تبیان، دستیار زندگی

در یكى از سالها كه امام باقر (ع) همراه فرزند گرامى خود «جعفر بن محمد(ع) » به زیارت خانه خدا مشرف شده بود، هشام نیز عازم حج شد. در ایام حج، حضرت صادق (ع) در مجمعى از مسلمانان سخنانى در فضیلت و امامت اهل بیت (ع) بیان فرمود كه بلافاصله توسط ماموران به گوش هشام رسید. هشام، كه پیوسته وجود امام باقر (ع) را خطرى براى حكومت خود تلقى مى‏كرد، از این سخن بشدت تكان خورد، ولى - شاید بنا به ملاحظاتى - در اثناى مراسم حج متعرض امام (ع) و فرزند آن حضرت نشد، لكن به محض آنكه به پایتخت خود (دمشق) بازگشت به حاكم مدینه دستور داد امام باقر (ع) و فرزندش جعفر بن محمد را روانه شام كند/
امام ناگزیر همراه فرزند ارجمند خود مدینه را ترك گفته وارد دمشق شد. هشام براى اینكه عظمت ظاهرى خود را به رخ امام بكشد، و ضمنا به خیال خود از مقام آن حضرت بكاهد، سه روز اجازه ملاقات نداد! شاید هم در این سه روز در این فكر بود كه چگونه با امام (ع) روبرو شود و چه طرحى بریزد كه از موقعیت و مقام امام (ع) در انظار مردم كاسته شود؟!
مسابقه تیراندازى
البته اگر دربار حكومت هشام كانون پرورش علما و دانشمندان و مجمع سخندانان بود امكان داشت دانشمندان برجسته را دعوت نموده مجلس بحث و مناظره تشكیل بدهد؛ ولى از آنجا كه دربار خلافت اغلب زمامداران اموى-و از آن جمله هشام - از وجود چنین دانشمندانى خالى بود و شعرا و داستانسرایان و مدیحه گویان جاى رجال علم را گرفته بودند، هشام به فكر تشكیل چنین مجلسى نیفتاد،زیرا بخوبى مى‏دانست اگر از راه مبارزه و مناظره علمى وارد شود هیچ یك از درباریان او از عهده مناظره با امام باقر (ع) برنخواهند آمد و از این جهت تصمیم گرفت از راه دیگرى وارد شود كه به نظرش پیروزى او مسلم بود/
آرى با كمال تعجب هشام تصمیم گرفت یك مسابقه تیراندازى! ترتیب داده امام (ع) را در آن مسابقه شركت بدهد تا بلكه به واسطه شكست در مسابقه، امام در نظر مردم كوچك جلوه كند! به همین جهت پیش از ورود امام (ع) به قصر خلافت، عده‏اى از درباریان را واداشت نشانه‏اى نصب كرده مشغول تیراندازى گردند. امام باقر (ع) وارد مجلس شد و اندكى نشست. ناگهان هشام رو به امام كرد و چنین گفت: آیا مایلید در مسابقه تیراندازى شركت نمایید؟ حضرت فرمود: من دیگر پیر شده‏ام و وقت تیراندازیم گذشته است، مرا معذور دار. هشام كه خیال مى‏كرد فرصت خوبى به دست آورده و امام باقر (ع) را در دو قدمى شكست قرار داده است، اصرار و پافشارى كرد كه تیر و كمان خود را به آن حضرت بدهد. امام (ع) دست برد و كمان را گرفت و تیرى در چله كمان نهاد و نشانه‏گیرى كرد و تیر را درست به قلب هدف زد! آنگاه تیر دوم را به كمان گذاشت و رها كرد و این بار تیر در چوبه تیر قبلى نشست و آن را شكافت! تیر سوم نیز به تیر دوم اصابت كرد و به همین ترتیب نه تیر پرتاب نمود كه هر كدام به چوبه تیر قبلى خورد!
این عمل شگفت‏انگیز، حاضران را بشدت تحت تاثیر قرار داده و اعجاب و تحسین همه را برانگیخت. هشام كه حسابهایش غلط از آب در آمده و نقشه‏اش نقش بر آب شده بود، سخت تحت تاثیر قرار گرفت و بى اختیار گفت: آفرین بر تو اى اباجعفر! تو سرآمد تیراندازان عرب و عجم هستى، چگونه مى‏گفتى پیر شده‏ام؟! آنگاه سر به زیر افكند و لحظه‏اى به فكر فرو رفت. سپس امام باقر (ع) و فرزند عالیقدرش را در جایگاه مخصوص كنار خود جاى داد و فوق العاده تجلیل و احترام كرد و رو به امام كرده گفت: قریش از پرتو وجود تو شایسته سرورى بر عرب و عجم است، این تیراندازى را چه كسى به تو یاد داده است و در چه مدتى آن را فراگرفته‏اى؟
حضرت فرمود: مى‏دانى كه اهل مدینه به این كار عادت دارند، من نیز در ایام جوانى مدتى به این كار سرگرم بودم ولى بعد آن را رها كردم، امروز چون تو اصرار كردى ناگزیر پذیرفتم.
هشام گفت: آیا جعفر (حضرت صادق) نیز مانند تو در تیراندازى مهارت دارد؟ امام فرمود: ما خاندان، «كمال دین» و «اتمام نعمت» را كه در آیه «الیوم اكملت لكم دینكم» (58)آمده (امامت و ولایت) از یكدیگر به ارث مى‏بریم و هرگز زمین از چنین افرادى (حجت) خالى نمى‏ماند.(59)
مناظره با اسقف مسیحیان
گرچه دربار هشام براى ابراز عظمت علمى پیشواى پنجم محیط مساعدى نبود، ولى از حسن اتفاق، پیش از آنكه پیشواى پنجم شهر دمشق را ترك گوید، فرصت بسیار مناصبى پیش آمد كه امام براى بیدار ساختن افكار مردم و معرفى عظمت و مقام علمى خود بخوبى از آن استفاده نمود و افكار عمومى شام را منقلب ساخت. ماجرا از این قرار بود: هشام دستاویز مهمى براى جسارت بیشتر به پیشگاه امام پنجم (ع) در دست نداشت، ناگزیر با مراجعت آن حضر به مدینه موافقت كرد. هنگامى كه امام (ع) همراه فرزند گرامى خود از قصر خلافت خارج شدند، در انتهاى میدان مقابل قصر با جمعیت انبوهى روبرو گردید كه همه نشسته بودند. امام از وضع آنان و علت اجتماعشان جویا شد. گفتند: اینها كشیشان و راهبان مسیحى هستند كه در مجمع بزرگ سالیانه خود گردآمده‏اند و طبق برنامه همه ساله منتظر اسقف بزرگ مى‏باشند تا مشكلات علمى خود را از او بپرسند. امام (ع) به میان جمعیت تشریف برده و به طور ناشناس در ان مجمع بزرگ شركت فرمود. این خبر فوراً به هشام گزارش داده شد. هشام افرادى را مامور كرد تا در انجمن مزبور شركت نموده از نزدیك ناظر جریان باشند/
طولى نكشید اسقف بزرگ كه فوق العاده پیر و سالخورده بود، وارد شد و با شكوه و احترام فروان، در صدر مجلس قرار گرفت. آن‏گاه نگاهى به جمعیت انداخت، و چون سیماى امام باقر (ع) توجه وى را به خود جلب نمود، رو به امام كرد و پرسید:

ادامه دارد

- كتاب تفسیر/
2-كتاب نوادر/
3- كتاب فضائل/
4-كتاب جمل /
5- كتاب صفین.
6- كتاب نهروان.
7- كتاب مقتل امیر المومنین (ع) .
8-كتاب مقتل الحسین (ع) . (51)
یزید بن عبدالملك
پس از مرگ «عمر بن عبدالعزیز»، «یزید بن عبدالملك» روى كار آمد. یزید مردى عیاش و خوش گذران و لاابالى بود و به هیچ وجه به اصول اخلاقى و دینى پایبند نبود، از اینرو ایام خلافت او یكى از سیاهترین و تاریكترین ادوار حكومت بنى امیه به شمار مى‏رود. در زمان حكومت وى هیچ فتح و پیروزى و هیچ حادثه درخشانى در جامعه اسلامى اتفاق نیفتاد/
او كه در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ولیعهد بود، چهره حقیقى و ماهیت خود را در وراى ظاهر فریبنده و قیافه مقبولى پوشانده و از این رهگذر افكار عمومى را به سوى خود جلب كرده بود. به همین جهت خلافت او نخست با استقبال مردم روبرو شد، خاصه آنكه وى در نخستین روزهاى زمامدارى اعلام كرد كه برنامه خلیفه پیشین را ادامه خواهد داد/
این وعده براى مردم كه طعم شیرین اجراى حق و عدالت را در زمان عمر بن عبدالعزیز (ولو به طور نسبى و در مدتى كوتاه) چشیده بودند، نوید امید بخشى بود، ولى طولى نكشید كه این انتظار مبدل به یاس و نومیدى گردید زیرا پس از آنكه چند صباحى از زمامدارى وى گذشت، برنامه عوض شد و وعده‏هاى همه پوچ از آب در آمد!
شهادت دروغین
یزید براى آنكه سرپوشى بر اعمال نارواى خود بگذارد، و براى آن‏كه خود را از هر گونه گناه و انحرافى تبرئه كند، با تمهیداتى، چهل نفر از رجال و پیرمردان را وادار نمود تا به مصونیت او از گناه و عصیان شهادت بدهند، این عده شهادت دادند كه هیچ گونه حساب و عذابى متوجه خلفا نیست! (52)
البته شهادت این عده به این سادگى نبود، بلكه گوشه‏اى از سیاستهاى مزورانه بنى امیه به منظور تثبیت حكومت خود به شمار مى‏رفت، زیرا بنى امیه براى تامین مقاصد سیاسى خود، یك جمعیت فكرى مانند «مرجئه»(53)به وجود آورده بودند كه فعالیت فكرى آنها وسیله‏اى براى تثبیت پایه‏هاى حكومت اموى زیر پوشش دین بود/
این گونه جمعیتها، كه به استخدام حكومت اموى در آمده بودند، با یك سلسله تفسیرها و توجیهات دینى، اعمال ضد اسلامى زمامداران اموى را توجیه مى‏كردند!
«ابن قتیبه دینورى» مى‏نویسد:
«یزید ابتدأاً به خاطر اخلاق فریبنده خود، در میان قریش محبوبیت داشت و اگر پس از رسیدن به خلافت، طبق روش عمر بن عبدالعزیز رفتار مى‏كرد، مردم از او شكایت نمى‏كردند؛ ولى وى برخلاف انتظار همه، پس از رسیدن به قدرت، بكلى تغییر روش داد و عیناً رفتار نامطلوب برادرش ولید را در پیش گرفت. رفتار او موج نفرت مسلمانان را بر ضد او برانگیخت، به طورى كه مردم تصمیم گرفتند او را از خلافت بركنار سازند. یزید به اندازه‏اى به حقوق و خواسته‏هاى مردم بى اعتنا بود كه حتى گروهى از قریش وعده‏اى از بنى امیه نیز به اعمال او اعتراض كردند/
یزید، به جاى آنكه به انتقادهاى مردم گوش داد. و در روش خود تجدید نظر نماید، بر خشونت و سختگیرى خود افزود و عده‏اى از اشراف قریش و بزرگان بنى امیه را به اخلال در نظم عمومى و شورش و كودتا متهم كرد و به عموى خود «محمد بن مروان»، دستور داد آنها را بازداشت نموده به زندان افكند. این عده قریب دو سال در زندان ماندند، آنگاه محمد آنها را به وسیله زهر مسموم نمود و همه را به قتل رسانید!
یزید غیر از این عده، تعداد سى نفر از رجال قریش را دستگیر كرد و پس از آنكه مبالغ زیادى جریمه از آنان گرفت و اموال و دارایى و مستغلاتشان را مصادره نمود، آنان را مورد آزار و شكنجه سخت قرار داد و از هستى ساقط كرد، به طورى كه افراد مزبور در گوشه و كنار شام و سایر نقاط پراكنده شده با فقر و تنگدستى به سر مى‏بردند.یزید به این هم اكتفا نكرد، بلكه دستور داد تمام كسانى را كه با آنان تماس داشتند، به اتهام همكارى با شورشیان و مخالفان حكومت، به دار كشیدند»! (54)
ساز و آواز و قمار
خلفاى پیشین بنى امیه در اوقات فراغت خویش به اخبار جنگها و داستانهاى شجاعان قدیم عرب و قصائد شعرا گوش مى‏دادند، ولى در زمان خلفاى بعدى و از آن جمله «یزید بن عبدالملك» ساز و آواز جاى قصائد و اشعار را گرفت و در بزمهاى شبانه دربار خلافت، به جاى قصائد حماسى شعرا و داستانهاى جنگى، ساز و آواز رایج گردید/
هشام بن عبدالملك
هشام مردى بخیل، خشن، جسور، ستمگر، بیرحم و سخنور بود. (55)او در جمع آورى ثروت و عمران و آبادى مى‏كوشید و در زمان خلافتش بعضى از صنایع دستى رونق یافت ؛ لكن از آن‏جا كه وى شخصى بى عاطفه و سختگیر بود، در دوران حكومت او، زندگى برمردم سخت شد و احساسات و عواطف انسانى در جامعه روبه زوال رفت و رسم نیكوكارى و تعاون برچیده شد، به طورى كه هیچ كس نسبت به دیگرى دلسوزى و كمك نمى‏كرد! (56)
نفوذ عناصر فاسد و منحرف
«سید امیر على»، مورخ و دانشمند معروف، وضع اجتماعى - سیاسى آن روز جامعه اسلامى را بخوبى ترسیم نموده اخلاق و رفتار هشام را به نحو روشنى تشریح مى‏كند:
«با مرگ یزید دوم، خلافت به برادرش هشام رسید؛ لكن خلافت او زمانى استقرار یافت كه آشوبها و نهضتهاى داخلى را سركوب نمود و آتش جنگهاى خارجى را خاموش ساخت، زیرا در آن زمان، از طرف شمال، قبایل تركمن خزر به دولت مركزى فشاروارد مى‏آوردند، و درشرق، رهبران عباسى مخفیانه سرگرم فراهم ساختن مقدمات براى درهم شكستن پایه‏هاى حكومت اموى بودند. در داخل كشور نیز آتش خشم و كینه خوارج، كه مردمى دلیر و سلحشور بودند، شعله ور شده بود/
در این كشمكش‏ها، بهترین جوانان عرب، یا در جنگهاى داخلى كشته شدند و یا قربانى سیاست بدبینى و حسادت دربار فاسد خلافت گشتند، زیرا در اثر اطمینان كوركورانه‏اى كه خلیفه قبلى از وزرا و درباریان خود داشت، حكومت و قدرت به دست افراد خود خواه و ناشایستى افتاده بود كه مردم را به خاطر عجر و ناتوانى خود و سؤ اداره كشور متنفر ساخته بودند/
البته رجال بزرگ و چهره‏هاى درخشان انگشت شمارى بودند كه با كمال همت و دلسوزى نسبت به دین و آیین در میان مردم سست و كم فروغ شده و در میان درباریان و عوامل وابسته به حكومت رو به زوال بود، زیرا آنان عموماً عناصرى بودند كه جز تامین منافع خود، هیچ هدفى نداشتند/
در آن عصر خطیر، جامعه اسلامى نیازمند بازوى توانایى بود كه كشتى متزلزل حكومت را از غرق شدن نجات بدهد، از اینرو طبعاً هشام به مزایا و خصوصیاتى نیازمند بود كه بتواند در پرتو آن، با دشواریها و مشكلاتى كه جامعه اسلامى را از هر طرف احاطه كرده بود، مقابله كند/
در اینكه هشام بهتر از خلیفه قبلى (یزید) بود شكى نیست، زیرا در زمان هشام دربار خلافت از عناصر ناپاك تصفیه شد، وقار و سنگینى جایگزین سبكسرى و بوالهوسى گردید، و جامعه از وجود افراد طفیلى كه سربار جامعه بودند پیراسته گشت/
ولى سختگیرى بیش از اندازه هشام، به سرحد خشونت رسید و صرفه جوییهاى وى جنبه بخل یافت و بعضى از كمبودهاى اخلاقى و انسانى وى اوضاع را بدتر كرد، زیرا او فردى كوتاه فكر و مستبد و شكاك و بدبین بود، از اینرو، به هیچ كس اعتماد نمى‏كرد، بلكه براى خنثى كردن توطئه‏هایى كه بر ضد او چیده مى‏شد، به عملیات مكارانه و جاسوسى متوسل مى‏شد و از انجا كه آدم زود باورى بود،با یك بدگویى و سؤ ظن بهترین رجال كشور را از بین مى‏برد. این بدبینى افراطى باعث شد كه عزل و نصب متوالى و بیش از حد فرمانروایان و حكام شهرستانها، نتایج فوق العاده به بار آورد».(57)
امام باقر (ع) در شام
یكى از حوادث مهم زندگى پرافتخار پیشواى پنجم، مسافرت آن حضرت به شام مى‏باشد.
هشام بن عبدالملك، كه یكى از خلفاى معاصر امام باقر (ع) بود، همیشه از محبوبیت و موقعیت فوق العاده امام باقر بیمناك بود و چون مى‏دانست پیروان پیشواى پنجم، آن حضرت را امام مى‏دانند، همواره تلاش مى‏كرد مانع گسترش نفوذ معنوى و افزایش پیروان آن حضرت گردد/

ادامه دارد

ممنوعیت نوشتن حدیث‏
به دنبال انحرافهاى عمیقى كه پس از رحلت پیامبر (ص) در جامعه اسلامى به وقوع پیوست، حادثه اسف‏انگیز دیگرى نیز رخ داد كه آثار شوم و زیانبار آن مدتها بر جهان اسلام سنگینى مى‏كرد و آن عبارت از جلوگیرى از نقل و نوشتن و تدوین «حدیث» بود/
با آنكه حدیث و گفتار پیامبر (ص) بعد از قرآن مجید در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است و پس از كتاب آسمانى بزرگترین منبع فرهنگ اسلامى به شمار مى‏رود، و اصولاً این دو، از هم قابل تفكیك نمى‏باشند، خلیفه اول و دوم به مخالفت با نقل وتدوین حدیث برخاستند و به بهانه‏هاى پوچ و بى اساس، و در واقع با انگیزه‏هاى سیاسى از هر گونه فعالیت مسلمانان در زمینه نقل و كتابت حدیث بشدت جلوگیرى نمودند/
ابوبكر گفت: از رسول خدا چیزى نقل نكنید و اگر كسى از شما درباره مسئله‏اى پرسید، بگویید كتاب خدا (قرآن) در میان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.(29)
خلیفه دوم براى جلوگیرى از نوشتن احادیث پیامبر (ص) طى بخشنامه‏اى به تمام مناطق اسلامى نوشت: «هر كس حدیثى از پیامبر (ص) نوشته، باید آن را از بین ببرد».(30)
وى تنها به صدور این بخشنامه اكتفا نكرد، بلكه به تمام یاران پیامبر (ص) و حافظان حدیث اكیداً هشدار داد كه از نقل و كتابت حدیث خوددارى كنند!
«قرظه بن كعب»، یكى از یاران مشهور پیامبر، مى‏گوید: هنگامى كه عمر ما را به سوى عراق روانه مى‏كرد، خود مقدارى با ما راه آمد و گفت: آیا مى‏دانید چرا شما را بدرقه كردم؟ گفتیم: لابد خلیفه براى احترام ما كه یاران پیامبریم، قدم رنجه كرده‏اند! گفت: گذشته از احترام شما، براى این جهت شما را بدرقه نمودم كه مطلبى را به شما توصیه كنم تا به پاس پیاده روى و بدرقه‏ام آن را انجام دهید/
آنگاه افزود: شما به منطقه‏اى مى‏روید كه مردم آنجا، با زمزمه تلاوت قرآن، فضاى مسجد و محفل خود را پر كرده‏اند، توصیه من به شما این است كه آن‏ها را به حال خود واگذارید و مردم را با احادیث، مشغول نسازید و با نقل حدیث، از خواندن قرآن باز ندارید، قرآن را پیراسته از هر سخن و حدیثى براى مردم بخوانید و از پیامبر (ص) كمتر حدیث به میان آورید، من نیز در این كار با شما همكارى خواهم كرد!
وقتى كه «قرظه» به محل ماموریت خود وارد شد، به او گفتند: براى ما حدیث نقل كن. وى جواب داد: خلیفه ما را از نقل حدیث باز داشته است. (31)
عمر در دوران خلافتش یك بار تصمیم گرفت كه احادیث پیامبر را بنویسد، آنگاه به منظور تظاهر به آزادى، موضوع را با مردم در میان نهاد و پس از یك ماه اندیشیدن، راه چاره را یافت و به مردم اعلام كرد: «امتهاى گذشته را به یاد آوردم كه با نوشتن بعضى كتابها و توجه زیاد به آنها از كتاب آسمانى خود باز ماندند، لذا من هرگز كتاب خدا (قران) را با چیزى درهم نمى‏آمیزم»(32)
خلیفه در این باره تنها به سفارش و تاكید اكتفا نمى‏كرد، بلكه هر كس را كه اقدام به نقل حدیثى مى‏نمود. بشدت مجازات مى‏كرد، چنانكه روزى به «ابن مسعود» و «ابودردأ» و «ابوذر»، كه هر سه از شخصیتهاى بزرگ صدر اسلام بودند، گفت: این حدیث‏ها چیست كه از پیامبر (ص) نقل مى‏كنید؟ و آنگاه آن‏ها را زندانى كرد، این سه تن تا هنگام مرگ عمر در زندان به سر مى‏بردند! (33)
این گونه كیفرها و سختگیریها باعث شد كه سایر مسلمانان نیز جرأت نقل و كتابت حدیث را نداشته باشند/
زیان جبران ناپذیر
این محدودیتها باعث شد كه احادیث نبوى در سینه حافظان حدیث بماند و مسلمانان از این منبع بزرگ فرهنگ اسلامى مدتها محروم گردند، به حدى كه «شعبى» مى‏گوید: «یك سال با پسر عمر همنشین بودم، از وى براى نمونه حتى یك حدیث از پیامبر نشنیده‏ام!» (34)
و «سائب بن یزید» مى‏گوید: از مدینه تا مكه با «سعد بن مالك» همسفر بودم، در طول سفر حتى یك حدیث از پیامبر ص نقل نكرد!»(35)
این ممنوعیت چنان اثر شومى در جامعه به جا گذاشت كه «عبدالله بن عمر» با آنكه به دستور پیامبر احادیث آن حضرت را ضبط كرده بود، بر اثر بخشنامه خلیفه، آنچنان كتاب خود را پنهان ساخت كه هرگز در كتب حدیث نامى از كتاب وى به چشم نمى‏خورد!
ناگفته پیداست زیانهایى كه از این ممنوعیت متوجه اسلام گردید، قابل جبران نبود، زیرا كتابت احادیث پیامبر (ص) قریب صد سال متروك گشت و آن كلمات بلند در میان مسلمانان مورد مذاكره قرار نگرفت/
از همه بدتر آن‏كه عده‏اى مزدور و دورغ پرداز، از این فرصت استفاده نموده مطالب دروغ و بى اساس را به نفع حكومتها و زمامداران وقت به صورت حدیث جعل كردند ؛ زیرا وقتى مدرك منحصر به حافظه‏ها و شنیدن از افراد گردید، طبعا همه كس مى‏توانست همه گونه ادعایى بنماید، چون نه كتابى در كار بود، نه دفترى و نه حسابى! پیدااست كه در چنین شرائطى، دهها ابوهریره به وجود آمده براى بهره برداریهاى نامشروع، خود را محدث واقعى جا مى‏زدند!
این وضع تا اواخر قرن اول هجرى، یعنى تا زمان خلافت «عمر بن عبدالعزیز» (99-101)، ادامه یافت. عمر بن عبدالعزیز با یك اقدام شجاعانه این بدعت شوم را از میان برداشت و مردم را به نقل و تدوین حدیث تشویق كرد. او طى بخشنامه‏اى، به منظور ترغیب و تشویق دانشمندان و راویان به این كار، چنین نوشت:
«انظروا حدیث رسول الله فاكتبوه فانى خفت دروس العلم و ذهاب اهله»: (احادیث پیامبر را جمع آورى كرده بنویسید، زیرا بیم آن دارم كه دانشمندان و اهل حدیث از دنیا بروند و چراغ علم خاموش گردد)/
بنا به نقل «بخارى»، عمر بن عبدالعزیز نامه‏اى مشابه مضمون فوق از شام به «ابى بكر بن حزم»، كه از طرف وى حاكم مدینه بود، نوشت.(36)
ولى این آغاز كار بود و مدتها لازم بود تا یك قرن عقب افتادگى جبران گردد و احادیث پیامبر (ص) احیا شود و آنچه در حافظه‏ها بود، طبعاً آمیخته به برخى تحریفهاى عمدى یا سهوى، روى كاغذ بیابد/
از آنجا كه دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز كوتاه بود، این برنامه بسرعت پیشرفت نكرد، زیرا پس از او «یزید بن عبدالملك» و «هشام بن عبدالملك» زمام امور را در دست گرفتند و چیزى كه در حكومت آنها مطرح نبود، دلسوزى به حال اسلام و مسلمانان بود/
بعضى نوشته‏اند: نخستین كسى كه به امر عمر بن عبدالعزیز احادیث را جمع كرد، محمد بن مسلم بن شهاب زهرى بود.(37)
البته باید توجه داشت كه گر چه از زمان عمر بن عبدالعزیز نقل وكتابت حدیث آزاد شد، اما از یك طرف احادیث مجعول دوران فترت كتابت حدیث وارد مجموعه‏هاى حدیثى شد و از طرف دیگر محدثان رسمى و طرفدار حكومت از نقل احادیثى كه به نحوى به نفع اهل بیت و شیعه تمام مى‏شد خوددارى كرده آنها را كتمان نمودند/
توجهات بى اساس
دراینجا سوالى پیش مى‏آید و آن این است كه علت ممنوعیت نقل و ضبط حدیث چه بود و خلیفه دوم به چه مجوزى چنین بخشنامه‏اى را صادر كرد؟ در صورتى كه همه مى‏دانیم احادیث (گفتار پیامبر) مانند قرآن حجت بوده و پیروى از آن بر همه مسلمانان واجب است و قران درباره كلیه مطالبى كه پیامبر (ص) مى‏فرمود (اعم از قرآن كه گفتار خدا است و حدیث كه الفاظ آن از خود پیامبر (ص) ولى مفاد آن مربوط به جهان وحى مى‏باشد) مى‏فرماید: «هرگز پیامبر (ص) در گفتار خود از روى هوى و هوس سخن نمى‏گوید و هر چه بگوید، طبق وحى الهى است» (38)
از این گذشته خداوند صراحتاً سخنان و دستورهاى پیامبر را براى مسلمانان حجت قرار داده و فرموده است «و آنچه را پیامبر براى شما آورده بگیرید و اجرا كنید و از آنچه نهى كرده خوددارى كنید». (39)
«عبدالله بن عمر»از پیامبر (ص) نقل مى‏كند كه حضرت با اشاره به دو لب خود به من فرمود:«اى فرزند عمر سوگند به خدایى كه جانم در دست اوست جز حق چیزى از میان این دو، بیرون نمى‏آید، آنچه مى‏گویم بنویس».(40)
آیا با اهمیتى كه احادیث پیامبر (ص) دارد و از راههاى مهم و مطمئن آشنایى مردم با حقیقت اسلام به شمار مى‏رود، شایسته بودكه خلیفه دوم براى جلوگیرى از نوشتن احادیث پیامبر (ص) به تمام مناطق اسلامى بخشنامه كرده بنویسد:«هر كس حدیثى از پیامبر (ص) نوشته، باید از بین ببرد»؟! آیا این بخشنامه با روح اسلام، كه همواره طرفدار توسعه و گسترش علم و دانش است، سازگار است؟!
در پاسخ این سوال، طرفداران دستگاه خلافت به دست و پا افتاده، براى اقدام خلیفه از پیش خود فلسفه‏اى تراشیده و ادعا مى‏كنند كه ابوبكر گفت: علت جلوگیرى از نقل احادیث پیامبر (ص) این است كه احادیث، با آیات قران مجید آمیخته نشود (!)(41)
این عذر به قدرى بى اساس است كه احتیاج به پاسخ ندارد، زیرا روزى كه پیامبر اكرم بدرود زندگى گفت، تمام آیات و سوره‏هاى قرآن مضبوط و معین شده بود و نویسندگان وحى و قاریان قرآن با حافظه‏هاى قوى خود تمام قرآن را حفظ كرده بودند و آیات و سوره‏هاى قرآن چنان معین و مشخص شده بود كه احدى نمى‏توانست حرفى را از قران بردارد یا حرفى را بر آن اضافه كند. آیا با این وضع، نوشتن احادیث لطمه‏اى بر قرآن وارد مى‏ساخت؟! بعلاوه، قرآن مجید ازنظر فصاحت، بلاغت، روانى و سلاست، جذابیت و تركیب و جمله بندى طورى است كه هیچ كلام و نوشته‏اى به آن شباهت ندارد و هیچ كلامى، گرچه از نظر فصاحت به عالیترین درجه برسد، قابل اشتباه با قرآن نیست/
سخنان امیر مومنان (ع) در نهج البلاغه و خطبه‏هاى خود پیامبر (ص) از نظر فصاحت و سلاست و شیرینى در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارد ولى هرگز قابل اشتباه با قرآن نیست و آیاتى كه امیر مومنان (ع) ضمن خطبه‏هاى خود آورده، مانند گوهر درخشانى، در لابلاى سخنان على (ع) مى‏درخشد و هر خواننده‏اى كه با تركیب كلام عرب آشنا باشد، در نخستین برخورد میان این دو فرق مى‏گذارد/

ادامه دارد...

اوضاع و شرائط سیاسى و اجتماعى
گفتیم كه امام باقر (ع) با پنج تن از خلفاى اموى معاصر بود. اینك ویژگیهاى هر یك از آنها را در امر حكومت و اداره جامعه مورد بررسى قرار مى‏دهیم تا روشن شود كه امام باقر (ع) در چه شرائط اجتماعى و سیاسى زندگى مى‏كرده است؟
ولید بن عبدالملك
ولید بن عبدالملك نخسیتن خلیفه معاصر امام پنجم بود و چون پیرامون ویژگیهاى او ضمن زندگینامه امام سجاد توضیح دادیم، در اینجا فقط اضافه مى‏كنیم كه:
دوران خلافت ولید: دوره فتح و پیروزى مسلمانان در نبرد با كفار بود. در زمان او قلمرو دولت اموى از شرق و غرب وسعت یافت. ولید در نتیجه آرامشى كه در عصر وى بر كشور حكمفرما بود، توانست دنباله فتوحاتى را كه در عصر خلفاى سابق انجام یافته بود،بگیرد. به همین جهت قلمرو حكومت وى از طرف شرق و غرب توسعه یافت و بخشهایى از هند، و نیز كابل و كاشمر و طوس و مناطق مختلف و وسیع دیگر، به كشور پهناور اسلامى پیوست و دامنه فتوحات او تا اندلس امتداد یافت و قشون امپراتورى اندلس از نیروهاى تحت فرماندهى «موسى بن نصیر»، فرمانده سپاه اسلام، شكست خوردند و این كشور به دست مسلمانان افتاد.(9)
سلیمان بن عبدالملك
دوران خلافت «سلیمان بن عبدالملك» كوتاه مدت بود، به طورى كه مدت سه سال بیشتر طول نكشید. (10) سلیمان در آغاز خلافت، از خود نرمش نشان داد و به محض رسیدن به قدرت، درهاى زندانهاى عراق را گشود و هزاران نفر زندانى بیگناه را كه حجاج بن یوسف در بند اسارت و حبس كشیده بود، آزاد ساخت و عمال و ماموران مالیات حجاج را از كار بركنار كرد و بسیارى از برنامه‏هاى ظالمانه او را لغو نمود/
آتش انتقامجویى‏
اقدام سلیمان در آزاد ساختن زندانیان بیگناه عراق دولت مستعجل بود، او بعداً این روش خود را عوض كرد و روى حسابهاى شخصى و تحت تاثیر احساسات انتقامجویانه، دست به ظلم و جنایت آلود. او با انگیزه تعصبات قبیلگى، افراد قبایل «مضرى» را زیر فشار قرار داد و از رقباى آنان یعنى قبایل یمنى (قحطانى) پشتیبانى كرد.(11)نیز عده‏اى از سرداران سپاه و رجال بزرگ را به قتل رسانید، و «موسى بن نصیر» و «طارق بن زیاد»، دو قهرمان دلیر و فاتح اندلس، را مورد بیمهرى قرار داده طرد كرد.(12)
مولف كتاب «تاریخ سیاسى اسلام» مى‏نویسد:
«سلیمان درباره والیان خود، نظریات خصوصى اعمال مى‏كرد: بعضى را مورد توجه قرار مى‏داد و براى از میان بردن بعضى دیگر نقشه مى‏كشید. از جمله كسانى كه سلیمان با آنها دشمنى داشت «محمد بن قاسم» والى «هند»، «قتبیه بن مسلم» والى «ماورأ النهر» و «موسى بن نصیر» والى اندلس بود». (13)و این دشمنیها همه از انگیزه‏هاى شخصى و رقابتهاى قبیلگى سرچشمه مى‏گرفت كه متاسفانه فرصت توضیح بیشتر در این زمینه در اینجا نیست.
فساد دربار خلافت‏
سلیمان بن عبدالملك مردى فوق العاده حریص، پرخوار، شكمباره، خوشگذران، و تجمل پرست بود. او به اندازه چند نفر عادى غذا مى‏خورد! و سفرهاى وى همیشه رنگین و اشرافى بود. او لباسهاى پر زرق و برق و گرانقیمت و گلدوزى شده مى‏پوشید و در این باره به قدرى افراط مى‏كرد كه اجازه نمى‏داد خدمتگزاران و حتى ماموارن آبدار خانه دربار خلافت نیز با لباس عادى نزد او بروند، بلكه آنان مجبور بودند هنگام شرفیابى! لباس گلدوزى شده و رنگین بپوشند! تجمل پرستى دربار خلافت كم كم به سایر شهرها سرایت كرد و پوشیدن این گونه لباسها در یمن و كوفه و اسكندریه نیز در میان مردم معمول گردید.(14)
عمر بن عبدالعزیز
با آن‏كه طبق وصیت «عبدالملك بن مروان» (پدر سلیمان) ولیعهد سلیمان، برادرش «یزید بن عبدالملك» بود، اما هنگامى كه سلیمان بیمار شد و دانست مرگ او فرا رسیده، به عللى عمر بن عبدالعزیز را براى جانشینى خود تعیین كرد/
پس از مرگ سلیمان، هنگامى كه خلافت عمربن عبدالعزیز در مسجد اعلام شد، حاضران از این انتخاب استقبال نموده با وى بیعت كردند.(15)
عمر بن عبدالعزیز كه مواجه با وضع پریشان توده‏ها و شاهد امواج خشم و تنفر شدید مردم از دستگاه خلافت بنى امیه بود، از آغاز كار، در مقام دلجویى از محرومان و ستمدیدگان برآمد و طى بخشنامه‏اى به استانداران و نمایندگان حكومت مركزى در ایالات مختلف چنین نوشت:
«مردم دچار فشار و سختى و دستخوش ظلم و ستم گشته‏اند و آیین الهى در میان آنها وارونه اجرا شده است. زمامداران و فرمانروایان ستمگر گذشته، با مقررات و بدعتهایى كه اجرا نموده‏اند، كمتر در صدد اجراى حق و رفتار ملایم و عمل نیك بوده و جان مردم را به لب رسانده‏اند. اینك باید گذشته‏ها جبران گردد و این گونه اعمال متوقف شود/
از این پس هر كس عازم حج باشد،باید مقررى او را از بیت المال زودتر بپردازید تا رهسپار سفر شود، هیچ یك از شما حق ندارید پیش از مشاوره با من، كسى را كیفر كنید، دست كسى را ببرید یا احدى را به دار بیاویزید.»(16)
مبارزه با فساد و تبعیض
علاوه بر این، عمر بن عبدالعزیز پس از استقرار حكومت خود، اسبها و مركبهاى دربار خلافت را به مزایده علنى گذاشت و پول آنها را به صندوق بیت المال ریخت و به همسر خود «فاطمه»، دختر عبدالملك، دستور داد تمام جواهرات و اموال و هدایاى گرانبهایى را كه پدر و برادرش از بیت المال به اوبخشیده بودند، به بیت المال برگرداند اگر دل از آن‏ها بر نمى‏كند، خانه او را ترك گوید. فاطمه اطاعت كرده تمام جواهرات و زیور آلاتى را كه متعلق به بیت المال بود، تحویل داد.(17)
عمر بن عبدالعزیز نه تنها همسر خود را با قانون عدل و داد آشنا كرد و حق مردم را از او گرفت، بلكه تمام اموال و دارایى و مستغلات و لباسهاى گرانبهاى سلیمان بن عبدالملك را فروخت و پول آنها را كه بالغ بر بیست و چهار هزار دینار شده بود، به بیت المال برگردانید.(18)
عمر بن عبدالعزیز كه اصلاحات اجتماعى و مبارزه با فساد را بدین گونه از خانه خود و دستگاه خلیفه قبلى شروع كرده بود، شعاع مبارزه را وسعت داد و بنى امیه و عموزادگان خود را به پاى حساب كشید و به آنها فرمان داد كه اموال عمومى را كه تصاحب كرده‏اند، به بیت المال پس بدهند. او با قاطعیت تمام، كلیه اموالى را كه بنى امیه بزور از مردم گرفته بودند، از آنها باز ستاند و به صاحبان آنها تحویل داد و دست امویان را تا حد زیادى از مال و جان مردم كوتاه كرد.(19)
این موضوع بر بنى امیه گران آمد و بر ضد عمر بن عبدالعزیز تحریكاتى نمودند. در همین زمینه عده‏اى از نزدیكان با او دیدار كرده گفتند: آیا نمى‏ترسى كه قومت بر ضد تو شوریده حكومت تو را واژگون سازند؟
عمر گفت: من غیر از حساب روز قیامت، از هیچ چیز دیگر نمى‏ترسم، (آیا مرا از كودتا مى‏ترسانید؟!)(20)
سب على ع ممنوع!
چنانكه دیدیم عمر بن عبدالعزیز- در قیاس با دیگر خلفاى اموى - مردى نسبتا دادگر بود و هر چند به خاطر عدم امضاى حكومت او از سوى جانشینان معصوم پیامبر، وى نیز از جرگه طاغوتیان شمرده مى‏شود، اما به هر حال با بسیارى از مظالم اسلاف خویش در افتاد و حكومتش خالى از خدمت نبود. اما در میان این خدمات، مهمترین خدمت او به اسلام بلكه به انسانیت، كه در كارنامه حكومت و زندگى او درخشش خاصى دارد، از میان برداشتن بدعت سبّ امیر مومنان (ع) است. او با این اقدام خود یك بدعت ننگین ریشه دار 69 ساله را از میان برداشت و خدمت بزرگى به شیعیان بلكه به جهان انسانیت انجام داد/
این بدعت، میراث شوم معاویه بود، معاویه كه پس از شهادت امیر مومنان (ع) (در سال 40 هجرى) كاملا بر اوضاع مسلط شده بود، تصمیم گرفت با ایجاد تبلیغات و شعارهاى مخالف، على (ع) را به صورت منفورترین مرد عالم اسلام!! معرفى كند. او براى این كار، از یك سو، دوستداران و پیروان امیر مومنان (ع) را زیر فشار قرار داد و با زور شمشیر و سرنیزه از نقل فضایل و مناقب امیر مومنان (ع) بشدت جلوگیرى كرد و اجازه نداد حتى یك حدیث، یك حكایت، و یا یك شعر در مدح على (ع) نقل و گفته شود/
و از طرف دیگر، براى آن‏كه چهره درخشان على (ع) را وارونه جلوه دهد، محدثان و جیره خواران دستگاه حكومت اموى را وادار نمود احادیثى بر ضد على (ع) جعل كنند! و از این رهگذر احادیث بیشمارى جعل شد و در میان مردم شایع گردید!

ادامه دارد

حضرت باقر (ع) در سال 57 هجرى در شهر «مدینه» چشم به جهان گشود. او هنگام وفات پدر خود امام زین العابدین (ع) كه در سال 94 رخ داد، سى و نه سال داشت. نام او «محمد» و كنیه‏اش «ابوجعفر» است و «باقر» و «باقر العلوم» لقب او مى‏باشد/
مادر حضرت «ام عبدالله» دختر امام حسن مجتبى (ع) و از این جهت نخستین كسى بود كه هم از نظر پدر و هم از نظر مادر فاطمى و علوى بوده است.
امام باقر در سال 114 هجرى در شهر مدینه درگذشت و در قبرستان معروف بقیع، كنار قبر پدر و جدش، به خاك سپده شد. دوران امامت آن حضرت هیجده سال بود/
خلفاى معاصر حضرت‏
پیشواى پنجم در دوران امامت دوران خود با زمامداران و خلفاى یاد شده در زیر معاصر بود:
1- ولید بن عبدالملك (86-96)
2- سلیمان بن عبدالملك (96-99)
3- عمر بن عبدالعزیز (99-101)
4- یزید بن عبدالملك (101-105)
5- هشام بن عبدالملك (105-125)
این خلفا، به استثناى عمر بن عبدالعزیز- كه شخصى نسبتا دادگر و نسبت به خاندان پیامبر (ص) علاقه‏مند بود- همگى در ستمگرى و استبداد و خودكامگى دست كمى از نیاكان خود نداشتند و مخصوصاً نسبت به پیشواى پنجم همواره سختگیرى مى‏كردند.
پایه گذار نهضت بزرگ علمى
پیشواى پنجم طى مدت امامت خود، در همان شرائط نامساعد، به نشر و اشاعه حقایق و معارف الهى پرداخت و مشكلات علمى را تشریح نمود و جنبش علمى دامنه دارى به وجود آورد كه مقدمات تاسیس یك «دانشگاه بزرگ اسلامى» را كه در دوران امامت فرزند گرامیش «امام صادق ع» به اوج عظمت رسید، پى ریزى كرد/
امام پنجم در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود و مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. به قدرى روایات و احادیث، در زمینه مسائل و احكام اسلامى، تفسیر، تاریخ اسلام، و انواع علوم، از ان حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (ع) به جا نمانده بود.(1)
رجال و شخصیتهاى بزرگ علمى آن روز، و نیز عده‏اى از یاران پیامبر (ص) كه هنوز درحال حیات بودند، از محضر آن حضرت استفاده مى‏كردند/
«جابر بن یزید جعفى» و «كیسان سجستانى» (از تابعین) و فقهائى مانند: «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعى»، «زیاد بن منذرنهدى» از آثار علمى او بهره‏مند شده سخنان آن حضرت را، بى واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‏اند.
كتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبرى، بلاذرى، سلامى، خطیب بغدادى، ابونعیم اصفهانى، و كتبى مانند: موطا مالك، سنن ابى داود، مسند ابى حنیفه، مسند مروزى، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشرى، و دهها نظیر اینها، كه از مهمترین كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پیشواى پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن على» و یا «قال محمد الباقر» به چشم مى‏خورد. (2)
كتب شیعه نیز در زمینه‏هاى مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر (ع) است و هر كس كوچكترین آشنایى با این كتابها داشته باشد، این معنا را تصدیق مى‏كند/
امام باقر (ع) از نظر دانشمندان
آوازه علوم و دانشهاى امام باقر ع چنان اقطار اسلامى را پر كرده بود كه لقب «باقر العلوم» (گشاینده دریچه‏هاى دانش و شكافنده مشكلات علوم) به خود گرفته بود.
«ابن حجر هیتمى» مى‏نویسد:
محمد باقر به اندازه‏اى گنجهاى پنهان معارف و دانشها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمتها و لطایف دانشها را بیان نموده كه جز بر عناصر بى بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست و از همینجاست كه وى را شكافنده و جامع علوم، و برافرازنده پرچم دانش خوانده‏اند. (3)
«عبدالله بن عطأ» كه یكى از شخصیتهاى برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، مى‏گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على (ع) از نظر علمى حقیر و كوچك ندیدم. من «حكم بن عتیبه» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمد باقر مانند كودكى در برابر استاد عالیمقام، زانوى ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود.(4)
امام باقر ع در سخنان خود،اغلب به آیات قرآن مجید استناد نموده از كلام خدا شاهد مى‏آورد و مى‏فرمود: «هر مطلبى گفتم، از من بپرسید كه در كجاى قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفى كنم».(5)

 ادامه دارد

حضرت باقر (ع) در سال 57 هجرى در شهر «مدینه» چشم به جهان گشود. او هنگام وفات پدر خود امام زین العابدین (ع) كه در سال 94 رخ داد، سى و نه سال داشت. نام او «محمد» و كنیه‏اش «ابوجعفر» است و «باقر» و «باقر العلوم» لقب او مى‏باشد/
مادر حضرت «ام عبدالله» دختر امام حسن مجتبى (ع) و از این جهت نخستین كسى بود كه هم از نظر پدر و هم از نظر مادر فاطمى و علوى بوده است.
امام باقر در سال 114 هجرى در شهر مدینه درگذشت و در قبرستان معروف بقیع، كنار قبر پدر و جدش، به خاك سپده شد. دوران امامت آن حضرت هیجده سال بود/
خلفاى معاصر حضرت‏
پیشواى پنجم در دوران امامت دوران خود با زمامداران و خلفاى یاد شده در زیر معاصر بود:
1- ولید بن عبدالملك (86-96)
2- سلیمان بن عبدالملك (96-99)
3- عمر بن عبدالعزیز (99-101)
4- یزید بن عبدالملك (101-105)
5- هشام بن عبدالملك (105-125)
این خلفا، به استثناى عمر بن عبدالعزیز- كه شخصى نسبتا دادگر و نسبت به خاندان پیامبر (ص) علاقه‏مند بود- همگى در ستمگرى و استبداد و خودكامگى دست كمى از نیاكان خود نداشتند و مخصوصاً نسبت به پیشواى پنجم همواره سختگیرى مى‏كردند.
پایه گذار نهضت بزرگ علمى
پیشواى پنجم طى مدت امامت خود، در همان شرائط نامساعد، به نشر و اشاعه حقایق و معارف الهى پرداخت و مشكلات علمى را تشریح نمود و جنبش علمى دامنه دارى به وجود آورد كه مقدمات تاسیس یك «دانشگاه بزرگ اسلامى» را كه در دوران امامت فرزند گرامیش «امام صادق ع» به اوج عظمت رسید، پى ریزى كرد/
امام پنجم در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود و مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. به قدرى روایات و احادیث، در زمینه مسائل و احكام اسلامى، تفسیر، تاریخ اسلام، و انواع علوم، از ان حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (ع) به جا نمانده بود.(1)
رجال و شخصیتهاى بزرگ علمى آن روز، و نیز عده‏اى از یاران پیامبر (ص) كه هنوز درحال حیات بودند، از محضر آن حضرت استفاده مى‏كردند/
«جابر بن یزید جعفى» و «كیسان سجستانى» (از تابعین) و فقهائى مانند: «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعى»، «زیاد بن منذرنهدى» از آثار علمى او بهره‏مند شده سخنان آن حضرت را، بى واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‏اند.
كتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبرى، بلاذرى، سلامى، خطیب بغدادى، ابونعیم اصفهانى، و كتبى مانند: موطا مالك، سنن ابى داود، مسند ابى حنیفه، مسند مروزى، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشرى، و دهها نظیر اینها، كه از مهمترین كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پیشواى پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن على» و یا «قال محمد الباقر» به چشم مى‏خورد. (2)
كتب شیعه نیز در زمینه‏هاى مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر (ع) است و هر كس كوچكترین آشنایى با این كتابها داشته باشد، این معنا را تصدیق مى‏كند/
امام باقر (ع) از نظر دانشمندان
آوازه علوم و دانشهاى امام باقر ع چنان اقطار اسلامى را پر كرده بود كه لقب «باقر العلوم» (گشاینده دریچه‏هاى دانش و شكافنده مشكلات علوم) به خود گرفته بود.
«ابن حجر هیتمى» مى‏نویسد:
محمد باقر به اندازه‏اى گنجهاى پنهان معارف و دانشها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمتها و لطایف دانشها را بیان نموده كه جز بر عناصر بى بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست و از همینجاست كه وى را شكافنده و جامع علوم، و برافرازنده پرچم دانش خوانده‏اند. (3)
«عبدالله بن عطأ» كه یكى از شخصیتهاى برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، مى‏گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على (ع) از نظر علمى حقیر و كوچك ندیدم. من «حكم بن عتیبه» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمد باقر مانند كودكى در برابر استاد عالیمقام، زانوى ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود.(4)
امام باقر ع در سخنان خود،اغلب به آیات قرآن مجید استناد نموده از كلام خدا شاهد مى‏آورد و مى‏فرمود: «هر مطلبى گفتم، از من بپرسید كه در كجاى قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفى كنم».(5)
شاگرادان مكتب امام باقر (ع)
حضرت باقر ع شاگردان برجسته‏اى در زمینه‏هاى فقه وحدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامى تربیت كرد كه هر كدام وزنه علمى بزرگى به شمار مى‏رفت. شخصیتهاى بزرگى همچون: محمد بن مسلم، زراره‏بن اعین، ابو بصیر، برید بن معاویه عجلى، جابربن یزید، حمران بن اعین، و هشام بن سالم از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند/
پیشواى ششم مى‏فرمود: «مكتب ما و احادیث پدرم را چهار نفر زنده كردند، این چهار نفر عبارتند از: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلى. اگر اینها نبودند كسى از تعالیم دین و مكتب پیامبر بهره‏اى نمى‏یافت. این چند نفر حافظان دین بودند. آنان، از میان شیعیان زمان ما، نخستین كسانى بودند كه با مكتب ما آشنا شدند و در روز رستاخیز نیز پیش از دیگران به ما خواهند پیوست.»(6)
شاگردان مكتب امام باقر (ع) سرآمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمى بر فقها و قضات غیر شیعى برترى داشتند/
شكافنده علوم و گشاینده درهاى دانش
آثار درخشان علمى پیشواى پنجم و شاگردان برجسته‏اى كه مكتب بزرگ وى تحویل جامعه اسلامى داد، پیشگویى پیامبر اسلام (ص) را عینیت بخشد. راوى این پیشگویى «جابر بن عبدالله انصارى» شخصیت معروف صدر اسلام است/
جابر كه یكى از یاران بزرگ پیامبر اسلام (ص) و از علاقه‏مندان خاص خاندان نبوت است، مى‏گوید:
روزى پیامبر اسلام (ص) به من فرمود: «بعد از من شخصى از خاندان مرا خواهى دید كه اسمش اسم من و قیافه‏اش شبیه قیافه من خواهد بود. او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود»/
پیامبر اسلام (ص) هنگامى كه پیشگویى را فرمود كه هنوز حضرت باقر (ع) چشم به جهان نگشوده بود/
سالها از این جریان گذشت، زمان پیشواى چهارم رسید. روزى جابر از كوچه‏هاى مدینه عبور مى‏كرد، چشمش به حضرت باقر افتاد. وقتى دقت كرد، دید نشانه هایى كه پیامبر (ص) فرموده بود، عینا در او هست/
پرسید اسم تو چیست ؟
گفت: اسم من محمد بن على بن الحسین است.
جابر بوسه بر پیشانى او زد و گفت: جدت پیامبر به وسیله من به تو سلام رساند!
جابر از آن تاریخ، به پاس احترام پیامبر (ص) و به نشانه عظمت امام باقر (ع) هر روز دوبار به دیدار آن حضرت مى‏رفت، او در مسجد پیامبر میان انبوه جمعیت مى‏نشست (و در پاسخ بعضى از مغرضین كه از كار وى خرده‏گیرى مى‏كردند) پیشگویى پیامبراسلام را نقل مى‏كرد.
یك نكته‏
در اینجا تذكر این نكته لازم است كه جریان دیدار جابر با امام باقر (ع) و ابلاغ سلام پیامبر به آن حضرت، ضمن روایات مختلف و مضمونهاى مشابه در كتابهاى: رجال كشى، كشف الغمه، امالى صدوق، امالى شیخ طوسى، اختصاص مفید و امثال اینها نقل شده است/
این روایات از دو نظر متناقض به نظر مى‏رسند:
نخست: از این جهت كه طبق مفاد بعضى از آنها، جابر امام باقر (ع) را در یكى از كوچه‏هاى مدینه دیده است، و طبق بعضى دیگر، در خانه امام چهارم، و مطابق دسته سوم، حضرت باقر نزد جابر رفته و در آن‏جا، جابر حضرت را شناخته است/
دوم: در بعضى از این روایات، تصریح شده است كه جابر در آن هنگام نابینا شده بود، ولى در برخى دیگر آمده است كه جابر با دقت قیافه امام پننجم را نگاه و وارسى كرد. بدیهى است كه این موضوع با نابینایى جابر سازگار نیست.
در پاسخ تناقض نخست باید گفت كه، در یك نظر دقیق، منافاتى میان این احادیث نیست، زیرا قرائن نشان مى‏دهد كه جابر روى اخلاص و ارادت خاصى كه به خاندان پیامبر داشت، پیشگویى و ابلاغ سلام پیامبر را تكرار مى‏كرد و مى‏خواست از این طریق عظمت امام باقر (ع) بهتر روشن گردد، بنابراین چه اشكالى دارد كه این جریان چند بار و در محلها و مناسبتهاى مختلف تكرار شده باشد؟
اما در پاسخ تناقض دوم این است كه شاید آن دسته از روایات كه حاكى از دیدن و نگاه كردن جابر است، مربوط به قبل از نابینایى او بوده است چنانكه شیخ مفید از امام باقر (ع) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: نزد جابر بن عبدلله انصارى رفتم و به او سلام كردم. جواب سلام مرا داد و پرسید: كى هستى؟ و این بعد از نابینایى او بود...(7)نظیر این حدیث را سبط ابن جوزى نیز نقل كرده است. (8)

ادامه دارد....