1. آشنایى با فضیلت و ثواب نماز شب، از آیات قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام) كه این امر شوق انسان را براى نایل شدن به درجات موعود، زیاد مى كند; نظیر آیه: (وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا)[1]; و پاسى از شب را ]از خواب برخیز[ و قرآن ]و نماز[ بخوان، این یك وظیفه اضافى براى توست، امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد. و امام على(علیه السلام) فرموده اند: اراده و تصمیم، بستگى به اندازه اندیشه و شناخت انسان دارد.[2] 2. پرهیز از «پرخورى» به خصوص هنگام شب، كه این امر باعث نوشیدن آب بیشتر و در نتیجه غلبه خواب بر چشم ها مى گردد; امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى فرمایند: با وجود سه چیز، آرزومند سه مطلب مباش كه یكى از آنها چنین است: سحر خیزى و شب زنده دارى با وجود پرخورى. 3. «استراحتى كوتاه» در روز كه به آن «خواب قیلوله» مى گویند، كه رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) در این زمینه مى فرمایند: با خوردن سحرى براى روزه دارى كمك بگیرید و با خواب قیلوله براى شب زنده دارى.[3] 4. «دورى گزیدن از گناه» در طول روز كه مهم ترین امر است; به طورى كه امام على(علیه السلام) به فردى كه شكایت از بیدار نشدن، جهت نماز شب را داشت، فرمودند: (انت رجلٌ قد قیدتك ذنوبك); تو مردى هستى كه گناهانت تو را به بند كشیده است.[4] 5. «خواندن آخرین آیه سوره كهف»، كه امام صادق(علیه السلام) فرموده اند: هیچ بنده اى نیست كه آخرین آیه سوره كهف را قرائت كند، مگر این كه در همان وقتى كه مى خواهد بیدار مى شود. 6. خواندن دعاهایى كه براى بیدار شدن و اقامه نماز شب وارد شده است.[5] براى لذت بخش شدن مناجات با خدا و نماز شب نیز امورى را ذكر كرده اند; از جمله این كه: «خوف و خشیت» قلبى از خداوند، كه با كوتاه كردن آرزوهاى دنیوى و تفكر در مراتب هولناك آخرت و دركات جهنّم و تفكر در عظمت و جلال خداوند و كوچكى خود و هم چنین یادآورى گناهان و خطاهاى خود و... حاصل مى شود.[6] عامل دیگر «عشق و محبت به خداوند متعال» است; طبق روایتى، خداوند به حضرت موسى(ع) فرمود: اى پسر عمران! دروغ مى گوید كسى كه گمان مى كند مرا دوست دارد، ولى هنگام شب، تا به صبح مى خوابد، آیا دوست، خواستار خلوت كردن با دوست خود نیست؟![7] در پایان، خوب است بدانیم، پیامبراكرم(صلى الله علیه وآله) طبق حدیثى، بعد از نزول آیات 191 ـ 195 سوره «آل عمران» و در شب هایى كه براى نماز شب بر مى خاستند، این آیات را تلاوت كرده، گریه مى كردند و از طرفى امامان(علیهم السلام) به خواندن این آیات هنگام بیدار شدن براى نماز شب، سفارش فرموده اند.[8] [1]. اسراء، آیه79. [2]. همان، میزان الحكمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، ص3756. [3]. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج2، ص136، ح1960. [4]. اصول كافى، ج3، ص450، ح34. [5]. ر.ك: همان، ج2، ص540، ح18. [6]. ر.ك: مجلسى، بحارالانوار، ج67، ص310. [7]. همان، بحارالانوار، ج13، ص329 / ر.ك: فیض كاشانى، محجّة البیضاء، ج2، ص395. [8]. عبد على عروسى حویزى، تفسیر نور الثقلین، ج1، ص502.
براى بیدارى از خواب، در هر وقتى كه انسان بخواهد بیدار شود (چه براى نماز شب و چه غیر آن)، از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل شده است: (ما من عبد یقرء آخر«الكهف» اِلاّ یتیقظ فى الساعة التى یرید); هیچ بنده اى نیست كه آخرین آیه سوره كهف را قرائت كند، مگر این كه در همان وقتى كه مى خواهد بیدار شود.[1] امّا براى گریه كردن در نماز شب، هرچند روایت خاصى در این زمینه یافت نشده، ولى طبق حدیثى، پیامبراكرم(صلى الله علیه وآله)بعد از نزول آیات 190ـ195 سوره آل عمران و در شب هایى كه براى نماز شب بر مى خاستند، این آیات را تلاوت كرده و گریه مى كردند و از طرفى امامان(علیهم السلام) به خواندن این آیات هنگام بیدار شدن براى نماز شب، سفارش فرموده اند.[2] [1]. همان، ج3، ص316، مطبعة الحكمة. [2]. همان، تفسیر نمونه، ج3، ص213.
(وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن یَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا)[1]; پاره اى از شب را به نماز خواندن زنده بدار. این نافله خاص تو است، باشد كه پروردگارت، تو را به مقامى پسندیده برساند. وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است نزدیك اذان صبح خوانده شود.[2] [1]. اسراء، آیه79. [2]. امام خمینى، توضیح المسائل، بخش وقت نافله هاى یومیه.
این كه نمازغفیله به این صورت خوانده مى شود، به سبب روایت امام صادق(علیه السلام) مى باشد كه ترجمه آن در مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمى آمده است[1]. آیاتى كه درنماز غفیله خوانده مى شود اثر و خواصى دارد كه اهل بیت(علیهم السلام) از آن مطلع بودند; ازاین رو به ما چنین دستورى داده اند; مثلا در مورد ذكر«لااله الاّانت» كه دراول نمازغفیله خوانده مى شود، از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده كه فرمودند: اسم اعظم خداست و موجب استجابت دعا مى باشد.[2] [1]. ر.ك: محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج84، ص96. [2]. ر.ك: یحیى بن حسن، فى قوارع القرآن، ص47.
نماز وحشت، نوعى نماز است كه سفارش شده تا براى كسى كه تازه از دنیا رفته است، در شب اولى كه او را به خاك مى سپارند، بخوانند; خواندن این نماز مستحب است. نماز وحشت دو ركعت است و كیفیت خواندن آن، این است كه در ركعت اول بعد از سوره حمد، یك مرتبه آیة الكرسى و در ركعت دوم بعد از حمد، ده مرتبه سوره قدر خوانده مى شود و بعد از سلام نماز، گفته مى شود: اللهم صلى على محمد وآل محمد وابعث ثَوابها الى قبر فلان (به جاى «فلان» نام میت را مى برند).[1] [1]. ر.ك: سید محمد حسن بنى هاشمى خمینى، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص368.
اعراف، آیه 142. این نماز دو ركعت است كه در دهه اول ماه ذیحجه بین نماز مغرب و عشا خوانده مى شود و در هر ركعت بعد از سوره حمد و توحید آیه مذكور (و وعدنا موسى...) خوانده مى شود. براى آشنایى بیشتر با این نماز به مفاتیح الجنان و... رجوع فرمایید.
در قرآن كریم، معمولا به كلیات مسایل پرداخته شده و تبیین جزئیات به عهده پیشوایان معصوم(علیهم السلام)نهاده شده است. در برخى موارد به علت اهمیت فراوان مطلب و تأكید بیشتر، به امور جزیى پرداخته شده است. در آیات 43 بقره و 43 آل عمران و 103 نساء و... توصیه به نماز جماعت و انجام عبادت همراه دیگران شده است، زیرا اسلام به اجتماع سفارش كرده است و انزوا و گوشه نشینى را محكوم نموده است.[1] [1]. قرائتى، تفسیر نور، ج1، ص117.
از آن جا كه در دو آیه آخر سوره بقره خلاصه اى از تمام سوره بقره آمده است، رهبران اسلام در ضمن احادیث متعددى ما مسلمانان را به خواندن این دو آیه بعد از نماز عشا ترغیب كرده اند و براى آن ثواب هاى گوناگونى بیان داشته اند. خداوند متعال در این دو آیه مى فرماید: (ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَمَلَـئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِه...)[1]; پیامبر به آن چه از طرف پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده است ]و رهبرى است كه به تمام سخنان خود كاملا مؤمن مى باشد [و مؤمنان ]نیز[ به خدا و فرشتگان او و كتاب ها و فرستادگان وى همگى ایمان آورده اند ]و مى گویند[ ما در میان پیامبران او فرق نمى گذاریم ]و به همگى ایمان داریم[ و گفتند: ما شنیدیم و اطاعت كردیم، پروردگارا ]انتظار [آمرزش تو را ]داریم[ و بازگشت ]ما[ به سوى تو است. خداوند هیچ كس را جز به اندازه توانائیش تكلیف نمى كند، ]به همین جهت انسان [هر كار ]نیكى[ انجام دهد براى خود انجام داده و هر كار ]بدى [كند به زیان خود كرده است... .[2] از «ابن عباس» و نیز از «ابوهریره» چنین روایت شده است كه وقتى آیه: (وَإِن تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبَكُم...)[3]; آن چه در ]ضمایر و ذهن[ خودتان است آشكار نمایید و یا پنهان سازید خداوند آن را به حساب و محاسبه خواهد در آورد نازل گردید و بر صحابه فوق العاده سخت و گران آمد، لذا نزد پیامبراكرم(صلى الله علیه وآله)آمدند و گفتند: «یا رسول اللّه! ما طاقت تحمل این آیه را نداریم!» رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: آیا مى خواهید مانند اهل كتابى كه قبل از شما بودند، باشید؟ كه به پیامبرانشان گفته بودند: سمعنا و عصینا ; گوش دادیم ولى نافرمانى نمودیم، بلكه باید بپرهیزید و از خداوند بترسید و حتى برعكس آنها باشید و در قبال آیات خداوند متعال فرمانبردار باشید. صحابه وقتى كه این موضوع را از پیامبر(صلى الله علیه وآله) شنیدند زبان هاى خویش را بستند و مطیع شدند سپس در دنباله فرمان بردارى آنان این آیه نازل شد و بعد موضوع آیه فوق كه ایجاد اضطراب و نگرانى در میان اصحاب نموده بود به وسیله آیه: (لا یكلف اللّه نفسا الاّ وسعها)[4]; خداوند هیچ كس را به فوق طاقت او مكلف نمى سازد. برداشته شد. حضرت رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) در اهمیت این دو آیه مى فرماید: خداى متعال سوره بقره را به این دو آیه ختم كرده و آن دو آیه را از گنج خود كه تحت عرش دارد،به من داده است پس بیاموزید این دو آیه را و بیاموزانید آن را به پسران خود از جهت آن كه هم قرآن است و هم دعا.[5] [1]. بقره، آیه285ـ286. [2]. ر.ك: همان، ج2، ص292 - 299. [3]. بقره، آیه284. [4]. ر.ك: همان، ج2، ص292 - 299. [5]. شیخ طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص404، و نیز ر.ك: دكتر محمدباقر محقق، شأن نزول آیات، ص105.
اولاً: این گونه روایات در صدد بیان اهمیت و ارزش اعمال مذكور است و مى خواهد بفهماند كه مثلاً تلاوت آیه «امن الرسول» و یا تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) خیلى ارزشمند است، نه این كه اینها با خواندن نماز شب و یا نماز مستحبى تفاوتى ندارد.
ثانیاً: همان گونه كه در پرسش اشاره نموده اید تلاوت آیه مذكور ثواب نماز شب را دارد، ولى نماز شب چنان كه در روایات آمده علاوه بر ثواب، داراى آثار و نتایج دیگرى هم چون بركت رزق، زایل شدن غم و اندوه، حصول معنویت و... است.[1] كه براى تلاوت آیه «آمن الرسول» این آثار گفته نشده است، بنابراین حال كسى كه آیه مذكور را تلاوت كند با كسى كه نماز شب بخواند متفاوت خواهد بود. هم چنین خواندن نماز مستحبى و تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) هر كدام داراى آثار مخصوص به خود است كه دیگرى آن آثار را ممكن است نداشته باشد. [1]. ر.ك: شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ج5، ص159.
