تبیان، دستیار زندگی

خداوند متعال مى فرماید: (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَـئِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیمًا)[1]; خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود مى فرستند، اى كسانى كه ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید.
مقام پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) آن قدر والاست كه آفریدگار هستى و فرشتگان بر او درود مى فرستند و خداوند به انسان ها نیز دستور مى دهد كه بر پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) درود و سلام بفرستند و در برابر فرمان او تسلیم باشند، زیرا او گوهر گران قدر عالم آفرینش است.[2]
    بر اساس روایات اسلامى، پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) نیز در نمازهاى شان همین صلواتى را مى فرستاد كه ما امروز در نمازهایمان مى فرستیم; از جمله ابوحمزه ثمالى از یكى از یاران پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) به نام «كعب» نقل مى كند كه «هنگامى كه آیه 56، سوره احزاب، نازل شد عرض كردیم: سلام بر تو را مى دانیم، ولى صلوات بر تو چگونه است؟ فرمود: بگویید: اللهم صل على محمدوآل محمد كما صلّیت على ابراهیم... سپس به دنبال این فرمایش فرمود: نماز بگذارید همان طور كه ما را مى بینید، سپس آن حضرت نماز گزارد ]و در نمازش نیز همین صلوات را قرائت فرمود[3]
[1]. احزاب، آیه56.
[2]. ر.ك: تفسیر نمونه، ج17، ص415 ـ 424.
[3]. ر.ك: محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج91، ص85.

این كار ریشه در روایت هاى اسلامى دارد و در سنت و سیره پیشوایان معصوم(علیهم السلام) چنین آمده است و مؤمنان نیز به پیروى از سنت و سیره آن بزرگواران چنین اذكار و دعاها و تعقیباتى را به جا مى آورند; چنان كه حضرت امام موسى كاظم(علیه السلام) مى فرماید: هر كس بعد از نماز صبح و نماز مغرب قبل از آن كه پاهایش را حركت دهد ]هیئت نشستن در حال نماز را به هم بزند[  و یا كسى سخنى بگوید، آیه (إنّ الله و ملائكته و یصلّون على النّبى...) را بخواند، و بگوید: خدایا بر محمد و ذریه آن حضرت درود بفرست، خداوند صد حاجت او را برآورده مى كند كه هفتاد حاجت در دنیا و سى حاجت دیگر در آخرت براى او برآورده مى شود.[1]
[1]. ر.ك: همان، ص58.

قرآن مى فرماید: (فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ * وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَب)[1]; پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ شدى، به كار و طاعت دیگر بپرداز و به سوى پروردگارت با اشتیاق روى آور. از امام باقر(علیه السلام)در تفسیر این آیه، چنین نقل شده است:
هنگامى كه از نماز، فراغت یافتى، در همان حال كه نشسته اى، به دعا بپرداز و از خداوند هر چه از دنیا و آخرت مى خواهى، تمنا كن و هنگامى كه از دعا فارغ شدى، به سوى خداوند متعال توجه كن.[2] از مجموع این آیه و روایت مى توان استفاده كرد كه دعا و تعقیبات بعد از نماز، كارى پسندیده و مستحب مى باشد[3] و بین نماز قضا و غیر آن در این جا فرقى نیست.
[1]. انشراح، 7ـ8.
[2]. سید هاشم بحرانى، البرهان، ج5، ص690.
[3]. طبرسى، مجمع البیان، ج10، ص391; محقق احمد اردبیلى، زبدة البیان، ص 125; ر.ك: تفسیر نمونه، ج27، ص128.

در قرآن و روایات، قطع رحم ـ كه ممكن است در اثر قهر كردن باشد ـ بسیار مذمت شده و این افراد مورد لعنت خدا قرار مى گیرند: (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُواْ فِى الاَْرْضِ وَتُقَطِّعُواْ أَرْحَامَكُمْ * أُوْلَـئِكَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ...)[1]; اگر ]از این دستورها[ روى گردان شوید، جز این انتظار مى رود كه در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندى كنید، آنان كسانى هستند كه خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، گوش هایشان را كر و چشم هایشان را كور كرده است.
    نماز و روزه افرادى كه قطع صله رحم مى كنند باطل نیست و لازم نیست قضا كنند، ولى از آنان پذیرفته نمى شود و یا این كه از ثواب آن كاسته مى شود; هم چنان كه اگر كسى نماز را بدون توجه بخواند، نمازش باطل نیست و لازم نیست قضا كند، لكن آن نماز مورد پذیرش خداوند نیست.
    حضرت صادق(علیه السلام) درباره آثار صله رحم مى فرمایند: صله رحم، موجب زیاد شدن ثواب اعمال، بركت در مال، رفع گرفتارى ها، آسان كننده حساب قیامت و تأخیر در اجل است.[2]
[1]. محمّد، آیه22ـ23.
[2]. كلینى، اصول كافى، ج2، ص158.

علت شكسته خواندن نماز و واجب نبودن روزه در حال مسافرت تصریح آیات قرآن است:
(وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِى الاَْرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلَوةِ...)[1]; و هنگامى كه سفر كنید، گناهى بر شما نیست كه نماز را كوتاه كنید.
در ادامه آیه آمده است: اگر از فتنه و خطر كافران بترسید، لیكن با توجه به روایات، فقها حكم عموم برداشت كرده اند.[2]
كسى كه مسافر است باید نماز ظهر و عصر و عشا را با هشت شرط شكسته بخواند.[3] پس بر مسافرى كه هشت شرط ذكر شده در توضیح المسائل را داشته باشد واجب است نماز را شكسته بخواند.
و درباره عدم وجوب روزه در سفر، قرآن كریم در سوره بقره آیه 185 مى فرماید: (وَمَن كَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَر فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّام أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ...); و آن كس كه بیمار یا در سفر است، روزهاى دیگرى را به جاى آن، روزه بگیرد، خداوند را حتى شما را مى خواهد نه زحمت شما را.[4]
امام صادق(علیه السلام) از رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) نقل مى كند: افطار در سفر و نماز شكسته از هدایاى الهى است. كسى كه توجه به آن نكند هدیه الهى را رد كرده است.
    مرحوم علامه طباطبائى روایتى نقل مى كند كه خلاصه و مضمون آن این است: حكم شكسته خواندن نماز، تصدق و ارفاقى از سوى خداوند متعال به مسلمانان است و امّا این كه واجب است نماز به صورت شكسته خوانده شود، براى این است كه قبول تصدق خداوند منان واجب است.[52] طبق بیان فوق، شاید یكى از فلسفه هاى عدم وجوب روزه در سفر و شكسته بودن نماز همان مسئله تخفیف در تكلیف باشد.
[1]. نساء، آیه101.
[2]. براى مطالعه بیشتر ر.ك: تفسیر المیزان; مجمع البیان و تفسیر نمونه در ذیل آیه.
[3]. توضیح المسائل مراجع، ج1، ص708.
[4]. همان، وسائل الشیعه، ج5، ص540.
[5]. المیزان، ج5، ص68.

از مجموع آیات یاد شده استفاده مى شود كه شكسته خواندن نماز در سفر مبتنى و معلق بر خوف از دشمن نیست، زیرا اولاً: ابتداى آیه دارد كه: (وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِى الاَْرْضِ...). این قسمت آیه صورت مسافرت هاى عادى و معمولى را در نظر دارد نه فقط صورت خوف را. بعلاوه نماز خوف در دو آیه بعد به طور جداگانه و با احكام خاص خودش بیان شده است. نماز خوف با نماز قصر در سفر متفاوت است. روایات متعددى كه اهل سنّت و شیعه در نماز قصر نقل كرده اند نیز این عمومیّت را تأیید مى كند و ممكن است مقید ساختن حكم قصر به مسئله خوف از این جهت باشد كه این قید ناظر به وضع مسلمانان در آغاز اسلام است و به اصطلاح این قید غالبى است و در جاى خودش (علم اصول) این مطلب اثبات شده كه چنین قیودى مفهوم ]موافق یا مخالف [ندارد و این گونه نیست كه اگر این قید نباشد حكم هم نباشد و یا از این جهت باشد كه بعضى از مفسران معتقدند كه مسئله نماز قصر نخست به هنگام خوف تشریع شده، سپس این حكم توسعه پیدا كرده و یا این تعلق حكم قصر به خوف به سبب تأكید باشد، یعنى نماز قصر براى مسافر همه جا لازم است، ولى به هنگام خوف تأكید بیشترى دارد.
    در هر حال شكى نیست كه با توجه به تفسیر آیه در روایات فراوانى آمده كه نماز مسافر اختصاص به صورت خوف ندارد; از آن جمله: 1. در تهذیب باسناد خود از زراره روایت مى كند كه گفت: از حضرت باقر(علیه السلام)سؤال كردم درباره نماز خوف و نماز مسافر كه هر دو شكسته هستند؟ فرمود: آرى نماز خوف براى قصر سزاوارتراست از نماز مسافر كه بدون خوف است. 2. در تفسیر الدّر المنثور است كه ابن شیبه، عبد بن حمید، احمد، مسلم، ابوداود، ترمذى، نسائى، ابن ماجه و... در ناسخ و ابن جبان از یعلى بن امیه روایت كرده اند كه گفت از عمر بن الخطاب سؤال كردم خدا مى فرماید: لیس علیكم ... ان خفتم ... یعنى اگر از فتنه انگیزى كافران مى ترسید عیبى ندارد كه قصر بخوانید، در حالى كه مردم در امن به سر مى برند (باز هم قصر بخوانند) عمر به من گفت: من از همین مطلبى كه تو تعجب كرده اى تعجب كردم و از رسول الله(صلى الله علیه وآله)سؤال كردم حضرت فرمود: صدقه اى است كه خدا به شما داده، شما هم صدقه خدا را قبول كنید و یا این كه از ابن عباس روایت كرده اند (در همان تفسیر) كه مى گوید: بین مكه و مدینه در حالى كه ایمن بودیم... با پیغمبر(صلى الله علیه وآله)نماز را دو ركعتى خواندیم.[1]
امام باقر(علیه السلام) مى فرماید: شكسته خواندن نماز در سفر واجب است; همان گونه كه تمام خواندن آن در وطن واجب است.[2]
[1]. ر.ك: المیزان، ج5، ص63; تفسیر نمونه، ج4، ص94 ـ 96; طبرى، احكام القرآن، ج1ـ2، ص487 و حسینى جرجانى، آیات الاحكام، ج1، ص240 ـ 247.
[2]. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج1، ص434.

نماز در زمان جنگ به صورت مخصوصى خوانده مى شود كه «نماز خوف» نام دارد و خداوند در آیات زیر به آن اشاره مى فرماید:
    1. (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَآ أَمِنتُمْ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ )[553]; و اگر ]به خاطر جنگ، یا خطر دیگرى [بترسید، ]نماز را[ در حال پیاده یا سواره انجام دهید، امّا زمانى كه امنیت خود را باز یافتید، خدا را یاد كنید ]=نماز را به صورت معمولى بخوانید![; همان گونه كه خداوند، چیزهایى را كه نمى دانستید، به شما تعلیم داد.
    2. (وَإِذَا كُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَوةَ فَلْتَقُمْ طَـآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا...)[1]; و هنگامى كه در میان آنها باشى و ]در میدان جنگ براى آنها نماز برپا كنى[ باید دسته اى از آنها با تو ]به نماز [برخیزند و باید سلاح هاى خود را با خود برگیرند و هنگامى كه سجده كردند ]و نماز را به پایان رسانیدند[... .
[1]. بقره، آیه239.
[2]. نساء، آیه102.

نماز آیات

نماز آیات به واسطه چهار چیز واجب می شود:

چهارم: رعد و برق و بادهای سیاه و سرخ و مانند این ها، در صورتی که بیشتر مردم بترسند.

در نماز آیات، ممکن است انسان بعد از نیت و تکبیر و خواندن حمد، آیه های یک سوره را پنج قسمت کند و یک آیه یا بیش تر از آن را بخواند و به رکوع رود و برخیزد و بدون این که حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به رکوع رود و همین طور تا پیش از رکوع پنجم، سوره را تمام نماید و بعد از آن به رکوع رود و دو سجده کند و رکعت دوم را به همین دستور انجام دهد و نماز را تمام نماید.

نماز مسافر

کسی که مسافر است با شش شرط باید نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخواند:

6- به حد ترخص برسد، یعنی از وطنش یا جایی که قصد کرده ده روز در آن جا بماند، به قدری دور شود که دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن جا را نشنود.

مستحب است که مسلمانان، نمازهای یومیه را به حالت اجتماع بخوانند و ثواب نماز جماعت چندین هزار برابر نمازی است که به تنهایی و فرادا خوانده شود.

4- ماموم باید عقب تر از امام یا مساوی او بایستد.

3- اگر موقعی که امام در رکوع است اقتدا کند و به رکوع امام برسد نمازش صحیح است و یک رکعت حساب می شود.

هادی کارگر

 نماز و انفاق

 در سوره بقره از جمله صفات پرهیزكاران را اقامه نماز و انفاق بر می شمارد... و یقیمون الصلوة و مما رزقناهم ینفقون"(1)... و نماز به پای دارند و از هر چه روزی شان كردیم ( به فقیران) انفاق كنند."

 نماز و زكات

 در آیات زیادی از قرآن، نماز همراه با زكات مطرح شده است. زیرا نماز رابطه با خالق را محكم می كند و زكات به استحكام رابطه های بین خلق كمك می كند: " واقیمواالصلوة و اتواالزكوة..."(2) و نماز به پا دارید و زكات بدهید... ." 

 نماز و روزه

 " واستعینوا بالصبر و الصلوة..."(3) و از صبر و نماز یاری جویید... . 

در تفاسیر و روایات مختلف، مراد از صبر را در این آیه، روزه دانسته اند.(4)

 نماز و حج

 " واذ جعلناالبیت مثابة للناس و امناً واتخذوا من مقام ابراهیم مصلی ..."(5) ( و به خاطر بیاورید) هنگامی را كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان برای مردم قرار دادیم ( و برای تجدید همین خاطره) از مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود انتخاب كنید... ."

نماز و عدالت

 " قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهكم عند كل مسجد..." (6) بگو پروردگارم به عدالت فرمان داده است، و توجه خویش را در هر مسجد به سوی او كنید..." خداوند به پیامبر فرمان داده است كه هر چیز را در مورد صحیح خود به كار برده و به جای خود بنهید و فقط به سوی او و برای او و خالصانه عبادت كنید.

نماز و جهاد

 در آیه40 سوره حج، یكی از فلسفه های جهاد را جلوگیری از تخریب نمازخانه ها و عبادتگاهها بیان می كند. " الذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق الا ان یقولوا ربناالله و لولا دفع الله بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذكر فیها اسم الله كثیراً..." همانا كه به ناحق از خانه خود بدون هیچ دلیلی اخراج شدند جز این كه می گفتند پروردگار ما الله است و اگر خداوند بعضی از آنها را به وسیله بعضی دیگر دفع نكند، دیرها، صومعه ها و معابد یهود و نصارا و مساجدی را كه نام خدا در آن بسیار برده می شود، ویران می گردد... ." به این ترتیب حتی به قیمت خون دادن، باید از مكان نماز و عبادات حفاظت و حراست كرد.

نماز و امر به معروف و نهی از منكر

 لقمان ضمن بیان سفارشاتی به پسرش، به او توصیه می كند كه : " یا بنی اقم الصلوة و امر بالمعروف و انه عن المنكر..."(7) ای فرزند عزیزم نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منكر كن..." 

با برپایی نماز كه انسان را از زشتی ها و منكرات باز می دارد، روح و جان خود را از همه آلودگی ها پاك و به صفات پسندیده آراسته كنید و آنگاه مردم را به خوبی ها امر و از بدی ها و منكرات نهی نمایید.

 نماز و تلاوت قرآن

 " ان الذین یتلون كتاب الله و اقامواالصلوة..."(8)؛ آنها كه كتاب خدا را تلاوت كرده و نماز به پا می دارند...

 نماز و مشورت

 "والذین استجابوا لربهم و اقامواالصلوة و امرهم شوری بینهم..."(9) و آنان كه امر خدا را اجابت كردند و نماز را به پا داشتند و كارشان را به مشورت یكدیگر انجام دهند... . مؤمنان به وسیله نماز ارتباط خود را با خدا محكم تر كرده و با مشورت با یكدیگر، موجبات دلگرمی دیگران را فراهم آورده و وحدت بیشتری را در جامعه اسلام سبب می شوند.

 نماز و اعطای وام

 "... و اقیمواالصلوة و اتواالزكوة و اقرضواالله قرضاً حسناً..."(10)؛ ... و نماز به پا دارید و زكات بدهید و به خدا قرض نیكو دهید و برای خدا به محتاجان قرض الحسنه دهید... . هرگاه انسان نماز را با نیت خالص و با حفظ تمام اركان آن و با مداومت اقامه كرد آنگاه همه چیز را از خدا و به سوی او می داند و لذا می تواند زكات مال خود را بپردازد و چون به مالكیت روز جزای خداوند معتقد است و پاداش آن روز را باور دارد، مال خود را انفاق می كند و به نیازمندان قرض الحسنه می دهد. حال چون از همه بدی ها پیراسته شده، در جهت آراسته شدن جامعه به صفات انسانی، تلاش و كوشش می كند و حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی ورزد. نیز هرگاه از او در امری نظر بخواهند، بدون سوء نیت، تمام اطلاعات و دانسته های خود را بدون كم و كاست در اختیار آنها قرار می دهد و به این ترتیب در برقراری عدالت در تمام شئونات آن كمك می كند.

پی نوشت ها: 

1. بقره/ 3 و نیز در آیه 29 سوره فاطر و آیه 38 سوره شوری این دو همراه آمده اند.  

2. بقره/43 و در آیات زیاد دیگری از جمله در آیات83، 110، 177و 277 همین سوره، این دو همراه ذكر شده اند.

این سوال پیش می آید که چه منظوری از اینهمه اجتماع و آداب و تشریفات هست؟ در واقع باید گفت که منظور عمده از اینهمه اجتماع، شنیدن همان خطابه ها است. پس آن خطابه ها چقدر باید دارای اهمیت باشد و جنبه حیاتی داشته باشد. آنقدر اهمیت دارد که آنگاه که آواز مؤذن به الله اکبر بلند می شود هر کس در هر جا هست و هر کاری در دستش هست باید بگذارد و بشتابد به سوی نماز جمعه و آن دو خطابه را بشنود و سپس دو رکعت نماز را به جماعت بخواند و آنوقت آزاد است. در سوره مبارکه جمعه در آیه 9 و 10 همین مطلب بیان شده آنجا که می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون* فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید چون در روز جمعه برای نماز ندا داده شود پس به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این برای شما بهتر است، اگر بدانید. و چون نماز پایان گرفت در زمین پراکنده شوید." در ضمن در روزهای معمولی در هنگام ظهر، اول اذان گفته می شود و بعد از اذان نماز خوانده می شود و در روز جمعه استثنائا اگر بنا باشد نماز جمعه خوانده بشود اذان را قبل از ظهر می شود گفت؛ می شود اذان را چنان بگویند که اول زوال (ظهر)، دو خطابه تمام شده باشد. در نماز جمعه دو خطابه خوانده می شود نه یکی. به این ترتیب که امام یک خطابه انشاء می کند، بعد می نشیند و مختصری سکوت می کند، دو مرتبه بلند می شود برای خطابه دوم.

منبع: ده گفتار، صفحه 232-229