تبیان، دستیار زندگی

آن پسربچه‌های قد كوتاه و كلاه به سر كه بین آگهی‌های تلویزیونی پیدایشان    می‌شد، یادتان هست؟

وروجك‌ها و آقای آگهی

چند تا پسربچۀ قد کوتاه و کلاه به سر بودند که همیشه بین آگهی‌های تلویزیون پیدایشان می‌شد و می‌آمدند و توی سر و کلۀ هم می‌زدند و می‌ر‌فتند. همین. این حضور، کوتاه اما خیلی به‌یادماندنی بود. (حالا که دارم می‌نویسم، به این هم فکر می‌کنم که همین قضیۀ حضور کوتاه و به‌یادماندنی چقدر غبطه‌برانگیز است!) بین بچه‌های مدرسه، زیاد پیش می‌آمد که شوخی‌های این آدم‌ کوچولوها را تعریف و حتی تقلید بکنیم. دو سه ‌تا مغازه را هم در تهران یادم هست که در تابلوی تبلیغاتی‌شان از تصویر این شخصیت‌های کارتونی استفاده کرده بودند. با این حال تا وقتی که مجله «فیلم» در شمارۀ نوروزی سال 71، دربارۀ این کارتون ننوشته بود (و همین، یکی از جذابیت‌های آن شمارۀ «فیلم» بود) هنوز اسم و مشخصات کارتون را کسی درست نمی‌شناخت و موقع تعریف ماجرای کارتون‌ها، از تعریف‌های کلی استفاده می‌کردیم که مثلا «اون پسربچه‌ها که نشون می‌ده کلاه سرشونه...»

این پسربچه‌ها اما اسم دارند: «آدمک‌های ماینتس» یا .Mainzelmann این اسم (علاوه بر شباهت‌اش به معادل آلمانی کلمۀ دورف یعنی کوتوله‌های افسانه‌ای که در «ارباب حلقه‌ها» و «سفیدبرفی» هم دیدیم‌شان) از محل ساخت کارتون آمده است: شهر ماینتس که محل استقرار شبکۀ ZDF آلمان است.

مدیران ZDF برای این ساخت کارتون را توی دستور کار گذاشتند که فکر می‌کردند تماشای پشت سر هم تعداد زیادی آگهی، هم بیننده را خسته می‌کند و هم سفارش‌دهنده از صرافت آگهی‌ دادن می‌افتد. آن‌ها سال 1964، برای تست ایده‌شان دست به یک آزمایش بزرگ زدند. برای دو گروه بزرگ بیننده، چند آگهی مثل هم پخش کردند با این فرق که برای یک گروه، بین آگهی‌ها تکه‌تکه کارتون هم نشان می‌دادند. نتیجه همانی بود که فکر می‌کنیم. و این‌جوری بود که آدمک‌های ماینتس متولد شدند.

سال 1964، این آدمک‌ها سه تا بودند. سیاه و سفید و تقریبا شبیه همدیگر. دِت (که عینکی بود)، آنتون و کُنی، از سال 1967 رنگی شدند. آن‌ها هر سال تقریبا 5 میلیون میان‌پردة چند ‌ثانیه‌ای  بازی می‌کردند. تا سال 1990 که 63 درصد بینندگان ZDF در یک نظرسنجی دیگر گفتند اصلا حاضر نیستند بدون آن‌ها آگهی‌ها را نگاه بکنند. سه تا آدمک بعدی هم اضافه شدند. نسل دومی‌ها خصوصیت متمایزتری داشتند: بِرتی که کلاه به سرش داشت تنبل و خجالتی بود، اِدی کاکل قرمز، شیطان و کنجکاو بود و فریتس ورزشکار. سال 2003 باز هم یک نظرسنجی دیگر انجام شد و این‌بار کلاه‌های کوتوله‌ها را برداشتند و به جایش، چیزهای امروزی‌تری مثل موبایل و لپ‌تاپ دادند دست کوتوله‌های ماینتس تا آن‌ها هم وارد عصر مدرنیته بشوند. در نظرسنجی‌های بعدی این‌ قدر استقبال زیاد بود که آدمک‌ها به جای میان‌پرده شدند سریال و همین حالا سریال‌شان دارد از ZDF پخش می‌شود

درباره خالق الفی اتكینز

فكر می ‌كنید یك آدم كارتونی كه تو یك فضای رئال زندگی می‌كند و همة مشخصات یك آدم واقعی را هم دارد، می‌تواند یك موجود خیالی به حساب بیاید؟ سوئدی‌ها معتقدند كه بله می‌تواند. می‌توانید دستتان را بگیرید جلوی شكمتان و قاه قاه بخندید یا شاخ در بیاورید از تعجب، ولی الفی اتكینز هنوز هم معروف‌ترین شخصیت خیالی سوئد به حساب می‌آید. البته این اسم انگلیسی‌اش است و اسم سوئدی آن Alfons Aberg است كه یك خانم به اسم گونیلا بركستروم آن را در 1972 خلق كرده. این خانم عقاید جالبی دارد. مثلا می‌گوید واقعیت به اندازة كافی مثل قصه‌های جن و پری و افسانه‌هاست و نیازی نیست كه شاهزاده‌ها و سوپرمن‌ها را داخل داستان‌ها بیاوریم و دروغ و چاخان سرهم كنیم. «من دوست دارم داستان‌های حقیقی دربارة آدم‌های واقعی بگویم. آن هم همان‌جور كه ما توی زندگی روزانه‌مان رفتار می‌كنیم.» نمونة عینی حرف‌هایش هم همین الفی اتكینز خودمان است.

شب، سكوت، سكوت

چی باعث می‌شود كه آدم بزرگ‌ها فكر كنند همچنین سوژه‌ای (یك بچه با موهای تیغ تیغی و صورت پت و پهن و یا ذاتا دپرس) می‌تواند برای بچه‌ها هیجان‌انگیز شود؟ آن‌وقت باعث می‌شود كه چنین سوژه‌ای (بچه‌ای كه دغدغه‌هایش ترس از تاریكی، یا دندان‌پزشكی ـ البته از نوع ابزورد آن ـ است) واقعا برای بچه‌ها جالب و دیدنی باشد؟

تهیه‌کننده آقای سکسکه، برونو بوزتوی معروف است، همان کسی که لینک فلش‌هایش توی اینترنت دست به دست می‌چرخد

فیلسوف ایتالیایی!

بدون شک او جزو نوابغ دنیای انیمیشن است. ممکن است با دو تا خط یا دو تا نقطة کوچک و ناقابل، چنان کاری بکند که والت دیزنی با همة کاراکترهای پیچیده‌اش نتواند انجام دهد. آدم به‌اش شک می‌کند: برونو بوزتو واقعا انیماتور است یا فیلسوف، شاید هم جامعه‌شناس.

کارهایش پیچیدگی‌های انیمیشن‌های معروف را ندارد. معمولا همه زواید را حذف می‌کند و حداقل چیزی که برای گفتن حرفش لازم است را به کار می‌برد. گاهی این حداقل، فقط صورت یک آدم است، گاهی یک خیابان و چند تا ماشین و گاهی هم فقط یک خط و نقطه. مهم حرفی است که می‌خواهد بزند، نه متحرک‌سازی‌های دست و پاگیر. با این وجود، کارهایش سرشار از ایده‌های تصویری ناب و عجیب و غریب است؛ ایده‌هایی که پشت‌ سر هم فضای هجو و هزل کارهایش را پررنگ‌تر می‌کنند.

48 سال پیش، یعنی توی بیست سالگی، اولین انیمیشن‌اش را با عنوان «تاپوم، داستان اسلحه‌ها» ساخت و حدود 15 سال بعد، محبوب‌ترین کاراکترش یعنی «آقای رُزی» را خلق کرد. آقای رزی برخلاف انیمیشن‌های متأخر بوزتو «طراحی کاراکتر» داشت، البته باز هم به شیوة بوزتویی نه سبک و سیاق دیزنی.

بوزتو، اولین ایتالیایی بود که بیست سال از عمرش را صرف ساختن یک انیمیشن بلند کرد. او یک انیمیشن 90 دقیقه‌ای به اسم «غرب و سودا» ساخت که هجویه‌ای فوق‌العاده از فیلم‌های وسترن آمریکایی بود. ایده‌های تصویری «غرب و سودا» آن‌قدر زیاد است که به‌راحتی می‌توان ازش سه تا انیمیشن بلند دیگر هم درآورد.

بعد از یکی دو تا فیلم دیگر، بوزتو زد توی کار تهیه‌کنندگی و تا سال 95 که سفارش ساخت «چه کارتونی!» را از هانا ـ باربرا قبول کرد، هیچ کارتون دیگری نساخت.

اطلاعات  

تهیه‌کننده: Italian Cartoons Presents

سال ساخت: 1983

39 قسمت 3 دقیقه‌ای

بیچاره آقای سك، سكه 

چشم‌هایش گرد می‌شد و صورتش زرد. لپ‌هایش هم باد می‌كرد و می‌فهمیدی باید منتظر یك فاجعه باشی. دل آدم كباب می‌شد واسة این مرض لاعلاج. بیچاره آقای «سكسكه». یادم است همیشه می ‌ترسیدم یك روزی «سكسكه»‌ام بگیرد و دیگر هیچ‌ وقت بند نیاید. هر وقت اوضاع مرتب بود و قرار بود آقای «سكسكه» یك روز خوب را شروع كند، «سكسكة» بی ‌پدر و مادر می ‌آمد و همه چیز را خراب می ‌كرد. چه دردسری. فلك ‌زده مثل یك آقا لباس مرتب می ‌پوشید، كراوات می ‌زد و كلاه رسمی سرش می ‌گذاشت. اما همین ‌كه پایش را از خانه می ‌گذاشت بیرون، مكافات بود. حالا فرقی نمی ‌كرد كه یك قرار رسمی دارد یا می ‌خواهد برود عكس بیندازد یا تو پارك با بچه‌ها بازی كند. مهم این بود كه گند می ‌زد به همه چیز، بدون این ‌كه دست خودش باشد.

دربارة میمون و چهار تا بچه

یتیم ‌داری در باغ‌ وحش

بعضی از كارتون‌ها، یك قسمتی بود. حاضرم سرم را بدهم شرط ببندم كه فقط به ما یك قسمتش را نشان می‌دادند. حالا معلوم نبود آن یك قسمت را كسی از فرنگ سوغاتی آورده بود یا از یك جایی كش رفته شده بود. ممكن هم بود از آسمان افتاده باشد یا اجنبی‌ها، خیر امواتشان فرستاده باشند ایران.

به هر حال آن خانم میمون متشخص و زحمت‌كش با بچه‌های قد و نیم قدش هم یكی از همین كارتون‌ها بود. آن‌ها توی باغ ‌وحش زندگی می‌كردند. معلوم بود مادر از قشر زحمت‌كش جامعه است (مثلا كارمند). بنا به دلایلی مجبور است بچه‌های صغیرش را خودش بزرگ كند. زن بیچاره، لباس پاره و وصله و پینه‌دار می‌پوشید و تو چشم‌هایش غم بی‌سرپرستی خانواده تابلو بود. ولی بچه‌ها گوششان به این حرف‌ها بدهكار نبود. تا می‌توانستند آتش می‌سوزاندند. مثلا این یكی را داشته باشید: با قیچی باغبانی می‌افتادند به جان شمشادهای باغ‌ وحش و در حین شیرین‌كاری‌هایشان، موهای باغبان را هم می‌چیدند. مادر، شرمنده خودش را می‌رساند و دمش را قیچی می‌كرد می‌چسباند رو كلة باغبان، با تف صافش می‌كرد و آینه را می‌گرفت جلوی باغبان و تا خندة رضایت باغبان را نمی‌دید، دلش آرام نمی‌گرفت. ولی تا می‌آمد به خودش بجنبد، بچه‌ها یك گند دیگری زده بودند.

نوزاد خانواده هم خیلی بی‌ملاحظه بود. همیشه فكر می‌كردم این‌ها كه آن‌قدر گداگشنه و فقیر هستند چه دلیلی دارد یك بشكه شیر برای نوزادشان بخرند و مدام هم تویش را پر شیر كنند، آن هم انگار كه سیرمانی ندارد همان‌طور یك بند بخورد؟

مادری با سنجاق ‌سر‌ آبی 

 «افسانه توشیشان» یكی از آن كارتون‌هایی بود كه فكر می‌كردی با دیدنش و فهمیدن حرف‌هایش سرت به تنت می‌‌ارزد. بحث عشق و قدرت و غرور و ثروت بود. بدون استثنا هر بار با دیدن كارتون «توشیشان» خودم را می‌گذاشتم جایش و تصور می‌كردم كه اگر من بودم چطور تصمیم می‌گرفتم. معمولا همیشه هم آخرش افسرده می‌شدم و از روی مادرم خجالت می‌كشیدم. فكر می‌كردم هیچ‌وقت از پس این همه سختی، آن همه پله و آن صخره‌های بلند و آن همه مالیخولیا برنمی‌آمدم، حتی برای نجات جان مادرم. وقتی قرار بود توشیشان توی آن مرحلة آخر، آن همه پله را برود بالا و اسم مادرش را صدا نزند و گریه نكند، دلم تاپ‌تاپ می‌كرد. اگر من بودم، غر می‌زدم و «ننه، ننه» راه می‌انداختم. از خودم بدم می‌آمد. غیر از این‌ها یادم است اولین بار كه مادر توشیشان گفت كه پسرش را نمی‌شناسد، چقدر دلم برای پسرك سوخت و در عین حال بهش می‌گفتم: «چقدر خری! باید بفهمی ماجرا از چه قرار است.»همیشه هم توی گل سرهایم دنبال یك‌جور سنجاق سری می‌گشتم كه شبیه گل سر مادر توشیشان باشد. وای پیرمرده را بگو. به نظرم می‌آمد آدم باید خیلی كار درست باشد كه همچین آدم مهمی بیاید سر راهش و بگوید: «امشب موقع غروب آفتاب جایی كه سایة سرت افتاده را بكن.»مثل خیلی دیگر از كارتون‌ها، وهم بیداد می‌كرد. آن كلاه خود و زره جادویی كه به خاطر غرور توشیشان رفتند، آن صندوق طلا و جواهر كه برق می‌زدند و آن فقر و فلاكت بعدش. آن سیاه‌چال و سربازهای شكم‌گنده ناپدری «توشیشان» و ته‌ ریش‌های احمقانه‌شان یا آن اسب سفید كه قرار بود مادرش باشد. آن قطره اشك و ماندن لای در، راستی نمی‌دانم سانسور قضیه چقدر بود، فقط ته ذهنم یك ختر كوچولو وول می‌خورد كه هر از گاهی با توشیشان بود.

 كسی می‌داند آخرش با هم عروسی كردند یا نه؟  

معمولا رسم است در ابتدای تیتراژ، منبع اقتباس را هم ذكر كنند، اما گاهی این اتفاق نمی‌افتد. كارتون «توشی شان»، یكی از همین نمونه‌هاست. این كارتون، اقتباس غیرمتعارفی بود از تراژدی «اودیپِ شهریار» اثر سوفوكل (495 سال پیش از میلاد). حجم انبوه جزئیات افزودنی (مثل ماجرای آن پیرمرد كه سه آرزوی توشی شان را برآورده می‌كرد) تشخیص رد پای «اودیپ» را در «توشی شان» سخت می‌كرد.

نمایشنامة «اودیپ»، نمایشنامه‌ای است بسیار تكان‌دهنده دربارة سرنوشت محتوم و تلخ شهریار جوان. (این همان اثری است كه زیگموند فروید، روانكاوِ شهیر، بر پایة آن، نظریة «عقدة اودیپ» را طرح كرد.

اودیپِ شهریار هم، مانند توشی شان در كودكی به طرز دردناكی از مادرش جدا می‌شود و پس از سال‌ها، كه دوباره با مادرش مواجه می‌شود، او را به‌جا نمی‌آورد؛ زیرا كه اینك او پادشاه یك كشور شده و مادرش، همسر پادشاه كشور رقیب است.

اودیپ موفق می‌شود در طی نبردی خونین، پادشاه كشور رقیب را شكست دهد و همه چیز او را (از جمله همسرش) را از آنِ خود كند. اما یك فرق عمده، میان این كارتون و آن نمایشنامه وجود دارد و آن هم در نحوة پایان‌بندی آن است. سازنده، «توشی شان» را از پایان تلخ و تكان‌دهندة «اودیپ» معاف می‌كند و به شكلی امیدواركننده، توشی شان را به آغوش گرم مادرش باز می‌گرداند و همه چیز را سر و سامان می‌دهد.

به دلت گوش بسپار دل همه چیز را می داند

پائولو کوئلیو

صبا بلطف بگو آن غزل رعنا را

                                                      که سر به کوه و بیابان تو داده ای مارا

شکر فروش که عمرش درازباد چرا

                                    تفقدی نکند طوطی شکر خارا