تبیان، دستیار زندگی

مسئله امید در فرهنگ اسلامی اهمیت زیادی دارد و قرآن برای تشویق انسان به کارهای شایسته تاکید زیادی بر امید کرده است.آنچه در این باره در قرآن مطرح شده عمدتا بر روی امید به رحمت و بخشش خداوند متمرکز است. مساله امید در قرآن در بالاترین سطح ممکن ، روزنه ای برای تبدیل وضعیت از "گنه کار" به " بخشیده شده "و تبدیل از کسی که قرار است در دوزخ مجازات شود به کسی که رحمت خدا شامل حالش می شود ،مطرح شده است.

در تفسیر فرات از بشربن شریح نقل شده که می گوید:روزی از امام باقر (ع) پرسیدم:"امید بخش ترین آیه قرآن کدام آیه است؟"
حضرت فرمود:"اطرافیان شما در این باره چه نظری دارند؟"
گفتم:"آنها معتقدند آیه «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمت الله» (ای بندگان من که بر نفس خویش اسراف کرده اید از رحمت خدا نا امید نباشید) امیدوار کننده ترین آیه قرآن است."
حضرت فرمود :"اما ما اهل بیت چنین نظری نداریم."
پرسیدم:"پس نظر شما در این مورد چیست؟"
فرمودند:"آیه «ولسوف یعطیک ربک فترضی» (و پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی) امید بخش ترین آیه قرآن است و منظور از آن شفاعت است."
سپس ادامه دادند:"یکی از دلایل ترجیح این آیه این است که در آیه مورد نظر شما شرط برخورداری از آن رحمت واسعه ،توبه و تسلیم و عمل نیک اعلام شده است اما در آیه مربوط به شفاعت ، هیچ قید و شرطی جز رضایت پیامبر مهربانی و رحمت وجود ندارد."

هر كدام از كتابهاى آسمانى براى خود نام خاصى داشته است، قرآن نیز كه مجموعه آیاتى است كه از طریق وحى به جان و دل پیامبر گرامى اسلام نازل شده، داراى نام و یا نام هایى است كه در خود قرآن آمده است.
البته درست روشن نیست كه در زمان حیات پیامبر از قرآن به چه نام مشخصى یاد مى شد، اما تكرار كلمه قرآن در جاى جاى مجموعه وحى الهى، این گمان را تقویت مى كند كه این مجموعه به همان نام قرآن خوانده مى شد.
همچنین در روایاتى كه از پیامبر(صلى الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) درباره فضل قرآن نقل شده نام "قرآن" و "مصحف" و "كتاب الله" تكرار شده است.
به هر حال براى قرآن این كتاب آسمانى مسلمانان، نام هاى گوناگونى در خود قرآن اطلاق شده است كه هر كدام بیانگر بعد خاصى از قرآن و داراى بار ویژه اى است.
در مورد تعداد نام هاى قرآن بعضى ها افراط كرده و هر صفتى را كه در قرآن براى قرآن ذكر شده است، به عنوان "نام" تلقى كرده اند در مقابل بعضى ها هم گفته اند قرآن فقط یك اسم دارد و آن قرآن است و بقیه همه صفات قرآن مى باشد.
ما تصور مى كنیم همانگونه كه قول اول نمى تواند قابل قبول باشد و مثلاً نمى توانیم یكى از اسامى قرآن را عربى و یكى را امر و یا حبل بدانیم، همچنین قول دوم نیز با واقع تطبیق نمى كند زیرا نام هایى مانند فرقان و ذكر و كتاب اگر هم در قرآن به عنوان صفت ذكر شده باشد لااقل در عرف مسلمین به عنوان نام تلقى شده است و مى توان آنها را "علم منقول" دانست همانگونه كه خود كلمه "قرآن" نیز همین حكم را دارد.(1)
مفسر بزرگ قرن ششم جمال الدین ابوالفتوح رازى در مقدمه تفسیر خود 43 نام ‏براى قرآن آورده است(2) كه بیشتر جنبه وصفى دارد. و طبرسى در مجمع البیان ‏به نام‏هاى قرآن، فرقان، كتاب و ذكر اكتفا كرده است.(3) بدرالدین زركشى(4) نقل مى‏كند كه حرالى كتابى در این زمینه نوشته و بیش از نود اسم یا وصف براى قرآن یادآور شده است. از قاضى عزیزى نیز 55 نام و عنوان براى قرآن نقل شده است كه در زیر آمده و همه متخذ از متن قرآن است و از این تعداد 43 نام اول آن با نظر ابوالفتح رازى مشترك است:
1- قرآن- ان علینا جمعه و قرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه - قیامت - 17 و 18
2- فرقان- یا ایها الذین آمنوا ان تتقوا الله یجعل لكم فرقانا - انفال 29
و انزل التوراة و الانجیل من قبل هدى للناس و انزل الفرقان - آل عمران - 3 و 4
تبارك الذی نزل الفرقان على عبده لیكون للعالمین نذیرا - فرقان - 1
3- كتاب: ان الذین یتلون كتاب الله و اقاموا الصلاة - فاطر - 29
انا انزلنا الیك الكتاب بالحق لتحكم بین الناس - نساء 105
ذلك الكتاب لا ریب فیه بقره - 2
4- ذكر- ذلك نتلوه علیك من الآیات و الذكر الحكیم - آل عمران - 58
انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون - حجر - 9
و انزلنا الیك الذكر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم‏یتفكرون نحل - 44
و انه لذكر لك و لقومك - زخرف - 44
و هذا ذكر مبارك انزلناه افانتم له منكرون - انبیا - 50
ص و القرآن ذى الذكر - ص - 1
ان هو الا ذكر و قرآن مبین - یس - 69
ان الذین كفروا بالذكر لما جائهم و انه لكتاب عزیز - فصلت - 41
و لقد یسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر - قمر - 17
5- تنزیل- و انه لتنزیل رب العالمین - شعراء - 192
انا نحن نزلنا علیك القرآن تنزیلا - انسان - 23
و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مكث و نزلناه تنزیلا - اسراء - 106
6- حدیث - الله نزل احسن الحدیث كتابا متشابها مثانی تقشعر منه‏جلود الذین یخشون ربهم - زمر - 23
فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم یؤمنوا بهذاالحدیث اسفا - كهف - 6
ا فمن هذا الحدیث تعجبون و تضحكون و لا تبكون - نجم - 59 و 60
فلیاتوا بحدیث مثله ان كانوا صادقین - طور - 34
7- موعظه - یا ایها الناس قد جائتكم موعظة من ربكم و شفاء لما فی‏الصدور - یونس - 57
8- تذكره - و انه لتذكرة للمتقین - الحاقه - 48
ان هذه تذكرة - مزمل - 19
9- ذكرى - و جاءك فی هذه الحق و موعظة و ذكرى للمؤمنین - هود - 120
10- بیان - هذا بیان للناس و هدى و موعظة للمتقین - آل عمران - 138
11 - هدى ذلك الكتاب لا ریب فیه هدى للمتقین - بقره - 2
12- شفاء - ا اعجمی و عربی قل هو للذین آمنوا هدى و شفاء - فصلت - 44
13- حكم - و كذلك انزلناه حكما عربیا - رعد - 37
14- حكمت - و اذكرن ما یتلى فی بیوتكن من آیات الله و الحكمة - احزاب - 34
15- حكیم - ذلك نتلوه علیك من الآیات و الذكر الحكیم - آل عمران - 58
16- مهیمن - و انزلنا الیك الكتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من‏الكتاب - و مهیمنا علیه - مائده - 48
17- هادى - انا سمعنا قرآنا عجبا یهدی الى الرشد فآمنا به - جن - 1 و 2
18- نور - و اتبعوا النور الذی انزل معه - اعراف - 157
19- رحمت - و انه لهدى و رحمة للمؤمنین - نمل - 77
20- عصمت - و اعتصموا بحبل الله جمیعا - آل عمران - 103
21- نعمت - و اما بنعمة ربك فحدث - ضحى - 11
22- حق - و انه لحق الیقین - حاقه - 51
23- تبیان - و نزلنا علیك الكتاب تبیانا لكل شی‏ء - نحل - 89
24- بصائر - بصائر للناس و هدى و رحمة لعلهم یتذكرون - قصص - 43
25- مبارك - هذا ذكر مبارك انزلناه - انبیا - 50
26- مجید - ق و القرآن المجید - ق - 1
27- عزیز - و انه لكتاب عزیز - فصلت - 41
28- عظیم - و لقد آتیناك سبعا من المثانی و القرآن العظیم - حجر - 87
29- كریم - انه لقرآن كریم - واقعه - 77
30- سراج - و داعیا الى الله باذنه و سراجا منیرا - احزاب - 46
31- منیر - و سراجا منیرا(بنابر آن كه‏«سراج منیر»قرآن باشد كه هم‏راه‏پیامبر فرستاده شد.) - احزاب - 46
32- بشیر - كتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون بشیرا و نذیرافاعرض اكثرهم - فصلت - 3 و 4
33- نذیر - بشیرا و نذیرا فاعرض اكثرهم فهم لا یسمعون - فصلت - 4
34 - صراط - اهدنا الصراط المستقیم - حمد - 6
35- حبل - و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا - آل عمران - 103
36- روح - و كذلك اوحینا الیك روحا من امرنا - شورى - 52
37- قصص - نحن نقص علیك احسن القصص - یوسف - 3
38- فصل - انه لقول فصل - طارق - 13
39- نجوم - فلا اقسم بمواقع النجوم ،(بنابر آن كه نجوم به معناى‏تدریجى قرآن باشد.) - واقعه - 75
40- عجب - انا سمعنا قرآنا عجبا - جن - 1
41- قیم - و لم یجعل له عوجا قیما لینذر باسا شدیدا - كهف - 1 و 2
42- مبین - تلك آیات الكتاب المبین - یوسف - 1
43- على - و انه فی ام الكتاب لدینا لعلی حكیم - زخرف - 4
44- كلام - و ان احد من المشركین استجارك فاجره حتى یسمع‏كلام الله - توبه - 6
45- قول - و لقد وصلنا لهم القول - قصص - 51
46- بلاغ - هذا بلاغ للناس - ابراهیم - 52
47- متشابه - الله نزل احسن الحدیث كتابا متشابها - زمر - 23
48- عربى - قرآنا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون - زمر - 28
49- عدل - و تمت كلمة ربك صدقا و عدلا - انعام - 115
50- بشرى - هدى و بشرى للمؤمنین - نمل - 2
51- امر - ذلك امر الله انزله الیكم - طلاق - 5
52- ایمان - سمعنا منادیا ینادی للایمان - آل عمران - 193
53- نبا - عم یتسائلون عن النبا العظیم - نبا - 1 و 2
54- وحى - انما انذركم بالوحی - انبیا - 45
55- علم - و لئن اتبعت اهوائهم بعد ما جاءك من العلم - رعد – 37
پاره ای از نامهای قرآن که برگرفته از متن این کتاب آسمانی است عبارتند از: فرقان، ذکر، نبأ، ایمان، مبین، نذیر، سراج، قول، حبل، نور، رحمت و ... .

پی نوشتها :

1- سیرى در علوم قـرآن، یعقوب جعفرى