تبیان، دستیار زندگی

ای انسان، تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد.
«لقد خلقنا الانسان فی کبد»؛ (ما انسان را در رنج آفریدیم[و زندگی او پر از رنجهاست]).
از نظر قرآن کریم، انسان هرگز موجودی ثابت و آرام نیست؛ بلکه موجودی است در حرکت و تکاپوی دایمی، حتی اگر در گوشه ای نشسته باشد. خداوند انسان را مسافری معرفی کرده است که با تلاش و شتاب در حال سیر و سفر است و این تکاپو به سوی دیدار است: می رود تا به دیدار خداوند نایل آید. او موجودی پوینده است و به مقصد می رسد. چنین نیست که بعضی بروند و بعضینروند و چنین نیست که آنها می روند بعضی برسند و بعضی نرسند؛ بلکه همگان می روند و همگان می رسند. این دیدار همان است که ما آن را «معاد» می نامیم. سایر موجودات هم مشمول این قانون می شوند «الیه مرجعکم جمیعا وعد الله حقا انه یبدؤالخلق ثم یعیده.» (یازگشت همه شما به سوی اوست. خداوند وعده حقی فرموده است. او آفرینش را آغاز می کند ؛ سپس آن را باز می گرداند.)
«و الی الله ترجع الامور.» (همه کارها به سو یخدا باز گردانده می شود.)
البته ارجاع آفرینش کاری آسان تر از ابدای اولیه آنهاست: «و هو الذی یبدؤ الخلق ثم یعیده و هو اهون علیه.» (او کسی است که آفرینشی را آغاز می کند ، سپس آن را باز می گرداند و این کار برای او آسان تر است.)
چند نکته درباره سفر الی الله و لقاء الله
1) اگر انسان در سفر است، که یقینا هست، و مقصدش لقاء الله است، قهرا حرکت او سیری عمودی و طولی دارد، یعنی تکاملی و ملکوتی است نه سیر افقی و اقلیمی؛ زیرا خداوند در منطقه و جایگاه خاصی نیست، نه فقط در آسمان است و نه فقط در زمین: «و هو الذی فی السماء اله و فی الارض اله»؛ نه فقطدر شرق است و نه فقط در غرب: «و لله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله.»
2) مقصود از این دیدار نوعی مشاهده علمی و عینی است که از طریق چشم سر است و نه شبیه روایت با چشم خرد. گروهی به این ملاقات ایمان دارند و گروهی به آن کافرند؛ اما آنان که مؤمن اند باید برای دیدار با خود عمل صالح بیاورند آن هم عمل صالح خالص: «فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا.»
3) این دیدار تنها برای افراد مؤمن نوید بخش و شادی آفرین است، نه برای غیر مؤمنان : «و اتقوا الله و اعلموا انکم ملاقوه و بشر المؤمنین.»
«امن الذین لا یرجون لقائنا... اولئک مأویهم النار بما کانوا یکسبون.»
4) امام علی عهلیه السلام نیز با توجه به اصل قرآنی فرمودند: «المکارم بالمکاره.» (کرامتهای نفسانی با کراهتها و زنجها حاصل می شود، نه با آسایش و آسودگی.)

لا اقسم بیوم القیمه و لا اقسم بالنفس اللوامه
قیامت:1-2
سوگند به روز قیامت و سوگند به [نفس لوامه و] وجدان بیدار و ملامتگر[که رستاخیز حق است.]
خداوند نیرویی در درون ان سان قرار داده است که تکلیف را به انسان الهام می کند و در کارهای خوب و پسندیده اخلاقی از درون انسان به او فرمان می دهد و به هنگام انحراف و خطا، انسان را سرزنش می کند. این نیرو نه عاطفه و محبت (آن چنان که اخلاق هندی و مسیحی می گویند) و نه عقل و اراده است (آن چنان که برخی فلاسفه می گویند). روان شناسان این نیروی ملامت کننده درون انسان را وجدان اخلاقی می نامند.و قرآن کریم از آنبه نفس لوامه تعبیر می کند. نفس لوامه یا وجدان یکی از باعاد فطرت است و نفس انسان است و جزو ذات به حساب می آید؛ نیروی مرموزی است که هم انسانرا به سوی کارهای خوب می کشاند و هم از اعمال زشت و مضر باز می دارد؛ پیوسته با نداها و سرزنشهای خود بر انسان نظارت دارد. اهمیت وجدان در وجود انسان سبب شده تا برخی روانشناسان فطرت ان سان را همان وجدان او بدانند که دارای ابعاد مختلفی است : وجدان پرستش؛ وجدان حقیقت جویی؛ وجدان اخلاقی؛ وجدان زیبایی خواهی. کانت می گوید: «وجدان اخلاقی دستورهای صریح و قاطعی است که وجدان انسان به انسان الهلم می کند؛ به طوری که اگر بپرسیم چرا انسان درباره دیگران محبت و ایثار می کند و چرا به دیگران احسان می کند و یا چرا حق شناس است و از عفو و گذشت لذت می برد و چرا...؟ می گوید همه اینها را وجدان اخلاقی امر می کند و جز فرمان وجدان چیز دیگری نیست.»
مرحوم علامه جعفری ، رحمه الله علیه، درباره وجدان می نویسد:
وجدان برخی از امور شایسته را از ناشایست جدا می کند؛ وجدان قاضی امینی است؛ وجدان نظارت می کند؛ وجدان راهنمای مطمئن است؛ وجدان زشت و زیبا می شود؛ وجدان مسئول واقع می شود؛ وجدان میزان سنجش بسیاری از امور است ؛ وجدان حکم می کند؛ وجدان آرامش می یابد؛ وجدان شماتت می کند.
به راستی که انکار و نفی وجدان نشانه آن است که از شخصیت هیچ نفهمیده ایم و هیچ نمی دانیم. پیامبر اکرم (ص) در سفارش خود به ابن مسعود فرمودند : «ای پسر مسعود، کارهای شایسته و نیک بسیتر به جای آر؛ زیرا نیکوکار و بد کار هر دو پشیمان می شوند؛ نیکو کار می گوید کاش خوبیهای بیشتری می کردم؛ و بدکار می گوید: کوتاهی کردم؛ و این گواهی سخن خدذاست که فرموده: و لا اقسم بالنفس اللوامه. »

یک نکته تفسیری از المیزان
مراد از نفسش لوامه نفس مؤمن است که در دنیا او را به سبب معصیت و سنگینی در طاعت خدا سرزنش می کند و در روز قیامت سودش می رساند. بعضی گفته اند مراد از آن مطلق نفس انسانی است: چه نفس مؤمن و درست کار و چه نفس کافر و گنه کار؛ زیرا نفس به طور کلی انسان را در روز قیامت ملامت می کند: نفس کافر صاحب خود را به سبب کفر و گناهانش و نفس با ایمان به سبب کمی طاعت. بعضیهم گفته اند که مراد از نفس لوامه نفس کافر است که در روز قیامت اورا به سبب کفر و معصیتش ملامت می کند.