت خوردن مال یتیم نیز، حرمت هر گونه تصرف
در مال یتیم به قصد آسیب رسانی به اموال اوست. از نظر قرآن اسراف و زیاده
روی در هرکاری حتی در امور اعتقادی جایز و روانیست. در امور اقتصادی اسراف
از تولید تا مصرف حرام و ممنوع شده است.(انعام، آیه 141 و نساء ،
آیه 6 و آیات دیگر)
از آیه 31 سوره اعراف بر می آید
که حتی اسراف در زینت ها و بهره گیری بیرون از اعتدال از آن ها جایز و روا
نیست؛ زیرا در آیه هر گونه اسرافی جایز و روا دانسته نشده است.(المیزان و
مجمع البیان، ذیل آیه)
از دیگر مفاهیم کلیدی در این
حوزه می توان به تبذیر اشاره کرد که به معنای ریخت و پاش و عدم استفاده از
نعمت و ثروت است. این مفهوم را بارها در ضرب المثل : نه خود خورد نه کس
دهد، گنده کند به سگ دهد، شنیده اید. خداوند در آیه 26 و 26 سوره اسراء، هر
گونه تبذیر و ریخت و پاش را گناه و حرام دانسته و این عمل را نشانه ای از
همراهی و همفکری شخص با شیطان دانسته و به عنوان مبذران را به عنوان
برادران شیطان معرفی کرده است. انسان با تبذیر و عدم استفاده از نعمت نه
تنها کفران و ناسپاسی می کند بلکه
زمینه ساز کفر می شمارد.
اسلام بر دو مفهوم کلیدی اعتدال
در مصرف و قناعت تاکید می کند. این دو شیوه مهم ترین الگوهای صحیح مصرف است
که در آیات و روایات بسیاری بر آن تاکید شده است.
خداوند در آیه 29 سوره اسراء بر لزوم رعایت اعتدال در مصرف اموال و امكانات در زندگى شخصى تاکید
می کند و مالکیت خصوصی را مجوزی برای زیاده روی و خروج از دایره اعتدال
نمی شمارد؛ زیرا برخی از مردم بر این باورند که اگر مال من است هر گونه که
دلم خواست عمل می کنم. چنین نگره ای از سوی قرآن مردود دانسته شده است و
انسان به صرف مالکیت نمی تواند هر گونه تصرفی در مال خویش داشته باشد. از
این رو می توان که زیاده روی و خروج از دایره اعتدال خط قرمز آزادی مالکیت و
جواز تصرف
است.
خداوند هم چنین بر لزوم رعایت
میانه‌روى و پرهیز از افراط و تفریط در بهره‌جویى از مواهب و طیّبات زمین تاکید می کند (سوره مائده، آیه 87) علامه طباطبایی در ذیل
آیه بر این باور است که احتمال دارد جمله
«لاتعتدوا» توضیحى درباره «لاتحرّموا طیّبات ما أحلّ الله» باشد؛ یعنى از
حلال‌ها استفاده كنید؛ ولى نه به‌گونه‌اى كه از حدّ بگذرانید. (المیزان،
ذیل‌آیه)بنابراین، هر گونه افراط و تفریط و خروج از
اعتدال در بهره مندی و مصرف بر اساس این آیه نیز
مجاز نیست و به عنوان خط قرمز در آزادی اقتصادی معرفی می شود.
البته از آیات دیگری که در باره
حرمت و ممنوعیت اسراف و تبذیر وارد شده نیز می توان لزوم اعتدال در مصرف را
به دست آورد.
قناعت به معنای کم مصرف کردن
نیست، بلکه به معنای درست مصرف کردن و به اندازه نیاز است؛ وقتی در اتاقی
می توان با یا لامپ کم مصرف روشنایی را تامین کرد، چهلچراغ نه تنها مصرف
درست نیست، بلکه فراتر از اسراف نوعی تبذیر و از میان بردن سرمایه مهم
انرژی است که همه بخش اقتصادی بدان وابسته است. هدفمندی یارانه به شخص کمک
می کند تا به اندازه و به جا مصرف نماید و از هر گونه اتلاف ثروت و سرمایه و
هدر دادن و اسراف آن خودداری کند.
قناعت واقعی آن است كه شخص آن چه
از ثروت و نعمت در اختیار دارد، به درستی از آن بهره گیرد و دست نیاز به
سوی كسی دراز نكند كه او را زیر بار خرج اضافی ببرد. از سلمان محمدی نقل شده است كه روزی ابوذر را
مهمان خود كرد. ابوذر گفت: ای كاش همراه این غذا، نمكی بود. از آن جایی كه
سلمان، نمكی درخانه نداشت، آفتابه خود را به گرو گذاشت و نمكی خرید. وقتی
غذا تمام شد، ابوذر گفت: خدا را شكر كه ما را از اهل قناعت قرارداد و به آن
چه داشتیم خرسند و راضی كرد. سلمان گفت: این قناعت
نبود كه آفتابه من درگرو نمكی باشد.
قناعت در حوزه عمل به اصلاح
الگوی مصرف به معنای آن است كه شخص به آن چه دارد بسنده كند و دولت نیز از
ثروت ملی برای كارهای بزرگ و مفیدی بهره گیرد كه می تواند برای جامعه انجام
دهد و آن را به رفاه اقتصادی و شکوفایی تمدنی برساند بی آن که برای انجام
کارهای زیربنایی و زیرساخت تمدنی جامعه، دست استقراض به سوی دیگر کشورها
دراز نکند؛ بلکه با مدیریت منابع ملی، کشور را بسازد و آبادان گرداند.
هدفمندی یارانه ها موجب می شود
تا از هرز و هدر ثروت ملی جلوگیری شود و افزون بر گردش صحیح ثروت در همه
طبقات و اقشار اجتماعی و بهره مندی همگان از ثروت زمین، منابع ملی در هنگام
مصرف مدیریت شود. در این شیوه به شخص مالی داده می شود تا خود مدیریت کند و
در مصارفی که برای شخص اهمیت دارد به کار برد. بنابراین، هر کسی با توجه
به اهم و مهم کردن امور می تواند مصرف درست رابیابد و آن را هزینه کند.
به نظر می رسد که مسئولان حکومتی
و دولتی موظف باشند تا افزون بر ارایه الگوی مصرف به شهروندان و الگوسازی
در این زمینه، بر چگونگی مصرف شهروندان نیز نظارت داشته باشند و اجازه
ندهند تا شهروندان الگوی نادرست مصرف را در پیش گیرند و آن را به یک فرهنگ
تبدیل کنند. درحقیقت امر به معروف ونهی از منکر دامنه وسیع و گسترده ای
دارد که شامل نظارت بر مصرف و الگوهای مصرف نیز می شود.
بنابراین لازم
است تا با فرهنگ سازی در این حوزه ها جامعه را به سوی اصلاح الگوی مصرف از
طریق مدیریت یارانه ها هدایت کرد 