تبیان، دستیار زندگی

 

17 مَثَل زندگى و آب

(إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَوا ةِ الدُّنْیَا كَمَاَّءٍ اءَنزَلْنَهُ مِنَ السَّمَاَّءِ فَاخْتَلَطَ بِهِى نَبَاتُ الاَْرْضِ مِمَّا یَاءْكُلُ النَّاسُ والاَْنْعَمُ حَتَّىَّ إِذَ آ اءَخَذَتِ الاَْرْضُ زُخْرُفَهَا⁽¹⁷⁴⁾ وَازَّیَّنَتْ⁽¹⁷⁵⁾ وَظَنَّ اءَهْلُهَاَّ اءَنَّهُمْ قَدِرُونَ عَلَیْهَاَّ اءَتَیهَاَّ اءَمْرُنَا لَیْلاً اءَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَهَا حَصِیدا⁽¹⁷⁶⁾ كَاءَن لَّمْ تَغْنَ⁽¹⁷⁷⁾ بِالاَْمْسِ كَذَا لِكَ نُفَصِّلُ الاَْیَتِ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ).⁽¹⁷⁸⁾
((مثل زندگى دنیا، همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ایم ؛ كه بر اثر آن گیاهان (گوناگون ) زمین كه مردم و چهارپایان از آن مى خورند، مى روید تا زمانى كه زمین ، زیبایى خود را (از آن )گرفته و تزیین مى گردد، و اهل آن مطمئن مى شوند كه مى توانند از آن بهره مند گردند؛ (ناگهان ) فرمان ما شب هنگام یا در روز (براى نابودى آن ) فرا مى رسد؛ (سرما یا صاعقه اى را بر آن مسلّط مى سازیم ) و آنچنان آن را درو مى كنیم كه (گویى ) هرگز (چنین كشتزارى ) نبوده است این گونه آیات خود را براى گروهى كه تفكر مى كنند،شرح مى دهیم )).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
خداوند متعال در این آیه ((زندگى زود گذر)) و پر زرق و برق دنیا را به ((آب بارانى )) تشبیه كرده است كه بر سرزمینهاى آماده فرو ریزد و انواع گیاهان از آن بروید كه بعضى قابل استفاده براى انسانها و بعضى براى حیوانات است و سطح زمین با پوشش گیاهان چنان مزیّن و جذاب مى شود كه اهل زمین مطمئن مى شوند كه مى توانند از مواهب آن
گیاهان بهره گیرند، امّا ناگهان سرماى سخت و یا تگرگ شدید و یا طوفان در هم كوبنده اى بر آن گیاهان اصابت مى كند و آنها را چنان در هم مى پیچد و درو مى نماید كه گویى هرگز نبوده است .
آرى ، چنین است ماجراى زندگى انسانها به خصوص در عصر و زمان ما كه گاه یك زلزله یا یك جنگ چند ساعته ، چنان یك شهر آباد و خرّم را در هم مى كوبد كه چیزى جز یك ویرانه یا یك مشت اجساد قطعه قطعه شده باقى نمى گذارد.
وه ! چه غافلند مردمى كه به چنین زندگى ناپایدار دل خوش كرده اند؟!
بعضى از مفسّران در وجه شباهت این تشبیه گفته اند:
((باران چو به نهال گل رسد بر لطافت و طراوت آن مى افزاید و چون به خاربن گذر كند، تیزى آن خار زیاد تر مى شود. و مال دنیا نیز اگر به دست انسان مصلح برسد، با مصرف كردن آن در امور خیریه ، بر نیكى و صلاحش افزوده مى شود. كه رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: ((نِعْمَ الْمالُ الصّالِحُ لِلْرَّجُلِ الصّالِحِ؛ چه نیكوست كه مال سالم و پاك در دست انسان صالح و خوب باشد)) و اگر به دست مفسدان رسد، مادّه فساد و عناد وى زیادتر مى گردد)).⁽¹⁸⁷⁾
مولوى این حدیث شریف نبوى را در قالب شعرى زیبا و به بهترین وجهى تشبیه نموده و گفته است :

 

 

 

یعنى آب اگر داخل كشتى باشد، باعث نابودى و غرق شدن سرنشینان كشتى است . ولى اگر زیر كشتى باشد، نه تنها ضربه اى به مسافران نمى زند بلكه وسیله اى است براى رسیدن به مقصد.
مال هم اگر در دست انسان صالح باشد و به عنوان یك وسیله از آن در راه خدا و امور خیر و دستگیرى از محرومان استفاده كند، بسیار خوب و مایه سعادت است ولى اگر در دست آدم دنیا پرست قرار گیرد و از آن به عنوان هدف استفاده كند، باعث هلاكت خود و جامعه است .
و همچنین گفته اند: چون آب باران به زمین رسد در یك جا قرار نمى گیرد، بلكه به اطراف و جوانب روان مى گردد و مال دنیا نیز در یك محل قرار ندارد و به یك كس آرام نمى گیرد و هر روز در دست كسى است و هر شب با كسى عقد مواصلت بندد نه عهد او را وفایى است و نه وفاى او را بقائى .

 

 

 

در تفسیر ((كشف الاسرار)) منسوب به خواجه عبداللّه انصارى آمده است : ((دنیا همچون آب است و خداى متعال مال دنیا را مثل به آب زده كه چون به اندازه خویش بود سبب صلاح خلق باشد، و اگر از حدّ و اندازه خویش در گذرد، جهان را خراب كند، همچنین است مال اگر به قدر كفاف باشد دارنده آن منعّم شود و اگر از حدّ خود تجاوز كند و فزونى گیرد موجب كفران و طغیان گردد.
و نیز گفته اند:
آب هر گاه جارى باشد خوشبو ماند و اگر به جاى ماند تغیّر پذیرد. مال نیز چنین است ، اگر آن را ببخشند، دارنده آن را ستایش كنند و اگر امساك و بخل پیش ‍ گیرند، صاحب آن مذموم و نكوهیده شود.

 

 

 

و نیز گفته اند:
آب اگر طاهر و پاك باشد در خور آشامیدن است و اگر نجس و ناپاك بود شرب و طهارت را نشاید، چنین است مال اگر حلال باشد به كار آید و اگر حرام باشد ناپاكى فزاید)).
و عدّه اى گفته اند: این تشبیه مركّب است یعنى زندگى دنیا هم به آب تشبیه شده و هم به گیاه كه دوران خرّمى و طراوتش بسیار كوتاه است :

 

 

 

 

 

16 مَثَل تجارت مجاهدان

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اءَنفُسَهُمْ واءَمْوَا لَهُم بِاءَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِى التَّوْرَلةِ وَالاِْنجِیلِ وَالْقُرْءَانِ وَمَنْ اءَوْفَى بِعَهدِهِى مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِكُمُ الَّذِى بَایَعْتُم بِهِى وَذَا لِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).⁽¹⁶²⁾
((خداوند جانها و اموال مؤ منان را مى خرد كه (در برابرش ) بهشت براى آنان باشد؛ (به اینگونه كه ): در راه خدا پیكار مى كنند، مى كشند و كشته مى شوند؛ این وعده حقى است بر خدا، كه در تورات و انجیل و قرآن آمده و چه كسى از خدا به عهدش وفادار تر است ؟! اكنون بشارت باد بر شما به داد و ستدى كه با خدا كرده اید؛ و این است آن پیروزى بزرگ )).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
در این مثال خداوند متعال خود را به ((خریدار)) و مؤ منان و مجاهدان را به ((فروشنده )) تشبیه كرده است كه كالاى مورد معامله ((جانها و اموال )) آنان است .
((از آنجا كه در هر معامله در حقیقت پنج ركن اساسى وجود دارد كه عبارتند از:
((خریدار))، ((فروشنده ))، ((متاع ))، ((قیمت )) و ((سند معامله ))، خداوند در این آیه به تمام این اركان اشاره كرده است . خودش را ((خریدار)) و مؤ منان را ((فروشنده )) و جانها و اموال را ((متاع )) و بهشت را ((ثمن ))(بها)⁽¹⁶⁵⁾ و سه كتاب آسمانى تورات ، انجیل و قرآن را سند این معامله قرار داده است .
بعضى از بزرگان واسطه و میانجى میان خریدار و فروشنده را نیز بدان افزوده و گفته اند: ((دلاّل این معامله پیامبر بزرگوار اسلام است )).⁽¹⁶⁶⁾
جالب اینكه پس از انجام مراسم این معامله ، همانگونه كه در میان تجارت كنندگان معمول است كه به طرف مقابل تبریك مى گویند و اظهار مى دارند كه خیرش را ببینى ،
خداوند متعال مى فرماید، (فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِكُمُ الَّذِى بَایَعْتُم بِهِى )؛ ((بشارت باد بر شما به این معامله اى كه انجام داده اید)).
واقعاً معامله پرسودى است كه مالك حقیقى مال خودش را از بنده اش به بهاى بهشت خودش بخرد! به راستى این داد و ستد شایسته تبریك و شاد باش گفتن است .
از جابر بن عبداللّه انصارى روایت شده كه مى گوید:
هنگامى كه این آیه نازل شد ، پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم در مسجد بود و با صداى بلند آن را تلاوت كرد و مردم تكبیر گفتند.
آنگاه مردى از انصار نزدیك آمد و از رسول خداصلّى اللّه علیه و آله و سلّم پرسید:
آیا این كلماتى كه اكنون قرائت كردى آیه بود و از طرف خدا نازل شده است ؟
پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: آرى .
مرد انصارى گفت : ((بیْعٌ رابِحٌ لا نُقیلُ وَ لا نَسْتَقیلُ؛ چه معامله پر سودى ؟ ما هرگز این معامله را فسخ نمى كنیم و اگر خواستار فسخ آن شوند نخواهیم پذیرفت )).
((چه معامله اى از این پرسودتر كه جانهاى معیوب و اموال فانى را مى خرد و در عوض بهشت باقى مى دهد!!)).⁽¹⁶⁷⁾
عزیزى فرمود:
هركس برده معیوبى را بخرد و به هنگام خریدن به عیبهاى او آگاه باشد، نمى تواند او را ردّ كند. پس حق تعالى ما را در حالى خرید كه به همه عیوب ما آگاه است ، امید است كه از درگاه كرم خود ما را ردّ نفرماید.⁽¹⁶⁸⁾

 

 

 

 

 

نكته ها:  
1 تجارت بى نظیر 
در آیه مورد بحث بهاى معامله و تجارت انسان با خدا، ((بهشت )) قرار داده شده ، ولى در قرآن معامله و داد و ستد دیگرى را نقل مى كند كه بهاى آن بالاتر از بهشت مى باشد و آن ((رضا و خوشنودى )) پروردگار است ، چنانكه مى فرماید:
( وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ )؛ ((بعضى از مردم (با ایمان و فداكار، همچون على علیه السّلام ((در لیلة المبیت )) به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم ) جان خود را به خاطر خوشنودى خدا مى فروشند؛ و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است )).⁽¹⁷⁰⁾
یعنى این دسته از افراد در برابر جانبازى خود نه نظرى به بهشت دارند و نه ترسى از دوزخ (اگر چه هر دو مهم است ) بلكه تمام توجه آنان جلب خوشنودى پروردگار است و این بالاترین معامله اى است كه انسان ممكن است انجام دهد و شاید به همین جهت است كه فرمود: (وَمِنَ النّاسِ)، یعنى تنها بعضى از مردمند كه قادر به این كار فوق العاده هستند و این از الطاف الهى است كه شامل بعضى مى شود.
((غزالى )) كه یكى از بزرگان اهل سنّت است ، مى گوید: ((این آیه در شاءن على بن ابى طالب نازل شده آنگاه كه در بستر پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم خوابید)).⁽¹⁷⁾
((ثعلبى )) نیز كه از مفسّران معروف اهل تسنّن است ، در تفسیر خود مى گوید:
((هنگامى كه پیغمبراسلام تصمیم گرفت ازمكّه به مدینه هجرت كند، على بن ابى طالب را كه در آن وقت 21 سال داشت فراخواند و به او فرمود: یا على ، مشركان تصمیم دارند امشب بر سر من هجوم آورند و مرا به قتل برسانند، اكنون تو در جایگاه من بخواب وآن پارچه سبزرنگى را كه من هنگام خواب به روى خود مى كشیدم برروى خودبپوش تا آنان خیال كنند من در خوابگاه خود خوابیده ام و در پى من نیایند. على علیه السّلام عرض كرد:اگر من در بستر شما بخوابم شما از شرّ دشمنان جان به سلامت خواهید برد؟ پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: آرى . آنگاه على علیه السّلام خوشحال شد كه جانش لایق شد قربان صدقه رسول خدا گردد:
جان شیرین گرقبول چون تو سلطانى بود كى به جانى بازماند هر كه را جانى بود پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم شبانه از مكّه بیرون رفت و على علیه السّلام با كمال اشتیاق در خوابگاه پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم خوابید در این هنگام خداوند به ((جبرئیل )) و ((میكائیل )) وحى فرستاد كه من بین شما برادرى ایجاد كردم و عمر یكى از شما را طولانى تر قرار دادم كدام یك از شما حاضر است ایثار به نفس كند و زندگى دیگرى را بر خود مقدّم دارد هیچكدام حاضر نشدند.
به آنها وحى شد اكنون على علیه السّلام در بستر پیغمبر من خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.
هنگامى كه جبرئیل بالاى سر و میكائیل پائین پاى على علیه السّلام نشسته بودند جبرئیل مى گفت :
((به به آفرین به تو اى على ! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى كند)).
و در این هنگام آیه بالا نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخى بنام ((لیلة المبیت )) نامیده شده است )).⁽¹⁷²⁾
2 قباله خانه بهشتى  
در روایت است كه یكى از شخصیّت هاى بزرگ جبل عامل و از شیعیان و دوستان امام صادق علیه السّلام هر سال هنگام سفر حجّ به مدینه بر امام صادق علیه السّلام وارد مى شد و مدّتى
در جوار آن حضرت به عنوان مهمان مى ماند، چندین سال این برنامه ادامه داشت . بعد به فكر افتاد كه در مدینه خانه اى بخرد و مزاحم امام نشود، لذا مبلغ ده هزار درهم به امام صادق علیه السّلام داد و عرض كرد: با این مبلغ یك خانه اى براى من خریدارى كنید كه وقتى به مدینه مى آیم به منزل خودم بروم و باعث زحمت شما نشوم . امام علیه السّلام هم قبول كرد و
تمام آن مبلغ را بین فقراى سادات تقسیم كرد. آن مرد وقتى از مكّه برگشت به حضور امام آمد و عرض كرد: جانم به فدایت ، آیا معامله را انجام دادید؟
امام فرمود: آرى ، قباله اش را هم برایت نوشته ام ، آنگاه قباله را به او داد و دید در قباله چنین نوشته است :
بسم اللّه الرحمن الرحیم ((این قباله اى است كه فروخت جعفر بن محمّد به فلان شخص جبل عاملى خانه اى در فردوس كه داراى چهار حدّ است : حد اولش ‍ رسول اللّه ، حد دوّمش امیر المؤ منین ، حد سوّمش حسن بن على و حد چهار آن حسین بن على است )).
آن مرد وقتى از محتواى این قباله مطّلع شد با كمال خرسندى به امام صادق علیه السّلام عرض كرد: آقاجان ، جانم به قربانت من به این معامله راضى هستم . آنگاه امام علیه السّلام فرمود:
تمام پول تو را بین فقیرهاى سادات حسنى و حسینى تقسیم كرده ام امیدوارم خداوند متعال این بخشش و انفاق را از تو قبول كند و در بهشت پاداش تو را عطا فرماید. آن مرد قباله را گرفت و از امام خداحافظى كرد و به وطنش ‍ بازگشت و چند روزى نگدشت كه مریض شد، اهل و عیالش را جمع كرد و آنها را قسم داد و گفت : هرگاه من از دنیا رفتم ، این قباله امام صادق علیه السّلام را در كفنم بگذارید و با من دفن كنید و در همان بیمارى از دنیا رفت و بازماندگانش ‍ طبق وصیّت او آن قباله را در كفنش گذاشته و با خودش دفن كردند.
روز بعد كه براى فاتحه خوانى سر قبرش رفتند، دیدند همان قباله روى قبر نهاده شده و در ذیلش از قول آن مرد نوشته شده است : به خدا سوگند، جعفر بن محمّد به آنچه به من وعده داده بود وفا كرد.⁽¹⁷³⁾

 

15 مَثَل بناى محكم و بناى سست

(اءَفَمَنْ اءَسَّسَ بُنْیَن⁽¹⁵³⁾ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَا نٍ خَیْرٌ اءَم مَّنْ اءَسَّسَ بُنْیَنَهُ عَلَى شَفَا⁽¹⁵⁴ جُرُفٍ⁽¹⁵⁵ هَارٍ⁽¹⁵⁶ فَانْهَارَ بِهِى فِى نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لاَیَهْدِى الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ لاَیَزَالُ بُنْیَنُهُمُ الَّذِى بَنَوْاْ رِیبَةً فِى قُلُوبِهِمْ إِلاَّ اءَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ ).⁽¹⁵
((آیا كسى كه شالوده آن (مسجد) را بر پرهیز از خدا و خشنودى او بنا كرده بهتر است ، یا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش ‍ دوزخ فرو مى ریزد ؟! و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمى كند! (اما) این بنایى را كه آنها نهاده اند، همواره به صورت یك وسیله شك و تردید، در دلهایشان باقى مى ماند؛ مگر اینكه دلهایشان پاره پاره شود (و بمیرند، وگرنه ، هرگز از دل آنها بیرون نمى رود) و خداوند دانا و حكیم است !)).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شاءن نزول
آیات بالا و دو آیه قبل از آن درباره منافقان نازل شده كه به قصد تفرقه و افساد اقدام به تاءسیس مسجدى در نزدیكى مسجد ((قبا)) كردند كه قرآن آن را ((مسجد ضرار)) نامید و پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم طبق دستور خداوند آنرا خراب نمود و محلّ آنرا مركز ریختن زباله هاى شهر قرار داد.
خداوند متعال در این جا طرز تفكّر و عمل و برنامه مؤ سّسان این دو مسجد ((قبا)) و ((ضرار)) را باهم مقایسه مى كند و مى فرماید: ((آیا كسانى كه بناى آن مسجد (قبا) را بر پایه تقوا و رضاى الهى نهاده بهتر است ، یا كسى كه شالوده آن را بر لبه پرتگاه سستى در كنار دوزخ نهاده كه به زودى در آتش جهنّم سقوط خواهد كرد!؟)).
این تشبیه بیانگر بى ثباتى تفكّر و سستى كار منافقان و استحكام اندیشه و بقاى كار مؤ منان و برنامه هاى آنهاست .
مؤ منان به كسى مى مانند كه براى بناى یك ساختمان ، زمین بسیار محكمى را انتخاب كرده و آن را از شالوده با مصالحى پر دوام و مطمئن بنا مى كنند، اما منافقان مانند كسى هستند كه ساختمان خود را بر لبه رودخانه اى كه سیلاب زیر آن را به كلى خالى كرده و هر آن امكان دارد سقوط كند، مى سازد. همانگونه كه نفاق ظاهرى دارد فاقد محتوا نیز مى باشد و چنین ساختمانى نیز ظاهرى دارد بدون پایه و شالوده . این ساختمان هر آن ممكن است فرو بریزد، مكتب اهل نفاق نیز هر لحظه ممكن است باطن خود را نشان دهد و به رسوایى بیانجامد.
پرهیزكارى و جلب رضاى خدا، یعنى هماهنگى با واقعیّت و همگامى با جهان آفرینش و نوامیس آن بدون شك عامل بقا و ثبات است . امّا نفاق ، یعنى بیگانگى با واقعیّتها و جدایى از قوانین آفرینش كه بدون تردید عامل زوال و فناست .
قرآن در آیه دوّم اشاره به حالت حیرت و سرگردانى دائمى منافقان نموده ، مى فرماید: آنها چنان در ظلمت نفاق سرگردانند كه حتى بنایى را كه خودشان بر پا كردند همواره به عنوان یك عامل شك و تردید، یا نتیجه شك و تردید، در قلوب آنها باقى مى ماند و تا زنده اند اثر و نقش آن از دل پر تردیدشان زایل نمى گردد.
درسى بزرگ از داستان مسجد ضرار  
((داستان ((مسجد ضرار)) درسى است براى عموم مسلمانان در سراسر تاریخ زندگیشان ، گفتار خداوند و عمل پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم به روشنى نشان مى دهد كه مسلمانان هرگز نباید آنچنان ظاهر بین باشند كه تنها به قیافه هاى حق به جانب نگاه كنند و از اهداف اصلى بى خبر و بر كنار مانند.
مسلمان باید ((نفاق )) و ((منافق )) را در هر زمان و مكان و در هر لباس و چهره بشناسد، حتى اگر در چهره دین و مذهب و در لباس طرفدارى از قرآن و مسجد بوده باشد!
استفاده از تز ((مذهب بر ضدّ مذهب )) چیز تازه اى نیست ، همواره راه و رسم استعمار گران و دستگاههاى جبّار و منافقان در هر اجتماعى این بوده كه اگر مردم گرایش خاصى به مطلبى دارند، از همان گرایش براى اغفال و سپس ‍ استعمار آنها استفاده كنند و حتى از نیروى مذهب بر ضدّ مذهب كمك بگیرند.
اصولاً فلسفه ساختن پیامبران قلابى و مذاهب باطل همین بوده كه از این راه گرایشهاى مذهبى مردم را در مسیر دلخواهشان بیندازند.
بدیهى است در محیطى مانند ((مدینه )) آن هم در عصر پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم با آن نفوذ فوق العاده اسلام و قرآن ، مبارزه آشكار بر ضدّ اسلام ممكن نبود، بلكه باید لامذهبى را در لفافه مذهب و باطل را در لباس حقّ بپیچند و عرضه كنند، تا مردم ساده دل جذب شوند و نیّات سوء آنها لباس عمل به خود بپوشد. ولى مسلمان نباید فریب اینگونه ظواهر را بخورد ... .
مسلمان باید هوشیار، آگاه ، واقع بین ، آینده نگر و اهل تجزیه و تحلیل در همه مسائل اجتماعى باشد.
دیوان را در لباس فرشته بشناسد، گرگها را در لباس چوپان تشخیص دهد و خود را براى مبارزه با این دشمنان دوست نما آماده سازد.
یك اصل اساسى در اسلام این است كه باید پیش از همه چیز نیّات بررسى شود و ارزش هر عملى بستگى به نیّت آن دارد، نه به ظاهر آن ، گرچه نیّت یك امر باطنى است ، اما ممكن نیست كسى نیّتى در دل داشته باشد، اثر آن در گوشه و كنار عملش ظاهر نشود، هر چند در پرده پوشى فوق العاده استاد و ماهر باشد.
از اینجا جواب این سؤ ال روشن مى شود كه چرا پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم با آن عظمت مقام دستور داد مسجد، یعنى خانه خدا را ویران كنند و مكانى را كه اگر آلوده شود، باید فوراً تطهیر كنند مزبله شهر سازند!
زیرا مكانى كه كانون تفرقه و نفاق باشد، خانه شیطان است نه خانه خدا، بتخانه است ، نه مكان مقدّس )).⁽¹⁵⁹
((از این بحث این موضوع نیز روشن مى شود كه اهمیّت اتّحاد در میان صفوف مسلمین در نظر اسلام به قدرى زیاد است كه حتى اگر ساختن مسجدى در كنار مسجد دیگر باعث ایجاد تفرقه و اختلاف و شكاف در میان صفوف مسلمانان گردد، آن مسجد تفرقه انداز نامقدّس است )).⁽لذا بعضى از علما گفته اند: ((نباید فاصله میان مساجد آنچنان كم باشد كه روى اجتماع یكدیگر اثر بگذارند، بنا بر این آنها كه روى تعصّبهاى قومى و یا اغراض شخصى مساجد را در كنار یكدیگر مى سازند و جماعات مسلمین را آنچنان پراكنده مى كنند كه صفوف جماعت آنها خلوت و بى رونق و بى روح مى شود، عملى بر خلاف اهداف اسلامى انجام مى دهند)).⁽¹⁶¹

 

14 مَثَل سگ هار

(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَاءَ الَّذِىَّ ءَاتَیْنَهُ ءَایَتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَاءَتْبَعَهُ الشَّیْطَنُ فَكَانَ مِنَ ا لْغَاوِینَ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ اءَخْلَدَ إِلَى الاَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَلهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ ا لْكَلْب إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ اءَوْ تَتْرُكْهُ یَلْهَث ذَّا لِكَ مَثَلُا لْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُواْ بَِایَتِنَا فَاقْصُصِا لْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ سَآءَ مَثَلاًا لْقَوْمُ الَّذِینَ كَذَّبُواْ بَِایَتِنَا وَاءَنفُسَهُمْ كَانُواْ یَظْلِمُونَ).⁽¹³⁴⁾
((و بر آنها بخوان سرگذشت آن كس را كه آیات خود را به او دادیم ؛ ولى (سر انجام ) خود را ازآن تهى ساخت و شیطان بر او دست یافت و از گمراهان شد. و اگر مى خواستیم (مقام ) او را با این آیات (و علوم و دانشها) بالا مى بردیم ، ولى او به پستى گرایید و از هواى نفس خویش پیروى كرد! مَثَل او همچون سگ (هار) است كه اگر به او حمله كنى ، دهانش را باز و زبانش را برون خواهد كرد و اگر او را به حال خود واگذارى ، باز همین كار را مى كند. این مَثَل گروهى است كه آیات ما را تكذیب كردند؛ این داستانها را (براى آنها) بازگو كن ، شاید بیندیشند (و بیدار شوند) چه بد مثلى دارند گروهى كه آیات ما را تكذیب كردند و تنها آنها به خودشان ستم مى كردند)).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
این مثل در باره دانشمندى است كه نخست در صف مؤ منان بوده و حامل آیات و علوم الهى گشته آنچنان كه هیچ كس فكر نمى كرد، روزى منحرف شود، اما سرانجام دنیا پرستى و پیروى از هواى نفس چنان به سقوطش كشانید كه در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت . و خداوند این شخص را به سگ هار تشبیه كرده است كه بر اثر بیمارى هارى حالت عطش كاذب به او دست مى دهد و در هیچ حال سیراب نمى شود و پیوسته دهانش باز و زبانش بیرون است و لَهْ لَهْ مى كند.
واژه ((لَهْث )) به معناى بیرون آوردن زبان از دهان است .
((لاهِثْ)) به سگى گفته مى شود كه بدون دلیل و بى جهت زبانش را بیرون مى آورد. سگ معمولى به هنگام تشنگى و یا وقتى كه صدمه اى به او برسد، زبانش را از دهانش در مى آورد و لَهْ لَهْ مى كند، یعنى این حركت زشت حیوان ظاهراً دلیلى دارد، اما سگ لاهث بدون علّت پیوسته زبان خود را از دهانش ‍ خارج مى كند.
((وجه شباهت )) در این تشبیه ((عطش كاذب )) و ((بى دلیل بودن كار زشت )) است ؛ یعنى این گونه افراد بر اثر شدّت هوا پرستى و چسبیدن به لذّات جهان مادى ، یك حالت عطش نامحدود و پایان ناپذیرى به آنها دست مى دهد كه همواره دنبال دنیا پرستى مى روند و به شكل بیمار گونه اى همچون ((سگهاى هار)) دهانشان براى بلعیدن جیفه و مردار دنیا، یعنى مال و مقام باز است و هر قدر مال به دست آورند و به مقام دست یابند، باز هم احساس سیرى نمى كنند؛ چنان كه امام على علیه السّلام مى فرماید:
((اِنَّما الدُّنْیا جِیْفَةٌ وَالمُتَواخُونَ عَلَیْها اءَشْباهُ الكِلابِ ...؛⁽¹³⁶⁾ به راستى كه جهان مردارى است گندیده و آنها كه بر سر این جیفه گندیده باهم برادرى و دوستى مى كنند مانند سگانند)).
ملاّى رومى میلهاى درونى و غرائز نفسانى انسان را به سگ درنده اى تشبیه كرده ، مى گوید:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

یعنى سگان ، هنگامى كه طعمه اى دركار نیست ، چنان كنار هم مى خوابند كه انسان خیال مى كند هیزم ریز شده است كه كنار هم چیده شده و یا مانند گوسفندانى كه كنار هم خوابیده اند. گویى هیچ گونه غریزه درّندگى در آنها وجود ندارد، امّا وقتى كه بوى لاشه مردار را حسّ مى كنند، چنان به سوى آن هجوم مى برند كه هر لاخ از موهاى بدنشان همچون دندان براى بلعیدن مردار تیز مى شود.
آرى ، حرص وولع وفزون طلبى نسبت به مال ومقام براى آدمى بسیارخطرناك مى باشد كه اگر آن را در كنترل عقل و شرع در نیاورد درّنده خویى در او بوجود خواهد آورد.
از امام صادق علیه السّلام روایت است كه فرمود:
((مَثَل الدُّنْیا كَمَثَلِ ماءِ الْبَحْرِ كُلَّما شَرِبَ مِنْهُ الْعطْشانُ ازْدادَ عَطَشاً حَتّى یَقْتُلَهُ؛⁽¹⁴¹⁾ مثل دنیا (پرستى و جاه طلبى ) همانند آب دریاست كه آدم تشنه هرچه از آن بیاشامد، تشنگى اش زیادتر مى شود (و آن قدر از آن مى نوشد تا) سرانجام او را مى كشد)).
از امام باقرعلیه السّلام روایت شده كه فرمود:
((مَثَلُ الْحَریصِ عَلَى الدُّنْیا كَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ، كُلَّمَا ازْدادَتْ عَلى نَفْسِها لفّاً كانَ اءَبْعَدَلَها مِنَ الْخُرُوجِ حَتّى تَموُتَ غَمّاً؛⁽¹⁴²⁾ مثل شخص حریص دنیا طلب ، همچون مثل كرم ابریشم است كه هرچه بیشتر بر خود مى تند راه بیرون آمدن و نجاتش دور تر مى شود، تا آن كه از غصّه مى میرد)).
1 خطر بلعم باعوراهاى هر عصر  
همانگونه كه ملاحظه كردید آیات مورد بحث نامى از كسى نبرده ، بلكه سخن از عالم و دانشمندى مى گوید كه نخست در مسیر حقّ بود، آن چنان كه هیچ كس فكر نمى كرد روزى منحرف شود، امّا سرانجام دنیا پرستى و پیروى از هواى نفس چنان به سقوطش كشانید كه در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت .
از روایات بسیار و كلمات مفسّران استفاده مى شود كه منظور از این شخص ، مردى به نام ((بلعم باعورا)) است كه در عصر حضرت موسى علیه السّلام زندگى مى كرد و از دانشمندان و علماى مشهور بنى اسرائیل محسوب مى شد و حتّى موسى علیه السّلام از وجود او به عنوان یك مبلغ نیرومند استفاده مى كرد و كارش در این راه آن قدر بالا گرفت كه دعایش در پیشگاه خدا به اجابت مى رسید، ولى بر اثر تمایل به ((فرعون )) و وعد و وعیدهاى او، از راه حقّ منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد تا آنجا كه در صف مخالفان موسى علیه السّلام قرار گرفت .
از امام باقرعلیه السّلام روایت شده است كه فرمود: ((اصل آیه در باره بلعم است ، سپس خداوند آن را به عنوان یك مثال در باره هر كسى كه هوا پرستى را بر خدا پرستى ترجیح دهد، بیان داشته است )).⁽¹⁴³⁾
اصولاً كمتر خطرى در جوامع انسانى به اندازه خطر دانشمندانى است كه علم و دانش خود را در اختیار فراعنه و جبّاران عصر خود قرار مى دهند و در اثر هوا پرستى و تمایل به زرق و برق جهان مادّه (وإ خلاد إ لى الا رض ) همه سرمایه هاى فكرى خود را در اختیار طاغوتها مى گذارند و آنها نیز براى تحمیق مردم عوام از وجود این گونه افراد حدّ اكثر استفاده رامى كنند.
این موضوع اختصاص به زمان موسى علیه السّلام یا سایر پیامبران نداشته ، بعد از عصر پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و تا به امروز نیز ادامه دارد كه ((بلعم باعوراها)) علم و دانش و نفوذ اجتماعى خود را در برابر درهم و دینار یا مقام و یا به خاطر انگیزه حسد در اختیار گروه هاى منافق و دشمنان حقّ و فراعنه و بنى امیّه ها و بنى عبّاسها و طاغوتها قرار داده و مى دهند.⁽¹⁴⁴⁾

 

 

 

 

 

 

 

امام خمینى قدّس سرّه در بخشى از پیامشان در سال 1367 به مناسبت سالگرد كشتار خونین حجاج ایرانى در مكّه ، مفتى هاى دربار سعودى را ((نوادگان بلعم باعورا)) خواند و فرمود:
((آرى در منطق استكبار جهانى هر كه بخواهد برائت از كفر و شرك را پیاده كند متّهم به شرك خواهد شد و مفتى ها⁽¹⁴⁶⁾ و مفتى زادگان این نوادگان ((بلعم باعورا))ها به قتل و كفر او حكم خواهند داد ...)).⁽¹⁴⁷⁾
توضیح چند مطلب  
1 ((اِنْسَلَخَ)) از مادّه ((انسلاخ )) به معناى از پوست بیرون آمدن است ، همان گونه كه مار از پوست خود بیرون مى آید. به قصاب از این جهت سلاّخ مى گویند كه پوست گوسفندان را از بدنشان بیرون مى آورد.
این تعبیر نشان مى دهد كه آیات و علوم الهى در آغاز چنان بر ((بلعم باعورا)) احاطه داشت كه همچون پوست تن او شده بود، امّا او باگرایش به هوا پرستى از این پوست بیرون آمد و با یك چرخش تند، مسیر خود را به كلّى تغییر داد!⁽¹⁴⁸⁾
2 از تعبیر (فَاءَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ) چنین استفاده مى شود كه در آغاز شیطان تقریباً از ((بلعم باعورا)) قطع امید كرده بود، چراكه او كاملاً در مسیر حق قرار داشت ، امّا همین كه دید تمایل به هواپرستى پیدا كرده و از راه حقّ منحرف شده است ، به سرعت او را تعقیب كرد و به او رسید و بر سر راهش نشست و به وسوسه گرى پرداخت و سرانجام او را در صف گمراهان قرار داد⁽¹⁴⁹⁾؛ یعنى سگ درون كه همان هوا پرستى و جاه طلبى است ، با سگ برون دست به دست هم دادند و ((بلعم باعورا)) را به خاك مذلّت نشاندند؛ به عبارت دیگر دشمن داخلى ، یعنى خواهش هاى نفسانى و دشمن خارجى ، یعنى شیطان او را به سیه روزى كشاندند.
از شرّ این دو دشمن خطرناك باید به خدا پناه برد چنان كه در دعا آمده است :
((واغَوْثاهُ بِكَ یا اَللّهُ مِنْ هَوىً قَد غَلَبَنى وَمِنْ عَدُوٍّ قَدِ اسْتَكْلَبَ عَلَىَّ؛ خدایا! فریاد از (هواى نفس ) كه بر من مسلّط شده و پناه بر تو از دشمنى كه همچون سگ بر من حمله ور شده و مرا دنبال مى نماید)).⁽¹⁵⁰⁾
3 جمله (وَلَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ) به معناى این است كه : ((اگر مى خواستیم ، مى توانستیم او را در همان مسیر حق به اجبار نگاه داریم و به وسیله آن آیات و علوم ، وى را مقام والا دهیم )). ولى مسلّم است كه نگهدارى اجبارى افراد در مسیر حق با سنّت پروردگار كه سنّت اختیار و آزادى اراده است ، سازگار نیست و نشانه شخصیّت و عظمت كسى نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه مى كند: ما او را گذاشتیم و او به جاى اینكه با استفاده از علوم و دانش خویش هر روز مقام بالاترى را بپیماید، ((به پستى گرایید و بر اثر پیروى از هوا و هوس نفس سقوط كرد))؛ (وَلكِنَّهُ اخْلَدَ إِلَى الاَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَواهُ).
((اخلد)) از مادّه ((اخلاد)) به معناى سكونت دائمى در یك جا اختیار كردن است ، بنا بر این (اَخْلَدَ إِلَى الاَْرْض ) یعنى براى همیشه به زمین چسبید كه در اینجا كنایه از جهان
ماده و زرق و برق و لذّات نامشروع زندگى مادى است )).⁽¹⁵¹⁾
در پایان درباره این گونه افراد هوا پرست مى گوید:
(وَاءَنْفُسَهُمْ كانُوا یَظْلِمُونَ)؛ ((اینها بر خویشتن ستم روا داشته اند)).
چه ستمى از این بالاتر كه سرمایه هاى معنوى علوم و دانشهاى خویش را كه مى تواند باعث سربلندى خود آنها و جامعه هایشان گردد، در اختیار صاحبان ((زر)) و ((زور)) مى گذارند و به بهاى ناچیز مى فروشند و سرانجام خود و جامعه اى را به سقوط مى كشانند.⁽¹⁵²⁾

 

13 مَثَل زمین نرم و زمین شوره زار

(وَا لْبَلَدُ⁽¹²⁶⁾ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِى وَالَّذِى خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلا نَكِدًا⁽¹²⁷⁾ كَذَا لِكَ نُصَرِّفُ الاَْیَتِ لِقَوْمٍ یَشْكُرُونَ ).⁽¹²⁸⁾
((و سرزمین پاكیزه (و شیرین ) گیاهش به فرمان پروردگار مى روید؛ اما سرزمین بد طینت (و شوره زار) جز گیاه ناچیز و بى ارزش از آن نمى روید؛ این گونه ، آیات (خود) را براى آنها كه شكر گزارند بیان مى كنیم )).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
از ابن عبّاس و مجاهد و حسن كه از مفسّران صدر اسلام هستند، روایت شده است كه :
((خداوند متعال این مثل را براى ((مؤ من )) و ((كافر)) زده است . دل مؤ من را به زمین پاكیزه و آماده و دل كافر را به زمین شوره زار تشبیه كرده است . پس هرگاه باران مواعظ از ابر رحمت پروردگار بر دل مؤ من ببارد، انواع طاعات و عبادات بر اعضا و جوارح او ظاهر مى گردد و چون كافر آن را استماع كند، زمین دلش ‍ تخم نصیحت را قبول نمى كند و از او صفتى كه به كار آید ظاهر نشود)).⁽¹³⁰⁾
از رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است كه فرمود:
((مَثَل هدایت و علمى كه خداوند مرا بدان مبعوث كرد، مَثَل باران شدیدى است كه در سرزمینى ببارد و قسمتى از آن زمین (كه پاكیزه و آماده است ) آب را در خود فرو بردو گیاهان بسیار برویاند و بخشى دیگر از آن كه خشك و بایر است آب را در خود نگه مى دارد و مردم از آن مى آشامند و درختستان و زراعت خویش را نیز از آن آبیارى مى كنند و پاره اى دیگر از آن زمین كه بیابان صاف و شوره زار است نه آب را در خود نگه مى دارد كه مردم از آن استفاده كنند و نه در خود فرو مى برد كه از آن گیاهى بروید.
و مثل كسانى كه تحصیل علم مى كنند چنین است : برخى علم و دانش را فرا مى گیرندو به دیگران هم مى آموزند و برخى دیگر نه خود از علم بهره اى مى برند و نه به دیگران بهره اى مى رسانند (یعنى طعم و شیرینى علم را درك نمى كنند و مزه علم در اعماق جانشان نمى نشیند كه آن را به دیگران منتقل كنند) )).⁽¹³¹⁾
مرحوم فیض كاشانى در كتاب ((محجّة البیضاء)) در باره قلب تزكیه نشده و غیر مهذّب تمثیلى به نقل از ((وهب )) آورده كه مى گوید:
((علم همچون بارانى است كه از آسمان فرود مى آید. شیرین و صاف : ریشه درختان از آب باران مى نوشند و بر اساس طعم درختان ، آب هم دگرگون مى شود، میوه تلخ ، تلخ ‌تر مى شود و میوه شیرین ، شیرین تر. علمى را كه افراد فرا مى گیرند همین گونه است و به اندازه و به حسب همّتها و خواسته هایشان دگرگون مى شود. در متكبّر، كبر مى افزاید و در متواضع ، تواضع و فروتنى ...)).
بنا بر این وجه شباهت در این تشبیه ((قابلیت درك فیض الهى )) در مؤ من و ((عدم قابلیت آن )) در كافر است . زیرا تنها ((فاعلیت فاعل )) براى به ثمر رسیدن یك موضوع كافى نیست ، بلكه استعداد و ((قابلیت قابل )) نیز شرط است . سعدى در این باره مى گوید:

 

دانه هاى باران حیات بخش است و لطیف تر از آن چیزى تصوّر نمى شود، امّا همین بارانى كه در لطافت طبعش كلامى نیست ، در یك جا سبزه و گل مى رویاند و درجایى دیگر خسّ و خاشاك .

 

12 مَثَل شتر و سوراخ سوزن

(إِنَّ الَّذِینَ كَذَّبُواْ بَِایَتِنَا وَاسْتَكْبَرُواْ عَنْهَا لاَتُفَتَّحُ لَهُمْ اءَبْوَا بُ السَّمَآءِ وَلاَیَدْخُلُونَ ا لْجَنَّةَ حَتَّى یَلِجَ ا لْجَمَلُ فِى سَمِّ⁽¹²²⁾ ا لْخِیَاطِ وَكَذَا لِكَ نَجْزِى المُجْرِمِینَ ).⁽¹²³⁾
((كسانى كه آیات ما را تكذیب كردند و در برابر آن تكبّر ورزیدند، (هرگز) درهاى آسمان به رویشان گشوده نمى شود و (هیچگاه ) داخل بهشت نمى شوند مگر این كه شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این گونه گنه كاران را جزامى دهیم )).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
خداوند متعال در این آیه بهشت رفتن مستكبران لجوج را تشبیه كرده است به این كه اگر شتر از سوراخ باریك سوزن خیاطى بتواند عبور كند، آنها هم مى توانند وارد بهشت شوند!
وجه شباهت در این تشبیه ((محال و غیرممكن بودن )) است ؛ یعنى همان طور كه امكان ندارد شتر با آن جثّه بزرگش از سوراخ باریك سوزن عبور كند، همچنین ممكن نیست افراد متكبّر مغرور داخل بهشت گردند. زیرا بهشت ((دارالسلام ))و خانه انسانهاى سالم است و آدم متكبّر تاوقتى كه مرض كبرش را معالجه نكند، نمى تواند وارد بهشت شود.
((مولوى )) دراین زمینه مى گوید:

 

 

 

شیخ عطّار نیز در این باره مى گوید:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11 مَثَل نور و ظلمات

(اءَوَ مَن كَانَ مَیْتًا فَاءَحْیَیْنَهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِى بِهِى فِى النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِى الظُّلُمَتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا كَذَا لِكَ زُیِّنَ لِلْكَفِرِینَ مَاكَانُواْ یَعْمَلُونَ).⁽¹¹¹⁾
((آیا كسى كه مرده بود سپس او را زنده كردیم و نورى برایش قرار دادیم كه با آن در میان مردم راه برود، همانند كسى است كه در ظلمتها باشد و از آن خارج نگردد؟! این گونه براى كافران ، اعمال (زشتى ) كه انجام مى دادند، تزیین شده (و زیبا جلوه كرده )است )).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وجه تشبیه  
خداوند متعال در این آیه انسان مؤ من را به آدم زنده اى تشبیه كرده است كه در پرتو نور ایمان در میان مردم ، راه مى رود و شخص كافر را به مرده اى تشبیه نموده كه در امواج ظلمتها و تاریكیها فرو رفته و هرگز از آن خارج نمى گردد.
در قرآن مجید كراراً ((مرگ )) و ((حیات )) به معناى كفر و ایمان آمده كه مقصود مرگ و حیات معنوى است و این تعبیر به خوبى نشان مى دهد كه ((ایمان )) یك عقیده خشك و خالى یا الفاظى تشریفاتى نیست ، بلكه به منزله روحى است كه در كالبد بى جان افراد دمیده مى شود و در تمام وجود آنها اثر مى گذارد. ایمان به خدا، بینش و درك تازه اى به انسان مى بخشد، روشن بینى خاصّى به او مى دهد، افق دید او را از زندگى محدود مادى و چهار دیوار عالم ماده فراتر برده و در عالمى فوق العاده وسیع سیر مى دهد.
ایمان ، آدمى را به خود سازى دعوت مى كند و پرده هاى خود خواهى و خود بینى و تعصّب و لجاجت و هوا و هوس را كه همه ظلمت زاست ، از مقابل چشم جان او كنار مى زند و حقایقى را مى بیند كه هرگز قبل از آن قادر به درك آنها نبود. مؤ من در پرتو این نور مى تواند راه زندگى خود را در میان مردم پیدا كند و از بسیارى اشتباهات كه دیگران به خاطر آز و طمع و ... گرفتار آن مى شوند، مصون و محفوظ بماند. این كه در روایات اسلامى آمده : ((المُؤ مِنُ یَنْظُرُ بِنُورِاللّه؛ انسان با ایمان با نور خدا نگاه مى كند)). اشاره به همین حقیقت است .
مفسّران نوشته اند آیه بالا در شاءن ((حمزه ))، عموى شجاع پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم و ((ابوجهل )) نازل شده است . روزى ابوجهل به پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم توهین كرد و حمزه طبق معمول در آن روز براى شكار به بیابان رفته بود، هنگامى كه از صحرا بر گشت ، از جریان باخبر شد و سخت برآشفت و یك سر به سراغ ابوجهل رفت و چنان بر سر یا بینى او كوفت كه خون از بینى اش ‍ جارى شد. سپس به حضور پیامبرصلّى اللّه علیه و آله و سلّم آمد و اسلام را پذیرفت و از آن روز رسماً به عنوان یك افسر رشیداسلام تاواپسین دم عمر، از این آیین آسمانى دفاع مى كرد.⁽¹¹⁴⁾
بنا بر این مراد از (مَنْ كان مَیْتاً) حمزه است كه به نور اسلام زنده شد و منظور از (كَمَنْ مَثَلُهُ فِى الظُّلُماتِ) ابوجهل است كه در دام تاریكیهاى كفر وجهالت باقى مانده بود.
از امام سجّادعلیه السّلام روایت شده كه فرمود:
((لَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ حَمِیَّةٌ غَیْرَ حَمِیَّةِ حَمْزَةِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ ذلِكَ حینَ اءَسْلَمَ غَضَباً للنَّبِىِّصلّى اللّه علیه و آله و سلّم فى حَدیثِ السَّلا الَّذى اُلْقىَ عَلَى النَّبِىِّ⁽¹¹⁵⁾؛ هر فردى كه داراى حمیّت و تعصّب قومى باشد، به بهشت نخواهد رفت ، جز حمیّت حمزه فرزند عبد المطّلب كه به خاطر حمایت از برادر زاده اش ، پیامبر در قضیه شكمبه انداختن بر سر آن حضرت ، غضبناك شد و مسلمان شد)).
از بعضى روایات نیز استفاده مى شود كه آیه فوق در مورد ایمان آوردن ((عمار یاسر)) و اصرار ((ابوجهل )) بر كفر نازل گردیده است . به هر حال این آیه همانند آیات دیگر قرآن اختصاص به مورد نزول خود ندارد و داراى مفهوم وسیعى است كه در مورد هر مؤ من راستین و هر بى ایمان لجوج صادق است .
نكته ها:  
1 كشش و جذبه الهى  
از جمله (فاءَحْیَیْناهُ)، (ما او را زنده كردیم ) استفاده مى شود كه ، ایمان ، گرچه باید با كوشش از ناحیه خود انسان صورت گیرد، امّا تا كششى از ناحیه خدا نباشد، این كوششها به جایى نمى رسد.
به قول علاّمه طباطبائى قدّس سرّه :

 

2 مرده هاى متحرّك  
آیه شریفه در مورد كافران لجوج مى فرماید: (كَمَن مَّثَلُهُ فِى الظُّلُمَتِ)؛ ((همانند كسى كه مثل او در ظلمات است ))، نگفت : (كَمَن فِى الظُّلُمَتِ)؛ ((همانند كسى كه در ظلمتهاست )).
بعضى گفته اند: هدف از این تعبیر این است كه چنین افراد به قدرى در تاریكى و بدبختى فرو رفته اند كه وضع آنها ضرب المثل شده است كه همه افراد فهمیده از آن آگاهند.
ولى عدّه اى از مفسران مى گویند: ((ممكن است این تعبیر اشاره به معناى لطیف ترى باشد و آن اینكه : از هستى و وجود این گونه افراد در حقیقت چیزى جز یك شبح ، یك قالب ، یك مثال و مجسّمه باقى نمانده است ؛ هیكلى دارند بى روح و مغز و فكرى از كار افتاده )).⁽¹¹⁷⁾
از رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده كه ضمن مواعظى به اصحاب ، فرمودند: ((از همنشینى بامردگان دورى جویید كه قلب شما را مى میرانند. یكى از اصحاب پرسید: اى رسول خدا منظور از همنشینى با مردگان چیست ؟ فرمود: كُلُّ غَنِی مُتْرَفٍ؛ مراد ثروتمندان مغرور و رفاه طلبى است كه ناز پرورده اند (و همواره نق مى زنند).
امام على علیه السّلام در نهج البلاغه نیز افراد بى تفاوت و بى درد را به ((مرده )) تشبیه كرده ، مى فرماید:
((وَمِنْهُمْ تارِكٌ لاِنْكارِ الْمُنْكَرِ بِلِسانِهِ وَقَلْبِهِ وَیَدِهِ فَذلِكَ مَیِّتُ الاَْحْیاءِ؛ افرادى كه در برابر منكرات بى تفاوتند و هیچ گونه حركت زبان و عملى در برابر آن از خود نشان نمى دهند و یا دست كم در دل خود هم احساس ناراحتى نمى كنند، اینها مرده متحركند (كه همچون حیوان یك سر و دو گوش در میان مردم راه مى روند، ولى از روح انسانیّت بهره اى ندارند)).⁽¹¹⁹⁾
آن حضرت در جاى دیگر مرگ با عزّت را ((حیات )) و زندگى ذلّت بار را ((مرگ )) نامیده است . آنگاه كه در صفّین لشكریان معاویه پیشى جسته و راه ورود بر آب فرات را بر اصحاب آن حضرت بسته بودند خطاب به سربازان خود فرمود:
((قَدِ اسْتَطْعَمُوكُمُ الْقِتالَ، فَاءَقِرُّوا عَلى مَذَلَّةٍ، وَّتَاءخِیرِ مَحَلَّةٍ، اءَوْرَوُّوا السُّیُوفَ مِنَ الدِّماءِ تَرْوَوْا مِنَ الماَّءِ، فَالْمَوْتُ فِى حَیاتِكُمْ مَقْهُورِینَ، وَالْحَیاةُ فِى مَوْتِكُمْ قاهِرِینَ
((به تحقیق لشگریان معاویه شما را به جنگ فرا مى خوانند و شما دو راه بیشتر ندارید، یا باید تن به ذلّت دهید و تسلیم زورگویى دشمن شوید و یا این كه شمشیرهایتان را از خون آنان سیراب كنید، آنگاه خودتان با عزّت و سربلندى از فرات آب بنوشید، زیرا زندگى ذلّت بار مرگ است و مردن باعزّت زندگى است .
3 زیبا جلوه كردن اعمال  زشت
خداوند متعال در پایان آیه مورد بحث اشاره به علّت سرنوشت شوم كافران نموده ، مى فرماید:
(كَذَا لِكَ زُیِّنَ لِلْكَفِرِینَ مَاكَانُواْ یَعْمَلُونَ)؛ ((این چنین اعمال كافران در نظرشان جلوه داده شده است )).
آرى ، خاصیّت تكرار یك عمل زشت این است كه به تدریج از قبح و زشتى آن در نظر كاسته مى شود و حتى به جایى مى رسد كه به عنوان یك كار خوب در نظر انسان جلوه مى كند و همچون زنجیرى بر دست و پاى او مى افتد و اجازه خروج از این دام را به او نمى دهد، یك مطالعه ساده در حال تبه كاران این حقیقت را به خوبى روشن مى سازد.
مى گویند: ((یكى از سران آمریكا در پاسخ این سؤ ال كه چرا دستور داده است دو شهر بزرگ ژاپن (هیروشیما و ناكازاكى ) را بمباران اتمى كنند و حدود 200 هزار نفر كودك و پیر و جوان را نابود سازند؟ گفته بود: ما به خاطر صلح این دستور را داده ایم ! كه اگر این كار را نمى كردیم جنگ طولانى تر مى شد و مى بایست بیش از این مى كشتیم !)).⁽¹²¹⁾