تبیان، دستیار زندگی

ربیت نسل، یک مسأله بسیار حساس و مهم است که در اسلام به آن اهمیت زیادی داده شده است. نکته اساسی‌ای که در آموزه‌های رضوی به چشم می‌خورد، تربیت دینی است. امام رضا علیه السلام دربارة اهمیت آموختن تعالیم دینی برای جوانان می‌فرماید:

لَوْ وَجَدْتُ شَابّاً مِنْ شُبَّانِ الشِّیعَةِ لَا یتَفَقَّهُ لَضَرَبْتُهُ عِشْرُینَ سَوْطا؛ (مجلسی، بی‌تا: ج75، ص346)

اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش دین نباشد، ]برای تنبیه او[ بیست تازیانه بر او خواهم زد.

این روایت، نشان می‌دهد که هر فردی از مسلمانان باید با آموزه‌های دینی آشنا باشد؛ یا به روش اجتهادی یا تقلیدى. در غیر این صورت، اهل‌بیت، او را ملامت می‌کنند.

در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر را که امام علیه السلام بر آن تأکید دارد، به دو بخش تقسیم می‌كنیم؛ یکی سازوکارهای تربیتی که باید در خانواده انجام گیرد و دیگری سازوکارهایی که باید در حوزه جامعه صورت گیرد. البته این تقسیم بندی، دلیل بر آن نیست که در یک مورد، فقط خانواده نقش دارد و دیگری تنها جامعه؛ بلکه جامعه و خانواده در تمام موارد مشترکند؛ اما گاهی در یک مورد، نقش خانواده، نقش اصلی است و به همین جهت آن را در حوزه خانواده ذکر کرده‌ایم.

تربیت نسل منتظر و سازوکارهای آن در حوزه خانواده

1.توجه به نقش خانواده

 در بارة نقش خانواده، باید به دو مرحله اشاره کرد که در تربیت نسل منتظر، نقش اساسی در بر دارد؛ یکی از این مراحل، نقش خانواده در تربیت دینی فرزند پیش از تولد او است که می‌توان از برخی مواردآن، با عنوان عامل زیست شناختی و وراثتی یاد کرد. نقش وراثت و انتقال خلق و خو‌های پدر و مادر به فرزندان بر کسی پوشیده نیست. وراثت با وجود اختیار فرزندان، زمینه و بستر مناسبی برای پذیرش و حرکت فرزندان به سوی مسیر خاص را فراهم می‌آورد. از مواردی که امام رضا علیه السلام بر آن تأکید می‌فرماید، اخلاق نیك پدر و مادر است. حسین بن بشار واسطى به حضرت رضا علیه السلام نامه‏اى نوشت كه یكى از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولى بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نكن». (فلسفی، 1368: ج1، ص176)

در حدیثی دیگر حضرت رضا علیه السلام از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت كرده است كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

لا تسترضعوا الحمقاء و لا العمشاء فان اللبن یعدى؛ (عطاردی، 1406:ج 2، ص278)

زنان احمق و كم‌بین را براى شیردادن به كودكان خود اختیار نكنید؛ چرا كه شیر زن ]در بچه[ اثر می‌گذارد.

تأثیر وراثت، به معنای اختیار نداشتن انسان نیست؛ بلكه بیان روند طبیعی انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقیقت، سعادت، شقاوت، كفر، ایمان و… در كودك، حالت تعلیقی دارد كه چون در محیط مساعد قرار گیرد، به فعلیت می‌رسد. به بیان دیگر، نقش وراثت، آن است كه زمینه‌های سرشتی را قوی‌تر می‌كند و ضریب امكان تحقق آن‌ها را در شرایط محیطی مناسب، افزایش می‌دهد.

پس اگر انسان در انتخاب همسر دقت کند و عوامل دینی و اخلاقی را در اولویت قرار دهد، بستری فراهم می‌آورد تا در آینده بتواند به آسانی محبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به فرزند خود انتقال دهد.

پس از انتخاب همسر شایسته، در طلیعه ازدواج باید مهم‌ترین هدف ازدواج که همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد. باید یاد خداوند متعال میهمان قلب‌های پاک زن و مرد باشد و آن‌ها، ضمن رعایت سایر آداب نکاح، از خداوند فرزند سالم و صالح بخواهند. در کتاب شریف فقه الرضا، در بارة نخستین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است:

هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا! از او فرزند با برکت و سالم روزی ام کن و شیطان را در نطفه شریک مساز و سهمی برای او قرار مده». (امام رضا، 1406:ص 54)

در تربیت پیش از تولد کودک، به مرحله انعقاد نطفه نیز باید توجه داشت. بر اساس آموزه‌های دینی، یكی از مراحلی كه در شكل گیری شخصیت دینی و مهدی باور فرزندان مؤثر است، مرحله انعقاد نطفه است. اعمال و رفتار والدین در برخوردهای تربیتی و مذهبی سهم عظیمی را در این امر ایفا می‌کند. خاصه اینکه شرع، دستور‌های زیادی برای این مرحله صادر كرده است كه توجه به آن‌ها گامی مؤثر برای تربیت نسل منتظر می‌باشد. تجربه نشان می‌دهد خواندن دعاهایی كه تقویت كننده ارتباط با امامان معصوم علیهم السلام است، در تربیت نسل مهدی باور مؤثر است.

در سورة قصص كه به نقل ماجراهای قوم بنی‌اسراییل و حضرت موسی پرداخته است، خداوند تكوّن شخصیت موسی علیه السلام و رشد او را كنار سه زن مؤمن فوق العاده (مادر و خواهر آن حضرت و همسر فرعون) نشان می‌دهد كه این سه زن می‌توانند الگوی زنان عصر انتظار باشند. مسلماً اگر زنان بخواهند در عصر انتظار، فرزندانی مطهّر تربیت كنند، باید ویژگی‌های فوق العاده‌ای داشته باشند؛ مثلاً مادر حضرت موسی ظرفیت دریافت وحی داشته است؛ (هر چند این وحی در حدّ انبیا نبوده)

خداوند به مادر موسی نبوت فرزندش را چنین نوید می‌دهد:

>وَأَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ<؛ (قصص:7).

نوید نبوت مانند مقام‌های دنیایی نیست؛ بلكه پیام یك مجموعه مسؤولیت و تكلیف است. آن هم حضرت موسی كه قرار بوده با سه قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی فرعون، هامان و قارون مبارزه كند. این زن باید خود بانویی لطیف، عابد، عارف، سیاسی و با درك نظامی باشد كه خداوند به او چنین نوید و جایزه‌ای می‌دهد وگرنه اگر ظرفیت هریك از این‌ها را نمی‌داشت، بی‌تردید، برابر این بشارت، موضع می‌گرفت.

مرحله دوم نقش خانواده در تربیت دینی کودک، مرحله پس از تولد است. در این مرحله نیز به کارگیری اصول تربیتی، نقشی اساسی را در تربیت فرزند ایفا می‌کند؛ اما عواملی نیز هستند که احادیث سفارش می‌كنند آن‌ها را در تربیت فرزند رعایت کنیم؛ یكی از این موارد، لقمه حلال است. خوردن و آشامیدن، شرط حیات انسان و امری است كه امر و نهی نمی‌پذیرد؛ اما این‌كه انسان چه چیزی را بخورد و چه چیزی را نخورد، مهم است. دین اسلام، برای این مسأله اهمیت فراوان قائل شده است و آیات و روایات فراوانی در این زمینه وجود دارد: >فَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَیِّبًا<؛

پدر و مادر باید بدانند که لقمه، حتی در دوران جنینی بر ایمان و اعتقاد کودک اثر دارد. علاوه بر اینکه امام رضا علیه السلام به حلال بودن لقمه تأکید دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردی دیده می‌شود که برخی مواد غذایی را برای زنان باردار توصیه می‌فرماید. آن حضرت در این باره می‌فرماید:

به زنان آبستن خود كندر بخورانید كه اگر در شكم، پسر دارند، هوشمند و دلیر گردد و اگر دختر باشد، خوش خلق و زیبا گردد و…. (کمره ای، 1351ش:ج10، ص217)

2. تحکیم خانواده

 در پرورش یک نسل منتظر، خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. اگر بنا باشد مردم به حال خود رها شوند و هر كس به دنبال خواسته‌ها و هوس‌های خود برود، اجتماع به صورت ناموزون و ناهماهنگ درمی آید و هرج و مرج و بی‌بند و باری بر آن، حاكم خواهد شد؛ چون اجتماع، وابسته به خانواده و تربیت خانواده است. از آن جا كه اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمی‌شود و در این اصلاح، نقش خانواده و زن، اهمیت بسزایی دارد. به طور كلی، اجتماع، همان خصوصیاتی را به خود می‌گیرد كه افراد آن دارند و وقتی محیط، سالم می‌شود كه افراد آن جامعه، مردمانی پرهیزگار باشند و پیوسته در راه اصلاح قدم بردارند. این حركت تربیتی و اخلاقی در جامعه، نشانگر وجود زنان و مادرانی است كه مردانی باایمان و باتقوا را در خانواده و در دامان پر مهر خود پرورش می‌دهند.

زن و شوهر در روابط عاطفی با یک دیگر باید این بیان گُهربار امام رضا علیه السلام را در نظر گیرند که:

 اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی كند و چون به اقتداری می‌رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی گیرد. (فضل الله، 1380: ص236)

امام رضا علیه السلام در سیره عملی خویش در راستای تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بود. ابراهیم بن عباس می‌گوید:

هرگز شخصیتی برتر از امام رضا علیه السلام ندیدم. هرگز پای خویش را مقابل همنشین خویش، دراز نمی كرد و پیش از او تکیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمی گفت، صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست. (اربلی، 1421.ق: ج2، ص247)

3. خودسازی زنان در جایگاه مادران اجتماع

 افرادی كه می‌خواهند در جامعه منتظران، مثمر ثمر باشند و دیگران را در راستای اهداف جامعه منتظر بسازند، ابتدا باید خودساخته و مزین به شاخصه‌های نیكو باشند. مسأله خودسازی برای همه مهم است؛ اما برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا نقش اصلی در تربیت نسل منتظر را زنان ایفا می‌کنند. زنان هستند که وظیفه اصلی آنان دیگرسازی است. اگر زنی خود به اخلاق مهدوی مزیّن باشد، می‌تواند بدون هزینه‌ای نسلی منتظر تحویل دهد. اهمیت نقش زنان در این باره به این دلیل است که مردان بیشتر تك مسؤولیتی هستند؛ یعنی تنها به ساختن خویش می‌پردازند؛ ولی زنان علاوه بر خودسازی به دگرسازی نیز می‌پردازند كه همان پرورش فرزندان و نسل منتظر باشد. امام رضا7 با توجه به این مسؤولیت عظیم مادران، سفارش اکید داشت که با زنانی شایسته ازدواج كنند. آن حضرت می‌فرماید: ما أفاد عبد فائدة خیرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته فی نفسها و ماله؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص256). از آنچه گفته شد، نتیجه می‌گیریم که مادر، اولین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. در جامعه‌ای که شاخصه‌های منتظر بودن در مادر نباشد، تربیت نسلی منتظر محال است؛ لذا برای تربیت نسلی منتظر بر ما است که به تربیت اخلاقی مادران توجه کنیم. البته تربیت ایمانی و عبادی مادران هم در تربیت نسل منتظر اثر دارد؛ اما اخلاق مادر چون عملا به کودک نشان داده می‌شود، اثر بارزتری دارد.

4.باور و ایمان والدین برای تربیتی هدفمند

 آنچه در فرآیند تربیت نسل منتظر، مهم است، این است که والدین باور داشته که در جامعه اسلامی مهدی باور، باید برای فرزند به تربیتی هدفمند توجه کرد. حضرت زکریا7 افق دیدش این نبود که فرزندی داشته باشد تا فلان رتبه مادی و دنیایی را به دست بیاورد؛ بلکه او به تربیتی هدفمند می‌اندیشید. حضرت زكریا می‌گوید: خدایا! به من فرزندی عطا كن كه وارث علم یعقوب شود و عالمی دینی شود كه بتواند علمش را به دیگران منتقل كند؛ نه اینكه صرفاً یك شهروند خوب و سالم باشد. خداوند متعال می‌فرماید:

>هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْكَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعَاء< (آل عمران:38)

حضرت یحیا، فرزند دوره كهنسالی یك پیرمرد و پیرزن بوده؛ ولی با این حال، خداوند، او را به مقام یاوری پیامبر اولوالعزم زمان خویش نایل كرد. آن بزرگوار به سبب ممانعت از انجام فعل حرام، به دست «هیرودس پادشاه» به طرز فجیعی به شهادت رسید؛ ولی الآن با گذشت حدود دو هزار سال همچنان نام و مقبره اش پابرجا است. وقتی یکی از شاخصه‌های نسل مهدی باور از نگاه امام رضا علیه السلام اندیشیدن به آینده است، این تفکر، تربیت را نیز هدفمند می‌سازد.

5. به کار گیری اصول تربیتی

 در بارة اصول تربیتی، می‌توان به نکاتی اشاره کرد؛ از جمله سلامت نفس مربی. کسانی که در مصدر و بستر تربیت قرار می‌گیرند، باید ابتدا به تربیت خود بپردازند. یک انسان تربیت شده، قادر خواهد بود درجایگاه مربی، نقش خود را به خوبی ایفا کند. در بیماری‌های ویروسی و واگیردار، معمولاً شخصی را که به بیماری مبتلا می‌باشد، از استفاده مشترک از وسایل، منع می‌كنند؛ زیرا انتقال میکروب، باعث بیمار شدن افرادی است که در آن محیط زندگی می‌کنند. در خانواده‌ای که پدری عصبانی، پرخاشگر، بدزبان یا مادری مضطرب، وسواسی و افسرده وجود دارد، مسلماً در روحیه فرزندان اثر منفی می‌گذارد.

از دیگر اصول، توجه به تفاوت‌های فردی است؛ یکی از اصولی که مربی باید در تربیت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت‌های فردی است. در قرآن کریم، آیاتی وجود دارند که تفاوت‌ها و برتری بین افراد را تشریح می‌کند. تفاوت‌ها در خلقت و در عمل و در محیط‌های گوناگون وجود دارد، و شکی نیست که این تفاوت‌های بین افراد، ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین تفاوت است که آنان و اجتماع را به سوی تکامل مستمر سوق می‌دهد؛ به طوری که اگر بشر مانند زنبور عسل، یکنواخت خلق شده بود، حسّ ترقی طلبی و بلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نداشت. گاهی در بعضی از خانواده‌ها به مواردی برمی خوریم كه بعضی از پدران و مادران به امید داشتن فرزندانی متدین، بدون اینكه ظرفیت روحی و توانایی فرزندشان را در نظر بگیرند، اعمالی را بر آن‌ها تحمیل می‌كنند و با این روش نادرست، حالت دلسردی و بدبینی به مسائل معنوی در فرزندان ایجاد می‌كنند و اشكالات گوناگون تربیتی را هم به بار می‌آورند. امام رضا علیه السلام می‌فرماید:

حدّث الناس بما یعرفون، و اتركهم ممّا لایعرفون. (عطاردی، 1406: ج2، ص456)

اى یونس با مردم طبق فهم و دانش آن‌ها سخن بگو، و از آنچه درك نمی‌كنند دست بكش.

6. تشویق جوانان به ازدواج

 در جامعه‌ای که سن ازدواج بالا می‌رود و جوانان تمایلی به ازدواج نشان نمی دهند، فساد اخلاقی روز به روز بیشتر می‌شود؛ به علاوه، شور و نشاط جوانی برای تربیت فرزند در سنین پایین تر، بیشتر است. باید مشکلات ازدواج جوانان امروزی را که بیشتر مسائل دست و پا گیر و ساختگی خودمان است، از سر راه برداشت. 20 تا 25 سالگی، سنی است که اوج نشاط و شادابی است و اگر جوانان جامعه در این سن ازدواج كنند، این نشاط و فعالیت، صرف تربیت فرزند می‌شود؛ در نتیجه نسلی که اینان پرورش می‌دهند، بسیار به معیارها و شاخص‌های نسل منتظر، نزدیک است. در مقابل، جامعه‌ای که جوانان در فاصله سنی بین 30 تا 40 ازدواج می‌کنند، و نشاط و فعالیت جوانی شان صرف تفریحات ناسالم و گناه شده است، پدر و مادری که به تفریحات ناسالم دوران جوانی عادت کرده‌اند، آیا می‌توانند نسل منتظری را تربیت نمایند؟. از امام رضا علیه السلام نقل شده است:

جاء رجل إلى أبی جعفر علیه السلام، فقال أبی: «هل لك من زوجة؟» قال: «لا» قال: «ما أحبّ أن لی الدّنیا و ما فیها و أنى أبیت لیلة لیس لی زوجة» ثمّ قال أبی علیه السلام: «ركعتین یصلّیهما رجل متزوّج أفضل من رجل یقوم لیله و یصوم نهاره أعزب. (عطاردی، 1406: ج2، ص256)

مردى خدمت حضرت باقر علیه السلام آمد. امام به او فرمود: «آیا همسر دارى؟» گفت: «ندارم». فرمود: «من دوست ندارم شبى زن نداشته باشم؛ در صورتى كه همه دنیا مال من باشد». سپس حضرت فرمود: پدرم مى‏فرمود: «دو ركعت نمازى كه مرد متأهل می‌خواند بهتر از مجردی است كه روزها را روزه داشته باشد و شب‌ها را به عبادت بگذراند».

در محیط خانواده، پدران و مادران باید فرهنگ صحیح ازدواج و همسرداری را به جوانان بیاموزند، تا شاهد تربیت نسلی منتظر باشیم. 

 

behroozraha

1. توجه به آینده و ایمان به آن

 یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که به واقعه‏ای که در آینده اتفاق خواهد افتاد، ایمان دارند. خداوند دو هدیه بزرگ به ما کرامت فرموده است؛ نخست این که قیامت را وعده داده و دیگر اینکه ظهور موعود را مطرح کرده است. یکی از ویژگی‌های تربیتی انسان منتظر، این است که به آینده‏ای با وقایع و ویژگی‌های خاص می‏اندیشد. امام رضا علیه السلام به مناسبت‌های گوناگون روح اندیشیدن به آینده و ایمان به آینده‌ای روشن را در وجود یاران خود زنده می‌كرد و می‌فرمود:

الْحُجَّةُ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ فِی غَیْبَتِهِ الْمُطَاعُ فِی ظُهُورِهِ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ الْیَوْمَ حَتَّى یَخْرُجَ فَیَمْلَأَالْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْرا؛ (ابن بابویه قمی، 1395ق: ج2، ص372)

حجت قائم كه در غیبتش انتظار او را كشند و در ظهورش مطاع باشد، اگر از دنیا مگر یك روز باقی نمانده باشد، خدا همان روز را طولانى می‌نماید، تا ظهور كند و زمین را پر از عدالت كند؛ همان گونه كه از ستم پر شده است.

این سخن به مردم، این نوید را می‌دهد که باید به آینده‌ای روشن امید داشته باشند. اندیشیدن و امید به آینده‌ای روشن، انسان را در انجام وظایفش محکم تر و مشتاق تر می‌كند؛ بنابراین نسل منتظر باید به گونه‌ای پرورش یابد که ایمان به آینده‌ای روشن در وجود او نهادینه شده باشد.

2. آمادگی

 دومین ویژگی نسل منتظر، آمادگی است. نسل منتظر باید بداند که در عصر ظهور، دارای چه نقشی است. انسان منتظر باید آمادگی کارگزاری حکومت جهانی را داشته باشد. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به نیرو و انسانی نیاز دارد که بتواند با پدیده‏ها و شرایط گوناگون، رو به رو شود. این امر که افراد، در دوران غیبت، قابلیت‌ها و تخصص‌های خود را گسترش ندهند، با مفهوم انتظار، تطابق ندارد.

امام رضا علیه السلام به گونه‌ای از ظهور، سخن می‌گفت که این روح آمادگی را درون انسان‌ها پرورش می‌داد. آن حضرت از قول جدش صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید:

أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه؛ (ابن بابویه، 1378: ج2، ص36)

بهترین عبادات امّت من انتظار فرج و گشایش ]در امور مسلمین[ از جانب خدا است.

معناى انتظار فرج الهى، آماده كردن خود برای آن، و كوشش و خودسازى براى آمدن آن است؛ مانند كسى كه منتظر وقت نماز، یا وقت افطار، یا آمدن مسافرش است كه این گونه نیست كه بدون هیچ اقدامى دست روى دست بگذارد و بگوید: هر چه شدنى است، خواهد شد. انتظار فرج آل محمّد علیهم السلام را نیز كسانى دارند كه در راه تحقّق آن، شبانه روز مى‏كوشند و خود و جمعیّت خود را براى آن آماده می‌كنند. و باید دانست كه هرگاه خود را براى تحقّق و پذیرش ظهور آماده ساختیم، خداوند كار را تمام نموده رحمت خود را شامل ما خواهد كرد؛ در غیر این صورت، نباید انتظار بیهوده داشت. بنابر روایات بسیاری، این جمعیّت در جهان، پیدا خواهند شد و سعادت دیدار محبوب را خواهند یافت و به مطلوب خواهند رسید.

 3. تفکر جهانی

چهارمین ویژگی نسل منتظر، این است که از خویشتن بیرون آمده و جهانی شده‌اند. یکی از ویژگی‌های انتظار، این است که انسان‌ها را از درون خودشان بیرون بیاورد؛ تا از پرداختن به مسائل جزئی زندگی خود دوری کنند. خود‌محوری برای جامعه، بسیار خطرناک است. خودمحوری، یعنی این که شخص، خود را در حد خود و خانة خود ببیند. این نوع تفکر، هیچ گاه به نسل آینده نمی‌اندیشد و برای تربیت آن‌ها احساس نیاز و وظیفه نمی کند؛ در حالی که در احادیث شریف امام رضا علیه السلام می‌خوانیم که منادی در روز ظهور حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، همه را خطاب می‌کند، آن حضرت می‌فرماید:

هُوَ الَّذِی یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَسْمَعُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ یَقُولُ: «أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فِیه»؛

او ]حضرت مهدی[ عجل الله تعالی فرجه الشریف كسى است كه ندا دهنده‌ای از آسمان به نام وى فریاد كند كه همه اهل زمین دعوت به سوى او بشنوند؛ گوید: «هان! همانا حجت خدا نزد خانه خدا آشكار شد. او را پیروى كنید كه حق با او و در او است». (ابن بابویه قمی، 1395: ج 2، ص372)

عبارت «جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ» نشان می‌دهد که ظهور حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف جهانی است؛ بنابراین تربیت دینی نسل منتظر نیز باید جهانی باشد. به فرمودة حضرت امام رضا علیه السلام یاران امام عصر از دورترین نقاط جهان گرد هم می‌آیند: «یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ ‏مِنْ أَقَاصِی الْأَرْض». (ابن بابویه قمی، همان، ص378) آنان همه یک ویژگی دارند و آن، اینكه تربیت شده برای امامشان هستند. این افراد را تفکری جهانی به هم پیوند داده است.

4. زیستن با یاد او

 ما باید به نسل منتظر بیاموزیم، از امامی که در پس پرده غیبت است، چگونه بهره ببرد و چگونه با یاد او زندگی کند. نسل منتظر باید لحظه به لحظه از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بهره بگیرد. هر نعمتی که نصیب همه ما شده، از برکت یاری طلبیدن از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که در همه اعمال، به امام زمان توجه دارد. امام رضا علیه السلام فرمود:

«إِنَّ مِنْ بَعْدِ الْحَسَنِ ابْنَهُ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَر» فَقُلْتُ لَهُ: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّیَ الْقَائِمَ» «قَالَ لِأَنَّهُ یَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِكْرِهِ وَ ارْتِدَادِ أَكْثَرِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِه». (ابن بابویه قمی، همان)

این سخن، به خوبی نشان می‌دهد که مردم عصر ظهور، از یاد امام خویش غافلند.

5. خدامحوری

 از ویژگی‌های نسل منتظر، خدامحوری است. این ویژگی، جوهره اساسی رفتار و منش فرد دیندار است و در جایگاه مهم‌ترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه‏های تربیتی، مطرح می‏شود. به‏طور مشخّص، مفهوم خدامحوری عبارت است از «جهت‏گیری کلیه اعمال و رفتارهای انسان به سوی ملاک‌ها و معیارهای الهی». انعکاس این امر در فضای تربیت، بیانگر ویژگی خدامحوری است. امام رضا علیه السلام می‌فرماید: «أوّل الأیمان هو التوحید، و الإقرار للّه تبارك و تعالى بالوحدانیة». (عطاردی، 1406: ج 2، ص159)

این سخن به خوبی وظیفه متولیان تربیت نسل منتظر را روشن می‌کند که باید توحید را در ذهن و جان نسل منتظر وارد کنند.

6. دین محوری

 دین، ناظر به کلیه جوانب زندگی انسان است و با نگرشی فراتر از رفع نیازهای موضعی و مادی، جهت‏دهنده بسیاری از خواسته‌های انسان در روند زندگی از حیث گزینش و نحوه عمل و مسیر آن می‏باشد. دین است كه به زندگی، محتوا می‌دهد و آن را ازامپراتوری قدرتمند فن آوری كه به اذعان اندیشوران، یكی از ثمرات منفی آن، پوچی و بی‌محتوایی زندگی و بی‌معنا كردن آن است، نجات می‌دهد. همچنین از تحیر و سرگردانی ناشی از گرفتار شدن در دریایی از اطلاعات بی‌حد و مرز، نجات می‌دهد. دین است كه آرامش بخش انسان در دنیای پر از تنش و اضطراب امروزی است. امام رضا علیه السلام یکی از ویژگی‌های امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را آشکار کردن دین می‌داند و می‌فرماید:

 التاسع من ولدك یا حسین هو القائم بالحق، المظهر للدین؛ (عطاردی، 1406: ج1، ص221).

بنابراین انسان‌هایی منتظرند که دین، محور زندگی شان باشند و خواهان ظهور کسی باشند که دین را به معنای واقعی کلمه برایشان آشکار كند.

7. عدالت خواهی

 نسل منتظر از بی عدالتی و ظلم، تنفر دارد و مخالفتش را به هر نحو ممکن اعلام می‌کند. عدالت از مقوله‌هایی است که همة پیامبران زعامت و رهبری خود را بر مبنای آن قرار داده‌اند. امام عصر علیه السلام نیز خود عدالت گستر است و در پی نسلی عدالت خواه. تا مردم، ضرورت عدالت را نفهمند و نخواهند، فرج را انتظار نخواهند داشت؛ لذا امام رضا علیه السلام در برخی موارد، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را عدالت‌گستر معرفی می‌کند تا بفهماند كه نسل منتظر، باید عدالت خواه و عدالت محور باشد. آن حضرت می‌فرماید:

فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره و وضع میزان العدل بین الناس. (عطاردی، همان: ج1، ص223)

8. تجلی گاه ویژگی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

نسلی را می‌توان یک نسل منتظر نامید که بر اساس تربیت صحیح دینی، ویژگی‌های امام، در آن‌ها تجلی یافته باشد یا دست كم، دوستدار و خواهان صفاتی باشند که امامشان دارا است. امام رضا علیه السلام در مناظره خود با راس الجالوت ویژگی‌های امام را این گونه بیان فرمود:

به تورات، انجیل، زبور و قرآن، احاطه داشته باشد و با پیروان هر یك با كتاب خودشان احتجاج كند. همه زبان‌ها را بداند و با اهل هر زبانى با زبان خودش، مباحثه كند. افزون بر این‌ها، باید از هر آلودگى و عیبى، پاك باشد. همچنین عادل، با انصاف، حكیم، دلسوز و مهربان، بردبار، اهل بخشش و گذشت، راستگو و نیكوكار، صمیمى، امین و مطمئن باشد و امور مردم را حلّ و فصل كند. (قطب راوندی، :ج1، ص350)

این‌ها برخی از صفاتی است که امام رضا علیه السلام برای امام برشمرده است. در رهرو امام نیز باید این صفات ظهور کند. در کشورهای مسلمان باید عده‌ای باشند که به همه زبان‌ها آگاهی یابند تا بتوانند با هر کس با زبان خودش احتجاج کنند. باید عده‌ای از ادیان آگاهی کامل داشته باشند، تا بتوانند با پیروان هر دینی طبق آیین خودشان مناظره و بحث کنند. نیز باید دلسوزی، انصاف، عدالت، راستی، صبر و بردباری، مهربانی از خصوصیات آن‌ها باشد. بنابراین وظیفه متولیان تربیت است که به گونه‌ای نسل منتظر را تربیت کنند که ویژگی‌های رهبر و امام شدن و مسؤولیت پذیری در حکومت مهدوی را داشته باشند. 

 

behroozraha

در تربیت نسل منتظر در این پژوهش، تأکید بر تربیت دینی است؛ مفهومی كه اینجا برای «تربیت دینی» در نظر گرفته می‌شود، به برآیند تربیت دینی، یعنی دین باوری و دین مداری و شخص دین باور و دین مدار نظر دارد.
دین‌مدار، كسی است كه پیش از هر چیز، حیثیت كاربردی دین را باور كرده و به كاركردهای مؤثر دین در ساحت‌های گوناگون زندگی انسانی، یقین داشته باشد.

تربیت دینی بدین ترتیب، هم به جهان‌بینی و مبانی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش‌های اخلاقی، حقوقی، سیاسی و نظایر آن‌ها متكی است. به‌عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه و نظر فرد و هم با اخلاق و عمل او كار دارد.

كرامت انسان، اقتضا دارد كه وی بتواند به پشتوانة ابزار و عناصری شخصی و شخصیتی (نظیر حواس ظاهری و باطنی، امیال، گرایش‌ها، انفعالات و احساسات) به جایگاه والای خویش در‌ نظام آفرینش بیندیشد و برای نیل به آن جایگاه به كمك اعضای ظاهری (جوارح) و نیروهای درونی (جوانح) خویش تلاش مناسب را به عمل آورد. چنین جایگاهی جز از راه معرفت دینی و التزام به رهنمود‌های دینی، میسّر نیست و این هدف برجسته و مقصود بایسته، تنها با تربیت دینی، قابل تحقّق است.

 در مفهوم تربیت برخلاف اخلاق، قداست نیست؛ اما عنوان تربیت دینی، مسأله تربیت را محدود می‌كند و نوعی قداست و ارزش به آن می‌بخشد. نظر ما به تربیت دینی بیشتر، از این منظر است که شخص از نظر اعتقادات و جهان بینی اسلامی به مرتبه‌ای از رشد برسد که دین در اعمال و اخلاق او جلوه‌ای بارز داشته باشد؛ لذا تربیت دینی، در همة ابعاد باید حضور داشته باشد. در تربیت دینی، فقط ذهن و باورها ملاک نیست؛ بلکه باید تربیت عقلیـ بدنی، اجتماعی هم دینی شود.

behroozraha

وقتی سخن از تربیت است، سه واژه تربیت، تعلیم و اخلاق، ارتباطی نزدیک و گاهی هم‌معنا پیدا می‌کنند؛ لذا به بررسی نقاط اشتراک و افتراق این سه واژه می‌پردازیم. تعلیم، مصدر باب تفعیل است كه از ماده (ع ـ ل ـ م) مشتق شده است و در لغت به معنای آموختن می‌باشد. راغب اصفهانی می‌گوید:

تعلیم به اموری اختصاص دارد که با تکرار و فراوانی همراه باشد، به گونه‌ای که از آن، اثری در ذهن متعلم به وجود آید. برخی در بیان آن گفته اند: تعلیم آگاه کردن نفس برای تصور معانی است و تعلم آگاه شدن نفس بر آن است. (راغب اصفهانی، 1332، ماده علم؛ زبیدی، 1414ق، ماده علم)

از تربیت نیز تعاریف متعددی ارائه شده كه این تفاوت‌ها ناشی از اختلاف در مورد ریشه این کلمه است. برخی آن را مشتق از «رب» می‌دانند و تربیت را مناسب با آن تعریف می‌کنند. فیومی در المصباح المنیر خاطر نشان كرده که اگر کلمه «رب» به غیر عاقل مضاف شود، به مفهوم مالک است؛ ولی اگر به عاقل مضاف شود، به معنای سید است. 

ابن فارس در مقاییس اللغه معنای آن را راجع به سه مفهوم می‌داند:

1. اصلاح الشیء: اگر به مالک و خالق و صاحب یک چیز، رب گفته شود، با در نظر گرفتن این اصل بوده است؛ چون این سه اصلاحگر مخلوق و مملوک خود هستند. 2. لزوم الشیء یا همراهی با آن است که مراقبت مداوم از شیء است، و با معنای قبل آن، مناسب است و حالت تدریج و ادامه را در امر تربیت، ضروری می‌نماید. 3. ضم الشیء للشیء که آن نیز با مفاهیم قبل، مناسبت دارد و پیوستن و اضافه شدن و جمع شدن چیزی با چیز دیگر را می‌رساند. (ابن فارس، 2001: ج4، ص18)

در صحاح، معانی مالک، اصلاح کننده و تمام کننده برای این کلمه ذکر شده است. (جوهری، 1407: ماده ربب)

تعریف راغب در مفردات، تقریباً تمام مضامین مذکور را در جمله‌ای کوتاه خلاصه کرده است:

الرب فی الأصل التربیه وهو إنشاء الشیء حالاً فحالاً إلی حدِّ التمام (راغب اصفهانی، 1332 ش: ماده ربب).

استاد شهید مرتضی مطهری، تربیت را این گونه تعریف می‌كند:

تربیت، عبارت است از پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی‌‌ای را كه بالقوه در یك شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و پروردن و لهذا تربیت فقط در مورد جاندارها، یعنی گیاه و حیوان و انسان صادق است… از همین جا معلوم می‌شود كه تربیت باید تابع و پیرو فطرت، یعنی تابع و پیرو طبیعت و سرشت شیء باشد. (مطهری، 1373: ص56و57)

با مقایسه آنچه در مجموع درباره معنای ریشه‌ای لغات تعلیم و تربیت گفته شد، روشن می‌شود که نه تنها تعلیم، وسیله‌ای برای تربیت به شمار می‌رود، بلکه خود از مصادیق تربیت است. البته بین تریبت در مقام عمل، و دانش تربیت، فرق است. تربیت در مقام عمل، امرى است كه بر فرد یا گروهى از افراد اعمال مى‏شود یا فرد یا گروهى از افراد، آن را مى‏پذیرند؛ اما دانش تعلیم و تربیت ‏یك رشته علمى است كه واقعیت‌ها و موقعیت هاى تربیتى را تحقیق و بررسى مى‏كند و امروزه مشروعیت‏ خود را در عرصه علوم به اثبات رسانده است. وجود علایق خاص، ترتیب سؤال‌ها و شیوة پاسخ دهى به پرسش‌ها، چارچوب مفهومى خاصى را فراهم مى‏كند كه آن را از دیگر علوم متمایز می‌نماید.

همچنین در هم تنیدگی فرایند تربیت و اخلاق، در گذشته موجب شده است مرز مشخصی میان این دو تصویر نشود و فرایند تربیت با اخلاق همسان پنداشته شوند و اخلاقی بودن به مثابه تربیت‌یافتگی انگاشته شود؛ چنان که غزالی چنین نگاشت:

معنی تربیت این است که مربی، اخلاق بد را از آدمی باز ستاند و به دور اندازد و اخلاق نیکو جای آن بنهد. (غزالی، 1372: ج 3، ص 52 ـ 53)

یا گفته شده: تربیت صناعتی است که از طریق آن، مدارج عالیه انسانی فراهم می‌آید و پست‌ترین مراتب انسانی به کامل‌ترین رتبه خود می‌رسند. (خواجه طوسی، بی تا: ص 107)

این دو تعریف از تربیت، بیانگر آن است که در گذشته در کلام برخی اندیشوران، تربیت به معنای اخلاق بوده است.

در تفاوت تربیت و اخلاق شهید مطهری معتقد است:

تربیت، مفهوم پرورش و ساختن را می‌رساند و فاقد قداست است؛ اما در مفهوم اخلاق، قداست نهاده شده است؛ لذا برخلاف تربیت که برای حیوانات هم استعمال می‌شود، واژه اخلاق را در بارة حیوان به کار نمی برند. فن تربیت، وقتی گفته می‌شود كه منظور، مطلق پرورش باشد به هر شكل، این دیگر تابع غرض ماست كه طرف را چگونه و برای چه هدفی پرورش دهیم؛ اما درباره اخلاق هر كاری كه انسان، آن را به حكم ساختمان طبیعی اش انجام دهد، فعل طبیعی است، و فعل اخلاقی، فعل غیر طبیعی است. (مطهری، 1373: ص96-۹۵)

 

  behroozraha

منبع: برهان مبین مجموعه مقالات همایش علمی ـ پژوهشی امام رضا علیه السلام؛ ادیان، مذاهب و فرق تهران ـ دوم مهرماه 1391 نوشته:علی نصیری

 

با توجه به آن که از دو دین یهود و مسیحیت به عنوان یکی از دوازده دین زنده دنیا یاد می‌شود، واکاوی ماهیت و جایگاه کتاب مقدس شامل عهد عتیق و عهد جدید چه از منظر متالهان این دو دین و چه از منظر متون اسلامی به منظور دستیابی به موضعی واقع بینانه درباره این دو دین آسمانی، ضروری می‌نماید. از سویی دیگر، از آن جا که امام رضا(ع) در مناظره‌ای با حضور بزرگان یهود و نصارا، ضمن استناد به کتاب مقدس آن را مورد نقد قرار داد، نگارنده در این مقاله ماهیت و جایگاه کتاب مقدس را از منظر آن امام مورد بازکاوی قرار داده است. بدین منظور نخست تعریف و جایگاه کتب مقدس از نگاه یهود و نصارا مورد بررسی قرار گرفته و سپس نگاه قرآن به کتب مقدس مورد واکاوی قرارگرفته است و با توجه به موضوع مقاله، این مبحث مورد توجه قرار گرفته که امام رضا(ع) چه تحلیلی از ماهیت و جایگاه کتب مقدس ارایه کرده است. برآیند مقاله آن است که کتاب مقدسِ موجود از منظر امام رضا(ع)، همان کتابی نیست که از آسمان فرود آمد، اما با این حال حاوی آموزه‌های الهی بوده و می‌توان به بخش‌هایی از آن استناد نمود.

کلید واژه‌ها: عهد عتیق، عهد جدید، اوپوکریفا، ادیان زنده، قرآن، مناظرات امام رضا(ع).

مقدمه

از میان دوازده دین زنده دنیا از سه دین یهود، مسیحیت و اسلام به عنوان ادیان آسمانی و ابراهیمی یاد می‌شود که از مولفه‌های یک دین زنده برخوردارند.[1]

مولفه‌های دین زنده عبارتند از: 1. داشتن پیامبر آسمانی؛ 2. وجود معجزه در فرآیند رسالت؛ 3. برخورداری از کتاب آسمانی؛ 4. همراهی رسالت با بشارت پیامبر پیشین و تصدیق پیامبر پسین؛ 5. برخورداری از شریعت و نظامنامه زندگی؛ 6. برخورداری از تاریخ روشن و قابل دفاع؛ 7. برخورداری از مکان‌های مقدس و عبادی؛ 8. وجود پیروان با شمار قابل توجه.

در این بین، جایگاه اسلام به عنوان دین برتر، جامع و خاتم ادیان مشخص است و این دین را از منظر مولفه‌های پیشگفته حداقل از سه جهت ذیل نمی‌توان با یهود و مسیحیت مقایسه کرد:

زیرا اولاً: اگر برخی در وجود و ظهور مسیح در تاریخ تردید روا داشته و او را تا سر حد یک پدیده موهوم تاریخی تنزل داده اند، هیچ کس در ظهور پیامبری آسمانی با نام محمد (ص) که در تمام منابع تاریخی موجود از او نام برده شده، تردیدی روانداشته است.

ثانیاً: در برابر معجزات دو پیامبر آسمانی یعنی موسی و عیسی(ع) همچون تبدیل عصا به اژدها و زنده کردن مردگان که از آنها با عنوان معجزات حسّی یاد می‌شود که هیچ اثری از آنها برجای نمانده و تنها گزارشی از آنها در تاریخ آمده است، معجزه اسلام یعنی قرآن معجزه‌ای است عقلانی، زنده و پویا که همگان را با ارایه یک سوره نظیر سوره‌های کوتاه خود همچون سوره عصر و اخلاص به همآوردی فراخوانده است.

ثالثاً: همان گونه که در این مقاله بررسی خواهد شد، درباره اصالت کتب مقدس یهود و نصارا که از آنها با عنوان عهد عتیق و جدید یاد می‌شود، تردیدهای جدّی وجود دارد و راهیافت تحریف در آنها از جمله واقعیت‌های عهدین است که شواهد زیادی برای آنها وجود دارد؛ در حالی که در اصالت و تحریف ناپذیری قرآن با استناد به ادله عقلی، نقلی و تاریخی شبهه‌ای وجود ندارد.[2]

به هر روی، مطالعه و واکاوی مولفه‌های دینی یهود و مسیحیت از جمله بررسی ماهیت و اصالت کتاب مقدس که موضوع اصلی این مقاله است، از چهار جهت مفید و بلکه ضروری می‌باشد:

1. قرآن به گونه‌های مختلف و با نگاه‌های متفاوت درباره تورات و انجیل سخن به میان آورده است که در برخی از آیات به آموزه‌های آنها استناد شده و در برخی دیگر از تحریف در آنها سخن به میان آمده است. بدون تردید داوری نهایی درباره مدالیل این دست از آیات، به بررسی اصالت و اعتبار عهد عتیق و جدید نیازمند است.

2. افزون بر قرآن، در بسیاری از روایات درباره باورها و عقائد یهود و نصارا و چند و چون آموزه‌های کتب مقدس و چگونگی تعامل مسلمانان با آنان سخن به میان آمده است؛ چنان که در برخی از روایات مناظره مستقیم اهل بیت(ع) با عالمان یهود و نصارا انعکاس یافته که بررسی مناظره امام رضا(ع) با آنان؛ یعنی همان که موضوع این مقاله است، از جمله آنها به شمار می‌رود.

3. با توجه به کثرت شمار مسیحیان در جهان و ادعای آنان مبنی بر اصالت و برتری این دین بر همه ادیان، بر هر محقق مسلمان لازم است تا نظرگاه خود را درباره این دین و نیز دین یهود به رغم شمار اندک پیروان آنها، آشکار سازد. چنین داوری‌ای بدون واکاوی ماهیت کتاب مقدس آنان ناممکن است.

4. حضور میلیون‌ها مسلمان در کشورهای مسیحی و زندگی شماری از مسیحیان در کشورهای مسلمان و به عبارت روشن‌تر حضور صدها میلیون پیروِ دو دین اسلام و مسیحیت و میلیون‌ها یهودی در جهان که از آن به عنوان یک دهکده یاد می‌شود، بررسی چگونگی تعامل آنان با یکدیگر را از هر جهت ضروری می‌سازد.

چنان که پیداست نگاه متالهان مسلمان، یهودی و مسیحی نسبت به یکدیگر به عنوان پیروان ادیان آسمانی لوازمی را به همراه می‌آورد که با نگاه به آنان به عنوان پیروان ادیان زمینی یا ملاحده و زنادقه متفاوت است.

چنین تحلیلی بدون واکاوی عمیق ماهیت و اصالت کتاب مقدس میّسر نمی‌گردد.

از سویی دیگر، واکاوی این امر نیازمند بررسی چهار نکته اساسی است:

1.      کتب مقدس از نگاه یهود و نصارا چه جایگاهی دارند؟

2.      نگاه قرآن به کتب مقدس چگونه است؟

3.      با توجه به موضوع مقاله، امام رضا(ع) چه تحلیلی از ماهیت و جایگاه کتب مقدس ارایه کرده است؟

مقاله حاضر در پاسخ به این سه پرسش سامان یافته است.
تعریف عهد عتیق از نگاه یهود

کتاب مقدس که در انگلیسی و فرانسوی به آن «Bible»، در آلمانی «Bibel»، در هلندی «Bijbel» در ایتالیایی‌‌ «Bibbia» به آن گفته می‌شود، در اصل برگرفته از ریشه یونانی «Biblia» به معنای «کتاب‌ها» است. بنابر این در کارکرد اروپایی و غیرعربی کلمه «مقدس» برای این کتاب‌ها اطلاق نشده است.

کتاب مقدس دارای دو بخش اصلی است که عبارتند از: 1. عهد عتیق؛ 2. عهد جدید.

بخش نخست کتاب مقدس یعنی «عهد عتیق» کتاب دینی یهودیان است که آنان از آن با عنوان «تَنَخ» یاد می‌کنند و مسیحیان با پذیرش رسالت حضرت موسی(ع) بر صحت و آسمانی بودن آن صحّه گذاشته‌اند. اما یهودیان به خاطر عدم پذیرش رسالت حضرت‌ عیسی(ع)، بخش دوم کتاب مقدس «عهد جدید» را نمی‌پذیرند.[3]

زمان تدوین عهد عتیق

تحقیقات گوناگون انجام گرفته که مورد پذیرش عموم یهودیان و مسیحیان است، نشان‌گر آن است که «تورات کنونی نه به یک باره بلکه در طول نسل‌های متمادی پدید آمده و لذا وحی مستقیم الهی نیست و مولفان بشری بسیاری در پدید آمدن آن دخالت داشته‌اند به طوری که در قرن پنجم ق.م این نوشته‌ها در یکجا گردآوری شد.»[4]

بدین جهت «متخصصان کتاب مقدس» چهار منبع اساسی برای تورات قائلند: 1. منبع الوهیمی؛ 2. منبع یهوهی؛ 3. منبع کاهنی؛ 4. منبع تثنیه.[5]

مهم‌ترین و مقدس‌ترین بخش عهد عتیق همان بخش نخست یعنی «تورات» است که برای آن منبع الوهیمی[6] یعنی الهی قایل‌اند. بدین جهت یهودیان آن را وحی مستقیم الهی می‌دانند و بدین جهت «در قدیم مردم معتقد بودند که موسی تورات را نوشته است، اما مطالعات جدید کتاب مقدس نشان می‌دهد که پاسخ به مسأله اصلی و منشأ اسفار تورات از آنچه در ابتدا تصور می‌شد، دشوارتر است.

تحقیقات دقیق‌تر تاریخی که شواهدی از قرآن نیز دارد، نشان می‌دهد که حداقل این بخش از تورات توسط «عزرای» کاهن گردآوری شده است.

از سوی دیگر با توجه به اختلاف میان کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها درباره میزان اعتنا به نسخه‌های اولیه و اصیلِ کتاب مقدس که به زبان یونانی فراهم آمد، در میان آنان درباره شمار کتاب‌های عهد عتیق اختلاف وجود دارد.

به این معنا که کاتولیک‌ها عهد عتیق را شامل 73 کتاب و پروتستان‌ها آن را شامل 66 کتاب می‌دانند و از 7 کتابِ مورد اختلاف با عنوان «اپوکریفا»، یعنی پنهان یا «قانون ثانوی» یاد می‌شود.

تعریف عهد جدید از نگاه مسیحیان

به بخش دوم کتاب مقدس «عهد جدید» می‌گویند که شامل 27 کتاب است که عبارتند از:

1. اناجیل چهارگانه که عبارتند از: مَتّی، مَرقُس، لوقا و یوحنّا؛

2. اعمال رسولان‌ (یک کتاب)؛

3. رساله‌های پولُس (13 رساله)؛

4. رساله‌های دیگر (8 رساله)

5. مکاشفه یوحنّا (یک کتاب).

به چهار کتاب آغازین عهد جدید «انجیل» گفته می‌شود. واژه «انجیل» برگرفته از واژه یونانی «euangelion» و به معنای «مژده» است. این کتاب‌ها میان سال‌های 150 -200 پس از میلاد مسیح به زبان یونانی تهیه شد. در میان صاحبان اناجیل چهارگانه متّی و یوحنّا از شاگردان و حواریان عیسی(ع) و مرقس و لوقا از حواریان عیسی(ع) [= تابعان‌] بوده‌اند.

مسیحیان معتقدند که با راهنمایی روح القدس، عالمان مسیحی بر اعتبار چهار انجیل و احتساب 23 کتاب دیگر و در مجموع 27 کتاب به عنوان «عهد جدید» اتفاق کردند. با این حال کتاب‌های دیگر عهد جدید که از آنها به عنوان «کتاب‌های جعلی عهد جدید» یا «اپوکریفای عهد جدید» یاد می‌شود، همچنان وجود دارد.

اختلاف درباره اصالت و اعتبار کتاب مقدس

در باره اصالت و اعتبار کتاب مقدس سه دیدگاه عمده وجود دارد که عبارتند از: 1. کتاب مقدس همان کلام الهی؛ 2. کتاب مقدس در برگیرنده کلام خدا؛ 2. کتاب مقدس کتابی زمینی. اینک به اختصار به بررسی این دو دیدگاه می‌پردازیم.

1. کتاب مقدس همان کلام الهی

بر اساس این نظریه لفظ و محتوای کتاب مقدس هر دو از‌ آنِ خداوند است؛ یعنی افزون بر محتوا، الفاظ کتاب مقدس نیز از سوی خداوند بر گردآورندگان آن املا شده است. اصلاح‌گرایان همچون لوتو، کالون، و ملانشتون به این نظریه یعنی انتساب لفظ و محتوای کتاب مقدس به خداوند گرایش نشان دادند که از آن به «دیدگاه‌های بنیادگرایی» تعبیر می‌شود.

بنابر این از تمام الفاظ و حتی نوع چینش کلمات و جملات کتاب مقدس می‌توان برای استخراج آموزه‌های دینی بهره جست. بر اساس این دیدگاه، کتاب مقدس از قداست و اعتبار کاملی برخوردار خواهد بود. چنان که نقش منبعیت آن نیز برجسته‌تر می‌تواند باشد. تا بدانجا که این دسته از متکلمان مسیحی به تک منبعی گرایش نشان داده‌اند. این دیدگاه نظیر دیدگاهی است که مسلمانان نسبت به قرآن قایل‌اند.

از بررسی تاریخ مسیحیت برمی‌آید که این نظریه، دیدگاه شایع، پذیرفته شده و سنتی متکلمان مسیحی نیست. مک گراث در این باره چنین آورده است:

«از دیدگاه اصلاح‌گرایان، مرجعیت کتاب مقدس به علت پیوند آن با کلام خداست. عده‌ای از آنها اعتقاد داشتند که این پیوند دارای هوهویت (و این همانی) مطلق بود، بدین معنا که کتاب مقدس همان کلام خدا بود.»[7]

توماس میشل از عقیده این گروه چنین گزارش داده است:

« اقلیتی بسیار ناچیز از مسیحیان گمان می‌کنند کتاب‌های مقدس با همین الفاظ الهام شده‌اند و خدا پیام خود را کلمه به کلمه به کاتب بشری منتقل کرده و وی چیزهایی را که خدا املا نموده، با امانت ثبت کرده است.»[8]

2. کتاب مقدس در برگیرنده کلام خدا

بر اساس این دیدگاه که رایج ترین دیدگاه درباره ماهیت کتاب مقدس است، تنها محتوای کتاب مقدس از آنِ خداوند است نه لفظ آن. چنان که گذشت، براساس نظریه غالب متکلمان مسیحی که مبنای حجیت کتاب مقدس را الهام الاهی می‌دانند، تنها محتوای آن از سوی خداوند بر گردآورندگان الهام شده است.

اکثر متکلمان کاتولیک، ارتودکس و پروتستان کتاب مقدس را از نظر محتوا و نه لفظ منسوب به خداوند می‌دانند. به این معنا که معتقداند خداوند محتوای کتاب مقدس را در طی 1500 سال بر مؤلفان بشری الهام و نه املا کرده است.

معنای این سخن آن است که از نظر عموم متکلمان مسیحی نصّ، عبارت‌ها و الفاظ کتاب مقدس از سوی خداوند به مولفان آنها الهام نشد، بلکه متن و مفاهیم آنها، آن هم نه از رهگذر وحی، بلکه از طریق الهام به قلب آنان افکنده شد و آنان بر اساس محدودیت‌های وجودی خویش و مقتضیات و محدودیت‌های زبانی عصر خود آن مفاهیم را در قالب الفاظ کنونی به تصویر کشیدند.

در این صورت کتاب مقدس تا حدودی شبیه احادیث قدسی ـ براساس تعریف آن دسته از صاحب‌نظران که لفظ احادیث قدسی را از پیامبران و محتوای آن را از خداوند می‌دانند ـ خواهد بود؛ چنان که با چنین تحلیلی مؤلفان کتاب مقدس، نظیر گروهی از انسان‌های برگزیده و پاک همچون ائمه(ع) از نگاه شیعه یا خلیفه دوم از نگاه اهل سنت خواهند بود که به مقام «تحدیت» یا «الهام» رسیده‌اند که اسرار و پیام‌های الهی به آنان الهام می‌شده است.

3. کتاب مقدس، کتابی زمینی

بر اساس این دیدگاه نه محتوای کتاب مقدس از آنِ خداون است ونه لفظ آن، بلکه کتاب مقدس کتابی زمینی بوده و فاقد هر گونه اعتبار است. متکلمان نئوارتدکس (الاهیات رسمی ـ سنتی جدید) پروتستان معتقدند کتاب مقدس به خودی خود وحی الاهی نبوده و یک مکتوب خطاپذیر انسانی است که به وقایع وحیانی شهادت می‌دهد.

این دیدگاه پس از دوران رنسانس و از سده نوزدهم در پی رواج موج انتقادات علیه کلیسا و کتاب مقدس مورد توجه شماری از صاحب نظران مسیحی و غیر مسیحی قرار گرفت و برخی از متالّهان مسیحی پس از برخورد با تحقیقاتی که در آنها اصالت کتاب مقدس مورد تردید قرار گرفت و برخورد با مواردی از تناقض و مخالفت کتاب مقدس با دستاوردهای علمی، مدعای آسمانی بودن کتاب مقدس را بی‌اساس دانستند.

یکی از قدیم‌ترین و معروف‌ترین نقدهای تورات و سایر رساله‌های کتاب مقدس از سوی فیلسوف معروف هلندی اسپینوزا (Spinoza) (1632 ـ 1677) در کتابی با نام «رساله‌ای در الهیات و سیاست» انجام گرفت. [9]

به عنوان مثال در سفر پیدایش (14:14) از مکانی به نام «دان» سخن به میان آمده است، ولی از کتاب یوشع (47:19) چنین برمی‌آید که مکان مذکور در زمان حضرت موسی(ع) «کشم» نام داشته و پس از وی «دان» نامیده شده است. پس اگر تورات نوشته حضرت موسی(ع) می‌بود، می‌بایست در اینجا نام «کشم» انعکاس یابد نه «دان».[10]

ارنست، در این باره رنن می‌نویسد:

«هیچ تناقضی نباید در آن کتاب وجود داشته باشد. اکنون با توجه به مطالعه دقیقی که در کتاب مقدس انجام داده ام، در عین حال که گنجینه‌هایی تاریخی و زیباشناختی بر من نمایان شد، این نکته نیز برای من اثبات شد که این کتاب همچون دیگر کتب قدیمی از تناقضات، اشتباهات و خطاها مستثنا نیست. در این کتاب داستان‌های دروغین، افسانه‌ها و آثاری که کاملا نگارش یافته انسان است، وجود دارد.»[11]

پل تیلیش معتقد است:

«پژوهش‌های تاریخی نشان داده اند که عهد قدیم و عهد جدید در بخش‌های نقلی خود، عناصر تاریخی، افسانه‌ای و اسطوره شناختی را تلفیق می‌کنند و در اکثر موارد تفکیک این عناصر با هر درجه‌ای از امکان پذیری نامحتمل است... به طور قطع این حکایت‌ها مستند نیستند.»[12]

بوکای درباره اعتبار کتاب مقدس چنین آورده است:

«ارائه دستکاری‌های کتابت‌های اولیه بر اساس روایات شفاهی و قلب متون به هنگام انتقال به ما، وجود عبارت‌های تاریک، نامفهوم، متناقض و دور از حقیقت که گاهی تا خلاف عقل هم پیش می‌رود یا ناسازگاری با واقعیت‌هایی که امروزه بوسیله پیشرفت دانش به ثبوت رسیده اند، خیلی کمتر شگفتی مان را بر می‌انگیزد. چنین ملاحظاتی نشانه ی شرکت انسان در تحریر و سپس در تغییر بعدی متون است.»[13]

عهد عتیق و جدید از نگاه قرآن

از درنگریستن در مجموعه‌ای از آیات قرآن درباره کتب مقدس، سه نکته اساسی بدست می‌آید که عبارتند از: 1. نزول دو کتاب آسمانی تورات و انجیل؛ 2. راهیافت گونه‌های مختلف تحریف در تورات و انجیل. توضیح مختصر آنها بدین شرح است:

1. نزول دو کتاب آسمانی تورات و انجیل

قرآن بارها بر این نکته تاکید کرده است که خداوند تورات را بر موسی(ع) و انجیل را بر عیسی(ع) نازل کرد. بنابر این در این امر نباید تردید روا داشت که دو کتاب تورات و انجیل جزو کتب آسمانی بوده که خداوند آنها را برای هدایت مردم فرو فرستاده است؛ نظیر آیه: «وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدًی لِلنَّاسِ»[14]

از این رو، در برخی از آیات از یهودیان و مسیحیان خواسته شده تا به فرامین و آموزه‌های آنها گردن نهند؛ نظیر آیه« وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنجِیلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَیهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَکثِیرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا یعْمَلُونَ»[15]

و در شماری از آیات یهود و نصارا به خاطر عدم عمل به تورات و انجیل مورد نکوهش قرار گرفته اند؛ نظیر آیه:«أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ»[16]

بر همین اساس قرآن بارها خود را مصدّق یعنی تصدیق کننده تورات و انجیل دانسته است؛ نظیر آیه «وَأَنزَلْنَا إِلَیک الْکتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَیهِ مِنْ الْکتَابِ»[17]

بنابراین، این مدعا که از نگاه قرآن تورات بر موسی(ع) و انجیل بر عیسی(ع) فرود آمده، از قطعیّات و مسلّمات آموزه‌های این کتاب آسمانی است.

2. راهیافت گونه‌های مختلف تحریف در تورات و انجیل

قرآن بر راهیافت سه گونه تحریف در کتاب مقدس توسط عالمان یهود و نصارا تاکید کرده است که عبارتند از: 1. تحریف معنوی؛ 2. تحریف لفظی؛ 3. تحریف از نوع کتمان.

1. تحریف معنوی

تحریف‌ معنوی به معنای خارج‌ ساختن‌ كلام‌ از محور خود و تصرف‌ در محتوای‌ آن‌ است‌ و به‌ این‌ دلیل‌ به‌ منزله‌ تغییر معنای‌ كلام‌ است. در تحریف معنوی در لفظ و عبارت تصرف نمی‌شود، بلکه معنا و محتوای آن به گونه‌ای تفسیر و تاویل می‌شود که مخالف مراد گوینده آن است.

بر اساس برخی از آیات قرآن، یهود و نصارا از شیوه تحریف معنوی در برخورد با آموزه‌های تورات و انجیل بهره می‌جستند. چنان که واژه «فارقلیطا» که در اناجیل آمده و به معنای ستوده است، را به معنای تسلی دهنده معنا می‌کردند تا اذهان به سوی رسول اکرم (ص) معطوف نشود.

چنان كه‌ خداوند می‌فرماید: « یُحَرِّفونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ. كلمات‌ را از جاهای‌ خود بر می‌گردانند»؛ یعنی‌ آنرا به‌ وجهی‌ كه‌ كلام‌ هیچ‌ دلالت‌ وضعی‌ بر آن‌ ندارد تفسیر می‌كنند.

2. تحریف لفظی

از برخی از آیات قرآن بدست می‌آید که شماری از عالمان یهود و نصارا بخش‌هایی از کتاب مقدس را بدست خود می‌نگاشتند و سپس آن را به عنوان گفتار خداوند در اختیار مردم قرار می‌دادند. چنین کاری جزو مصادیق آشکار تحریف لفظی است. آیه مورد اشاره آیه ذیل است:

«فَوَیلٌ لِلَّذِینَ یکتُبُونَ الْکتَابَ بِأَیدِیهِمْ ثُمَّ یقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَوَیلٌ لَهُمْ مِمَّا کتَبَتْ أَیدِیهِمْ وَوَیلٌ لَهُمْ مِمَّا یکسِبُونَ.»[18]

3. تحریف از نوع کتمان

نوعی دیگر از تحریف لفظی که در میان یهودیان رایج بود، در ترجمه و عرضه متن کتاب مقدس تحقق می‌یافت. به این معنا که آنان از عرضه متن اصلی کتاب مقدس به مردم اجتناب کرده و تنها بخش‌هایی خاص از آن را در اختیار مردم قرار می‌دادند. آنان در برخورد با این دست از آموزه‌های تورات و یا انجیل از شیوه تحریف لفظی یا تحریف معنوی بهره نمی‌گرفتند، بلکه حقیقت را از اساس کتمان می‌کردند.

به عبارت روشن تر، خود در متن اصلی کتاب مقدس به بشارت‌های روشن و آشکاری درباره اسلام و پیامبر اکرم (ص) برخورد کرده بودند و به تعبیر قرآن، آن حضرت با به مثابه پسران خود می‌شناختند، اما با آشکار شدن این امر که آن حضرت در میان اعراب ظهور کرده و نه در میان بقایای یهود، از روی حسادت و عداوت درآمده و حقیقت را انکار کردند؛ یعنی به گونه‌ای رفتار کردند که گویا چنین آموزه‌هایی در کتاب مقدس نیامده و آنان به این دست از آموزه‌ها برخورد نکرده‌اند.

باری، در برخی از آیات بر این نکته تاکید شده که بشارت بر پیامبری رسول اکرم (ص) در تورات و انجیل آمده است:

« الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِیلِ»[19]

چنان اعلام شده که اوصاف اصحاب آن حضرت نیز در این دو کتاب آمده است:

« مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ تَرَاهُمْ رُکعًا سُجَّدًا یبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِک مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ»[20]

قرآن از این پدیده با عنوان «کتمان حقیقت» یاد کرده و عاملان آن را تا سرحد لعنت مورد نکوهش قرار داده است. در سوره مبارکه انعام از این حقیقت به آشکاری پرده برداشت، آن جا که فرود:

« قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْکتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَی نُورًا وَهُدًی لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کثِیرًا. بگو: «چه کسی آن کتابی را که موسی آورده است نازل کرده؟ ‏[‏همان کتابی که‏]‏ برای مردم روشنایی و رهنمود است، ‏[‏و‏]‏ آن را به صورت طومارها درمی آورید. ‏[‏آنچه را‏]‏ از آن ‏[‏می خواهید‏]‏ آشکار و بسیاری را پنهان می‌کنید.»[21]

در جایی دیگر از انکار آنان این چنین یاد کرد:

« الَّذِینَ آتَینَاهُمْ الْکتَابَ یعْرِفُونَهُ کمَا یعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِیقًا مِنْهُمْ لَیکتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ یعْلَمُونَ.کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی‏]‏ داده ایم، همان گونه که پسران خود را می‌شناسند، او [=محمد‏]‏ را می‌شناسند; و مسلماً گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می‌دارند، و خودشان [هم‏]‏ می‌دانند.»[22]

در جایی دیگر کتمان کنندگان حقیقت را مورد لعن خداوند و لعن کنندگان دانست:

«إِنَّ الَّذِینَ یکتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنْ الْبَینَاتِ وَالْهُدَی مِنْ بَعْدِ مَا بَینَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکتَابِ أُوْلَئِک یلْعَنُهُمْ اللَّهُ وَیلْعَنُهُمْ اللَّاعِنُونَ. کسانی که نشانه‌های روشن، و رهنمودی را که فرو فرستاده ایم، بعد از آنکه آن را برای مردم در کتاب توضیح داده ایم، نهفته می‌دارند، آنان را خدا لعنت می‌کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می‌کنند.»[23]

قرآن در جایی دیگر از این حقیقت پرده برداشت که عالمان یهود و نصارا در برابر کتمان حقایق کتاب مقدس پول دریافت می‌کردند و ا این جهت به آنان عقوبت سخت الهی را وعده داد.[24]

وجود دو کتاب مقدس در عصر رسالت

واکاوی شیوه‌های مختلف تحریف که به استناد آیات پیشگفته در میان عالمان یهود و نصارا رایج بود، ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که در عصر رسالت دو کتاب مقدس در میان یهود و نصارا وجود داشته است:

1. کتاب مقدس برجای مانده از پیشینیان یا به عبارت روشن تر، کتاب مقدس اصیل که در آن بشارت‌ها درباره رسول اکرم (ص) و توصیف یاران آن حضرت آمده بود و عالمان یهود و نصارا آنها را کتمان می‌کردند.

2. کتاب مقدسی که به مسلمانان عرضه می‌شد یا همان کتاب تحریف شده که در آن تحریف لفظی، معنوی و از نوع کتمان راه یافته بود که قرآن از آن با عنوان «تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کثِیرًا» یاد کرده است.

در این جا دو پرسش بسیار مهم و اساسی وجود دارد:

1. آیا کتاب مقدس یهود و نصارا که در روزگار ما با عنوان عهد عتیق و عهد جدید وجود دارد، دقیقاً همان کتابی است که در عصر رسالت به مسلمانان عرضه می‌شد که در آن سه گونه تحریف راه یافته بود یا آن که کتاب مقدس برجای مانده از پیشینیان بوده است؟

2. با توجه به آن که قرآن با اشاره از وجود تورات و انجیل برجای مانده از پیشینیان در عصر رسالت پرده برداشته، جای این پرسش است که آیا آن دو کتاب از نگاه قرآن همان تورات و انجیل نازل شده از آسمان بر موسی و عیسی(ع) است، یا آن که آنها را تنها حاوی کلام الهی می‌داند که در آنها بخش‌هایی از آیات و گفتار خداوند انعکاس یافته است؟

پاسخ به این دو پرسش اساسی به واکاوی‌های علمی دقیقی نیازمند است، با این حال می‌توان چنین اظهار نظر کرد:

1. احتمال استمرار کتمان آموزه‌های انعکاس یافته در کتاب مقدس عصر رسالت، در دوران ما هم چنان وجود دارد، شاهد مدعا عدم انعکاس آموزه‌های مورد اشاره قرآن در کتاب مقدس عصر ما و نیز استمرار انگیزه مخالفت با اسلام و مسلمانان توسط یهود و نصارا است.

2. از توصیف قرآن به عنوان «میهمن» کتب آسمانی پیشین و اعلام خطا در برخی از آموزه‌های تورات، می‌توان نتیجه گرفت که از نگاه قرآن حتی کتاب مقدس اصیل و برجای مانده از گذشتگان در عصر رسالت، توراتِ نازل شده از سوی خداوند نبوده است.

به عنوان نمونه در سفر پیدایش بر این نکته تاکید شده که خداوند پس از فراغت آفرینش آسمان‌ها و زمین در شش روز، در روز هفتم استراحت کرد![25]

چنان که پیداست در این آیات دو بار استراحت خداوند پس از آفرینش آسمان‌ها و زمین تکرار شده و مورد تاکید قرار گرفته است و از این رو روز شنبه روز سبت و آسایش و مبارک اعلام شده است.

از آن جا که انتساب خستگی و استراحت برای خداوند امر مردودی است، قرآن در پاسخ به این خطا چنین آورده است:

«وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلَی مَا یقُولُونَ. در حقیقت، آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم و بر آنچه می‌گویند صبر کن.»[26]

از لحن آیه کاملاً پیداست که به خطای راه یافته در کتاب مقدس اشاره دارد و از این جهت از پیامبر اکرم (ص) می‌خواهد که در برابر نسبت‌ها و سخنان ناروای یهود بردباری پیشه کند و خداوند را به نزاهت و تعالی از هر شائبه‌ای بخواند.

جالب آن که در ذیل این آیه روایتی آمده که مدعای ما را اثبات می‌کند. روایت این است:

« برخی از عالمان یهود نزد پیامبر(ص) آمده و گفتند: ای محمد به ما بگو خداوند در این شش روز چه آفریده‌هایی را خلق كرده است؟ پیامبر(ص) فرمود: خداوند زمین را روز یكشنبه و دوشنبه، و كوهها را روز سه‌شنبه آفرید. شهرها، روزی‌ها، رودخانه‌ها، آبادانی و خرابی آنها را روز چهارشنبه و آسمان‌ها و فرشتگان را روز پنجشنبه تا سه ساعت از روز جمعه آفرید. در ساعت نخست اجل‌ها و در ساعت دوم آفت و در ساعت سوم آدم را آفرید. یهود گفتند: راست گفتی، البته اگر گفتارت را تا پایانش می‌گفتی. آن گاه گفتند: پس از آن خداوند استراحت کرد! پیامبر(ص) مقصود آنان را فهمید و خشمگین شد. خداوند این آیه را نازل كرد: «وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلَی مَا یقُولُونَ؛ به ما بخاطر این آفرینش خستگی دست نداده است. تو بر آنچه می‌گویند صبر كن.»[27]

نتایج بررسی جایگاه کتاب مقدس از منظر قرآن

از آن چه درباره نظرگاه قرآن درباره تورات و انجیل آوردیم، نکات ذیل قابل استفاده است:

1. قرآن در کنار اذعان به نزول دو کتاب آسمانی: تورات و انجیل بر موسی و عیسی(ع)، بر راهیافت تحریف در این کتاب‌ها در دو مرحله تاکید کرده است: نخست در متن اصلی که در عصر رسالت در اختیار یهود و نصارا بوده است؛ دوم: در متنی که توسط عالمان یهود و نصارا در اختیار مردم قرار می‌گرفت.

2. از نگاه قرآن به رغم راهیافت تحریف در کتاب مقدس، هم چنان آموزه‌های الهی در آنها انعکاس یافته و از همین تورات و انجیل کنونی می‌توان برای راهیابی به بخشی از اسرار دین شناسی و از جمله باور به حقانیت اسلام و درستی رسالت رسول اکرم (ص) بهره جست.

تورات و انجیل از نگاه امام رضا(ع)

اینک که درباره ماهیت و جایگاه کتاب مقدس سخن گفتیم، اینک نوبت آن است تا با بررسی مناظره امام رضا(ع) با عالمان یهود و نصارا، جایگاه این دو کتاب از منظر امام هشتم را مورد بررسی قرار دهیم.

مدعای ما آن است که امام رضا(ع) با الهام از قرآن و همصدا با تصویری که این کتاب آسمانی از تورات و انجیل ارایه کرده، در ضمن مناظره خود عملاً بر دو نکته تاکید کرده است:

1. کتاب مقدسِ موجودِ در دست یهود و نصارا دچار تحریف شده است؛

2. به رغم راهیافت تحریف در این دو کتاب، می‌توان آنها را حاوی بخش‌هایی از گفتار خداوند دانست و از این جهت می‌توان با استناد به برخی از آموزه‌ها و عبارت‌های آن حتب بر حقانیت اسلام، برهان اقامه کرد.

اینک با انعکاس متن روایت به بررسی آن می‌پردازیم.

منابع انعکاس دهنده مناظره امام رضا(ع)

نخست لازم است بدانیم که مناظره امام هشتم با عالمان یهود و نصارا که در آن درباره جایگاه کتب مقدس سخن به میان آمده در کتاب‌های التوحید،[28] عیون اخبار الرضا(ع)،[29] بحار الانوار،[30] الاحتجاج،[31] و نور البراهین[32] انعکاس یافته است. ما این مناظره را به نقل از کتاب «عیون اخبار الرضا(ع)» مورد بررسی قرار می‌دهیم.

در آغاز حدیث چنین آمده که پس از حضور امام رضا(ع) در دربار مامون، فضل بن سهل به فرمان مامون عالمان برجسته ادیان و مذاهب مختلف را به منظور مناظره با امام دعوت کرد که در میان آنها جاثلیق بزرگ نصارا و رأس الجالوت بزرگ یهود حضور داشتند.[33]

امام رضا(ع) در آغاز تصریح می‌کند که هدف مامون امتحان کردن ایشان و به زعم خود آشکار ساختن شکست امام است، اما امام تاکید می‌کند که با استدلال و احتجاج خود اورا دچار ندامت خواهد کرد.[34]

از آن جا که مناظره امام دارای دو بخش یعنی مناظره با جاثلیق در زمینه مسیحت و مناظره با رأس الجالوت در زمینه یهود و است، ما بر همین اساس نظرگاه‌های امام درباره تورات و انجیل را دنبال می‌کنیم.

دیدگاه‌های امام رضا(ع) درباره انجیل

دیدگاه‌های امام رضا(ع) درباره انجیل در سه محور اساسی انعکاس یافته است که عبارتند از: 1. مفقود شدن نسخه اولیه انجیل؛ 2. امکان استناد به انجیل موجود برای تخطئه باورهای مسیحیان؛ 3. امکان استناد به انجیل برای اثبات حقانیت رسالت پیامبر اکرم (ص). اینک به بررسی این محورها می‌پردازیم.

1. مفقود شدن نسخه اولیه انجیل

مهم ترین نکته‌ای که درباره انجیل در گفتار امام رضا(ع) انعکاس یافته این نکته است که انجیل اصلی و اولیه در مدتی قابل ملاحظه مفقود شد و پس از آن بنا به درخواست مسیحیان چند تن از کسانی که به تعبیر امام جزو شاگردان شاگردان عیسی(ع) بودند و به عبارت روشن‌تر میان آنان و عیسی(ع) فاصله تاریخی وجود داشت، به گردآوری اجیل همت گماشتند. امام وجود اختلاف در نسخه‌های موجود انجیل را شاهد مدعای خود دانسته است. این نکته بدان معناست که امام انجیل کنونی را فاقد اصالت و اعتبار می‌داند.

باری، امام رضا(ع) در جایی از گفتار خود تصریح کرد که نخستین انجیل مفقود شد و مدعای جاثلیق که این مفقود شدن تنها یک روز به طول انجامید و یوحنا و متّی انجیل را‌تر و تازه ارایه کردند، را مردود دانست و فرمود اگر مدعای شما درست باشد، نباید در اناجیل آن گونه که امروز اختلاف وجود دارد، اختلاف پدید می‌آمد:

«یَا جَاثَلِیقُ أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْإِنْجِیلِ الْأَوَّلِ حِینَ افْتَقَدْتُمُوهُ عِنْدَ مَنْ وَجَدْتُمُوهُ وَ مَنْ وَضَعَ لَكُمْ هَذَا الْإِنْجِیلَ فَقَالَ لَهُ مَا افْتَقَدْنَا الْإِنْجِیلَ إِلَّا یَوْماً وَاحِداً حَتَّى وَجَدْنَاهُ غَضّاً طَرِیّاً فَأَخْرَجَهُ إِلَیْنَا یُوحَنَّا وَ مَتَّى فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع مَا أَقَلَّ مَعْرِفَتَكَ بِسُنَنِ‏ الْإِنْجِیلِ وَ عُلَمَائِهِ فَإِنْ كَانَ هَذَا كَمَا تَزْعُمُ فَلِمَ اخْتَلَفْتُمْ فِی الْإِنْجِیلِ وَ إِنَّمَا وَقَعَ الِاخْتِلَافُ فِی هَذَا الْإِنْجِیلِ الَّذِی فِی أَیَادِیكُمُ‏ الْیَوْمَ فَلَوْ كَانَ عَلَى الْعَهْدِ الْأَوَّلِ لَمْ تَخْتَلِفُوا فِیهِ»[35]

آن گاه امام خود تبیین فرمود که وقتی انجیل مفقود شد، مسیجیان نزد علماء خود گرد آمده و گفتند: مسیح کشته شده و انجیل مفقود شده است، لوقا و مرقابوس (مرقس) به آنان گفتند: محزون نباشید و کلیسا‌ها را خالی نکنید. انجیل در سینه ماست و ما همه بخش‌های آن را برای شما گرد خواهیم آورد. آن گاه لوقا، مرقابوس، یوحنا و متّی نشستند و انجیل کنونی را برای شما قرار دادند. این در حالی بود که این چهار تن شاگردان شاگردان اولین بودند:

«مَّا افْتُقِدَ الْإِنْجِیلُ الْأَوَّلُ اجْتَمَعَتِ النَّصَارَى إِلَى عُلَمَائِهِمْ فَقَالُوا لَهُمْ قُتِلَ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ع وَ افْتَقَدْنَا الْإِنْجِیلَ وَ أَنْتُمُ الْعُلَمَاءُ فَمَا عِنْدَكُمْ فَقَالَ لَهُمْ أَلُوقَا وَ مرقابوس‏ إِنَّ الْإِنْجِیلَ فِی صُدُورِنَا وَ نَحْنُ نُخْرِجُهُ إِلَیْكُمْ سِفْراً سِفْراً فِی كُلِّ أَحَدٍ فَلَا تَحْزَنُوا عَلَیْهِ وَ لَا تُخْلُوا الْكَنَائِسَ فَإِنَّا سَنَتْلُوهُ عَلَیْكُمْ فِی كُلِّ أَحَدٍ سِفْراً سِفْراً حَتَّى نَجْمَعَهُ كُلَّهُ فَقَعَدَ أَلُوقَا وَ مرقابوس وَ یُوحَنَّا وَ مَتَّى فَوَضَعُوا لَكُمْ هَذَا الْإِنْجِیلَ بَعْدَ مَا افْتَقَدْتُمُ الْإِنْجِیلَ الْأَوَّلَ وَ إِنَّمَا كَانَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ تَلَامِیذَ تَلَامِیذِ الْأَوَّلِینَ.»[36]

2. امکان استناد به انجیل موجود برای تخطئه باورهای مسیحیان

در بخشی از مناظره امام رضا(ع) با جاثلیق بر این نکته تاکید شده است که در انجیل موجود عباراتی آمده که بر انسانی و مخلوق بودن عیسی(ع) دلالت دارد و از این جهت باور مسیحیان به الوهیت عیسی(ع) حتی مخالف با نصوص خود انجیل است.

آن گاه امام به بخش‌هایی از گفتار متّی، مرقس و لوقا استشهاد فرمود که در آنها بر انسانی بودن عیسی(ع) تاکید شده است:

«هَلْ تَعْلَمُ أَنَّ مَتَّى قَالَ إِنَّ الْمَسِیحَ هُوَ ابْنُ دَاوُدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ یَهُوذَا بْنِ خضرون‏ فَقَالَ مرقابوس فِی نِسْبَةِ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ع إِنَّهُ كَلِمَةُ اللَّهِ‏ أَحَلَّهَا فِی جَسَدِ الْآدَمِیِّ فَصَارَتْ إِنْسَاناً وَ قَالَ أَلُوقَا إِنَّ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ ع وَ أُمَّهُ كَانَا إِنْسَانَیْنِ مِنْ لَحْمٍ وَ دَمٍ فَدَخَلَ فِیهَا الرُّوحُ الْقُدُسُ ثُمَّ إِنَّكَ تَقُولُ مِنْ شَهَادَةِ عِیسَى عَلَى نَفْسِهِ حَقّاً أَقُولُ لَكُمْ یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ إِنَّهُ لَا یَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ إِلَّا مَنْ نَزَلَ مِنْهَا إِلَّا رَاكِبَ الْبَعِیرِ خَاتَمَ الْأَنْبِیَاءِ فَإِنَّهُ یَصْعَدُ إِلَى السَّمَاءِ وَ یَنْزِلُ.»[37]

3. امکان استناد به انجیل برای اثبات حقانیت رسالت پیامبر اکرم (ص)

در بخش‌هایی از مناظره امام رضا(ع) به عبارت‌هایی از انجیل استناد شده که در آنها از زبان عیسی(ع) به آمدن آن حضرت بشارت داده شده است و امام از این عبارت‌ها برای اثبات حقانیت رسالت پیامبر اسلام بهره جست. چنان که امام از زبان یوحنای دیلمی چنین نقل کرده است:

« فَأَقْسَمْتُ عَلَیْكَ هَلْ نَطَقَ الْإِنْجِیلُ أَنَّ یُوحَنَّا قَالَ إِنَّمَا الْمَسِیحُ أَخْبَرَنِی بِدِینِ مُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ وَ بَشَّرَنِی بِهِ أَنَّهُ یَكُونُ مِنْ بَعْدِهِ فَبَشَّرْتُ بِهِ الْحَوَارِیِّینَ‏ فَآمَنُوا بِهِ.»[38]

جاثلیق مدعی شد که یوحنا به نقل از عیسی به نبوت مردی بشارت داده و درباره اهل بیت و وصی او سخن گفته، اما نام او را نبرده است. آن گاه امام سِفر سوم از انجیل را خواند که در آن از پیامبر و اهل بیت و امت ایشان، سخن به میان آمده بود:

«ثُمَّ قَرَأَ السِّفْرَ الثَّالِثَ حَتَّى بَلَغَ ذِكْرَ النَّبِیِّ وَقَفَ»[39]

در فقره‌ای دیگر خطاب به جاثلیق فرمود آیا در کتاب شعیا این سخن نیامده است:

«یَا قَوْمِ إِنِّی رَأَیْتُ صُورَةَ رَاكِبِ الْحِمَارِ لَابِساً جَلَابِیبَ النُّورِ وَ رَأَیْتُ رَاكِبَ الْبَعِیرِ ضَوْءٌ مِثْلُ ضَوْءِ الْقَمَرِ.»[40]

نیز فرمود آیا در انجیل نیامده که عیسی(ع) بشارت داد که بارقلیطا پس از من خواهد آمد و او مرا تصدیق کرده و همه چیز را برای شما تفسیر خواهد کرد و بذکاری امت‌ها را آشکار خواهد ساخت و ستون کفر را خواهد شکست:

« هَلْ تَعْرِفُ فِی الْإِنْجِیلِ قَوْلَ عِیسَى ع إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّكُمْ وَ رَبِّی وَ الْبَارِقْلِیطَا جَاءَ هُوَ الَّذِی یَشْهَدُ لِی بِالْحَقِّ كَمَا شَهِدْتُ لَهُ وَ هُوَ الَّذِی یُفَسِّرُ لَكُمْ كُلَّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ الَّذِی یُبْدِئُ فَضَائِحَ الْأُمَمِ وَ هُوَ الَّذِی یَكْسِرُ عَمُودَ الْكُفْرِ.»[41]

چنین استشهادی در گفت و گوی امام با رأس الجالوت نیز آمده است، آن جا که فرمود:

« وَ فِی الْإِنْجِیلِ مَكْتُوبٌ أَنَّ ابْنَ الْبَرَّةِ ذَاهِبٌ وَ الْبَارِقْلِیطَا جَاءٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الَّذِی یَحْفَظُ الْآصَارَ وَ یُفَسِّرُ لَكُمْ كُلَّ شَیْ‏ءٍ وَ یَشْهَدُ لِی كَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُكُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ یَأْتِیكُمْ بِالتَّأْوِیلِ»[42]

درنگی درباره معنای واژه «بارقلیطا»

واژه «بارقلیطا» که به عنوان وصفی از رسول اکرم (ص) بر زبان عیسی(ع) آمده به معنای ستوده است که معادل عربی آن همان «احمد» است که دومین نام مشهور پیامبر است که مادر ایشان بر آن حضرت گذاشت.

از این بشارت در قرآن یاد شده است:

« وَإِذْ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیمَ یا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیکمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَی مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَینَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ. و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت: «ای فرزندان اسرائیل، من فرستاده خدا به سوی شما هستم. تورات را که پیش از من بوده تصدیق می‌کنم و به فرستاده‌ای که پس از من می‌آید و نام او «احمد» است بشارتگرم.» پس وقتی برای آنان دلایل روشن آورد، گفتند: «این سحری آشکار است.»[43]

به رغم چنین بشارت آشکار در انجیل، بر اساس اسناد موجود عالمان مسیحی واژه «بارقلیطا» را به جای «ستوده» به «تسلی دهنده» یا «تعزیت دهنده» معنا می‌کنند، تا ذهن مخاطبان از نام و وصف پیامبر اسلام به سویی دیگر معطوف گردد.

مرحوم استاد معرفت در این باره به نقل از علامه بلاغی چنین آورده است:

مترجمان‌ در تفسیر و بیان‌ كلمه‌ «فار قلیطا» كه‌ معّرب‌ واژه‌ یونانی‌ «پیركلوطوس‌» است‌، اختلاف‌ دارند. در «انجیل‌ یوحنا» (باب‌ 15 شماره‌ 26 باب‌ 16 شماره‌ 7) آمده‌ است‌:

مسیح‌(ع) به‌ پیامبری‌ بشارت‌ داد كه‌ دارای‌ چنین‌ صفات‌ و نشانه‌هایی‌ است‌ و پس‌ از او خواهد آمد. از جمله‌ این‌ نشانه‌ها استعمال‌ واژه‌ «فارقلیطا» درباره‌ اوست‌ كه‌ به‌ «تسلیت‌ دهنده‌» یا «بشارت‌ دهنده‌» ترجمه‌ شده‌ است‌.

 فخر الاسلام‌ در این باره چنین می‌گوید:

«واژه‌ «پارقلیطا» سریانی‌ است‌ و از اصل‌ یونانی‌ «پری‌كلی‌طوس‌» كه‌ به‌معنای‌ «بسیار ستوده‌» است‌ بر گرفته‌ شده‌ و این‌ معنا، دقیقاً بر نام‌ «محمد» و «احمد» منطبق‌ است‌؛ اما مترجمان‌ مسیحی‌ مدعی‌اند كه‌ برگرفته‌ از لفظ‌ «پاراكلی‌طوس‌» به‌ معنای‌ «صاحب‌ تسلیت‌» است‌؛ بنابراین‌، آنرا به‌ «بشارت‌ دهنده‌» یا «تسلیت‌ دهنده‌» ترجمه‌ كرده‌اند»[44]

 بلاغی‌ در این باره چنین آورده است:

«فار قلیطا» دراصل‌ یونانی‌ «پیركلوطوس‌» و معّرب‌ آن‌ «فیر قلوط‌» به‌ معنای‌ «بسیار ستوده‌» می‌باشد كه‌ موافق‌ و منطبق‌ بر «احمد» و «محمد» است‌. با این‌حال‌ آنان‌ به‌گمان‌ خود، آنرا تصحیح‌ نموده‌ و اصل‌ یونانی‌ آنرا «پیراكلی‌طوس‌» دانسته‌، از آن‌ به‌ «فار قلیط‌» تعبیر نموده‌اند؛ همان گونه‌ كه‌ در ترجمه‌های‌ چاپ‌ لندن‌ (سال‌ 1821 و 1831 و 1841م‌) و چاپ‌ ویلیام‌ لندن‌ (1857 م‌) براساس‌ نسخه‌ رومی‌ (چاپ‌ سال‌ 1664 م‌) و ترجمه‌ عبری‌ (چاپ‌ سال‌ 1901 م‌) آمده‌ است‌. اما پاره‌ای‌ از مترجمان‌ آنرا به‌ لفظ‌ «معّزی‌» (تعزیت‌ دهنده‌) و مسّلی‌ «تسلی‌بخش‌» تغییر داده‌اند و این‌ معنا شایع‌ شده‌ است.‌»[45]

اسقف‌اعظم‌ كشیش‌، فخرالاسلام‌ كه‌ به‌ بركت‌ نورانیت‌ قرآن‌ اسلام‌ آورد، می‌گوید:

«نزد اسقف‌اعظم‌ درس‌ فرا می‌گرفتم‌. او مرا بسیار دوست‌ می‌داشت‌ و به‌ گرمی‌ با من‌ برخورد می‌نمود. روزی‌ از او پرسیدم‌ معنای‌ حقیقی‌ واژه‌ «فار قلیطا» و مقصود از آن‌ در زبان‌ سریانی‌ و واژه‌ «پیركلی‌طوس‌» در زبان‌ یونانی‌ چیست‌؟

سؤال‌ من‌ بدین‌ خاطر بود كه‌ بین‌ من‌ و دیگر شاگردان‌ درباره‌ تفسیر این‌ واژه‌ مشاجره‌ درگرفته‌ بود. من‌ می‌خواستم‌ با پرسش‌ از اسقف‌اعظم‌ حقیقت‌ آنرا دریابم‌. اسقف‌ در پاسخ‌ سؤال‌ من‌ مرا مورد عنایت‌ قرار داد و در حالی‌ كه‌ اشك‌ در چشمانش‌ حلقه‌ زده‌ بود، گفت‌:

ای‌ فرزندم‌، بر من‌ گران‌ است‌ با تو از در خدعه‌ و نیرنگ‌ درآیم‌. اگر سرّ خویش‌ را بازگویم‌ هلاك‌ خواهم‌ شد، من‌ سوگند اكید یاد كردم‌ كه‌ راز او را در حال‌ حیات‌ و ممات‌ فاش‌ نسازم‌. آنگاه‌ كلید اتاقی‌ كه‌ مخصوص‌ خود او بود به‌ من‌ داد كه‌ گمان‌ داشتم‌ اموال‌ و پول‌هایی‌ متعلق‌ به‌ او درآن‌ است‌. او از من‌ خواست‌ تا در صندوقی‌ را كه‌ در آن‌ كتب‌ گرانبها از جمله‌ دو نسخه‌ از كتاب‌ مقدس‌ بر پوست‌ نوشته‌ شده‌ وجود داشت‌ باز كنم‌. یكی‌ از آن‌ دو نسخه‌ به‌ زبان‌ سریانی‌ و دیگری‌ یونانی‌ و تاریخ‌ نگارش‌ آنها مربوط‌ به‌ قبل‌ از اسلام‌ بود. در آن‌ دو كتاب‌ «فار قلیطا» با صراحت‌ تمام‌ به‌ «احمد» و «محمد» ترجمه‌ شده‌ بود.»[46]

این یکی از نمونه هاست که نشان می‌دهد عالمان مسیحی گاه برای مقابله با اسلام، به تحریف در ترجمه عبارت‌هایی از انجیل روی می‌آورند که در آنها بشارت‌هایی درباره ظهور رسول اکرم (ص) انعکاس یافته است.

دیدگاه‌های امام رضا(ع) درباره تورات

امام رضا(ع) در مناظره با رأس الجالوت بنا به درخواست وی، به متن تورات استناد فرمود. نخستین استشهاد امام به عباراتی در تورات است که در آن به آمدن عیسی و پس از آن به ظهور رسول اکرم بشارت داده شده است:

«لَكِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُصَحِّحَهُ إِلَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع هَلْ تُنْكِرُ أَنَ‏ التَّوْرَاةَ تَقُولُ لَكُمْ جَاءَ النُّورُ مِنْ قِبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِیرَ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَیْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ.»[47]

رأس الجالوت پس از استشهاد امام به عبارت پیشگفته مدعی شد که گرچه این عبارت را در تورات خوانده، اما تفسیر آن را نمی‌داند. امام در تفسیر آن فرمود:

«قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ أَعْرِفُ هَذِهِ الْكَلِمَاتِ وَ مَا أَعْرِفُ تَفْسِیرَهَا قَالَ الرِّضَا ع أَنَا أُخْبِرُكَ بِهِ أَمَّا قَوْلُهُ جَاءَ النُّورُ مِنْ قِبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ فَذَلِكَ وَحْیُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الَّذِی أَنْزَلَهُ عَلَى مُوسَى ع عَلَى جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِیرَ فَهُوَ الْجَبَلُ الَّذِی أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ع وَ هُوَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَیْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ فَذَاكَ جَبَلٌ مِنْ جِبَالِ مَكَّةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا یَوْمٌ.»[48]

چنان که پیداست رأس الجالوت اذعان کرد که عبارت مورد نظر را در تورات دیده است، اما از تفسیر آن اطلاع ندارد که امام رضا(ع) تفسیر این عبارت را برای وی تبیین فرمود. استناد به کوه فاران و اشاره داشتن آن به رسالت رسول اکرم در جایی دیگر از مناظره امام نیز انعکاس یافت؛ آن جا که امام گفتاری از حیقوق پیامبر را نقل فرمود:

« خداوند با بیان خود از کوه فاران آمد و آسمان‌ها از تسبیح احمد پر شد و امت او لشکر او را در دریا حمل می‌کنند، همان گونه که در خشکی حمل می‌کنند. او پس از ویرانی بیت المقدس کتاب جدیدی می‌آورد که مراد او از کتاب قرآن است.»

«ثُمَّ قَالَ الرِّضَا ع هَلْ تَعْرِفُ حَیْقُوقَ النَّبِیَّ ع قَالَ نَعَمْ إِنِّی بِهِ لَعَارِفٌ قَالَ فَإِنَّهُ قَالَ وَ كِتَابُكُمْ یَنْطِقُ بِهِ جَاءَ اللَّهُ تَعَالَى بِالْبَیَانِ‏ مِنْ جَبَلِ فَارَانَ وَ امْتَلَأَتِ السَّمَاوَاتُ مِنْ تَسْبِیحِ أَحْمَدَ وَ أُمَّتُهُ یَحْمِلُ خَیْلَهُ فِی الْبَحْرِ كَمَا یَحْمِلُ فِی الْبَرِّ یَأْتِینَا بِكِتَابٍ جَدِیدٍ بَعْدَ خَرَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ یَعْنِی بِالْكِتَابِ الْفُرْقَانَ‏.»[49]

آن گاه امام به گفتار داود در زبور استناد کرد که در آن چنین آمده است:

«خدایا! برپاکننده سنت پس از دوران فترت را مبعوث کن.» آن گاه امام فرمود: مقصود عیسی است که دوران او نیز دوران فترت بود. امام فرمود: اشتباه کردی؛ زیرا عیسی(ع) با سنت مخالفت نکرد و با سنت تورات موافقت داشت تا آن که خداوند او را به آسمان بالا برد:

« فَقَدْ قَالَ دَاوُدُ فِی زَبُورِهِ وَ أَنْتَ تَقْرَؤُهُ اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ فَهَلْ تَعْرِفُ نَبِیّاً أَقَامَ السُّنَّةَ بَعْدَ الْفَتْرَةِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ ص قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ دَاوُدَ نَعْرِفُهُ وَ لَا نُنْكِرُ وَ لَكِنْ عَنَى بِذَلِكَ عِیسَى وَ أَیَّامُهُ هِیَ الْفَتْرَةُ قَالَ لَهُ الرِّضَا ع جَهِلْتَ إِنَّ عِیسَى ع لَمْ یُخَالِفِ السُّنَّةَ وَ كَانَ مُوَافِقاً لِسُنَّةِ التَّوْرَاةِ حَتَّى‏ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ‏»[50]

آن گاه امام به عبارت دیگری در کتاب شعیاء استناد کرد که در آن چنین آمده است:

«دو سواره را می‌بینم که زمین برای آنان روشن شده است؛ یکی از آنان بر الاغ و دیگری بر شتر سوار است.»

آن گاه امام از رأس الجالوت پرسید که سوار بر الاغ و سوار بر شتر چه کسانی هستند؟ در پی عجز او از پاسخ دادن به پرسش امام، امام فرمود: راکب حمار عیسی و راکب شتر محمد (ص) است:

« وَ قَالَ‏ شَعْیَاءُ النَّبِیُّ ع فِیمَا تَقُولُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ فِی التَّوْرَاةِ رَأَیْتُ رَاكِبَیْنِ أَضَاءَ لهم [لَهُمَا] الْأَرْضُ أَحَدُهُمَا عَلَى حِمَارٍ وَ الْآخَرُ عَلَى جَمَلٍ فَمَنْ رَاكِبُ الْحِمَارِ وَ مَنْ رَاكِبُ الْجَمَلِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَا أَعْرِفُهُمَا فَخَبِّرْنِی بِهِمَا قَالَ أَمَّا رَاكِبُ الْحِمَارِ فَعِیسَى ع وَ أَمَّا رَاكِبُ الْجَمَلِ فَمُحَمَّدٌ»[51]

در كتاب‌ اشعیاء (باب‌ 21 شماره‌ 7) می‌خوانیم‌:

«و چون‌ فوج‌ سواران‌ جفت‌جفت‌ فوج‌ اُلاغان‌ و فوج‌ شتران‌ را بیند آنگاه‌ به‌دقت‌ تمام‌ توجه‌ نماید.»

 اُلاغ‌ سواران‌ بشارت‌ ظهور عیسی‌ و شتر سواران‌ كنایه‌ از ظهور پیامبر اسلام‌ است‌. در ترجمه‌ همان گونه‌ كه‌ ملاحظه‌ شد سواران‌ اُلاغ‌ و شتر به‌ صیغه‌ جمع‌ آمده‌ است‌؛ در حالی‌ كه‌ اصل‌ متن‌ عبری‌ به‌ صیغه‌ مفرد است‌.

مرحوم بلاغی در این باره گفتاری دارد که نشان می‌دهد عالمان اهل کتاب چگونه از طریق ترجمه‌های تحریف شده می‌کوشند تا اذهان را از راهیابی به بشارت نسبت به رسالت رسول اکرم (ص) منصرف سازند. وی می‌گوید:

«زیرا اصل‌ عبری‌ چنین‌ است‌: «ورآه‌ رَكْب‌ صمد رَكْب‌ حمور و رَكْب‌ جمل‌» حمور و ركب‌ و جمل‌ مفرد است‌ و جمع‌ آن‌ به‌ زبان‌ عبری‌، ركبیم‌، جملیم‌، و حموریم‌ می‌باشد. در ترجمه‌های‌ چاپ‌ شده‌ موجود، همان‌ ترجمه‌ تحریف‌ شده‌ (یعنی‌ به‌صیغه‌ جمع‌) آمده‌ است‌ جز دو نسخه‌، یكی‌ چاپ‌ لندن‌ (سال‌ 1856 م‌) و دیگری‌ چاپ‌ گوتنبرگ‌ (سال‌ 1845 م‌) كه‌ در آن‌ دو، مطابق‌ با اصل‌، با صیغه‌ مفرد آمده‌ است‌.»[52]

آن گاه وی چنین می‌افزاید:

«آنان‌ از رهگذر این‌ تحریف‌ می‌خواهند چهره‌ حقیقت‌ را بر مردم‌ بپوشانند تا ذهن‌ ایشان‌ را از توجه‌ به‌ شخص‌ پیامبر منصرف‌ گردانند.»[53]

خلاصه و نتیجه‌گیری

از آن چه در این مقاله درباره جایگاه کتاب مقدس از منظر امام رضا(ع) آمده، نکات و نتایج ذیل بدست می‌آید:

1. تحقیقات گوناگون انجام گرفته که مورد پذیرش عموم یهودیان و مسیحیان است، نشان‌گر آن است که تورات کنونی نه به یک باره بلکه در طول نسل‌های متمادی پدید آمده و لذا وحی مستقیم الهی نیست و مولفان بشری بسیاری در پدید آمدن آن دخالت داشته‌اند.

2. با توجه به اختلاف میان کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها درباره میزان اعتنا به نسخه‌های اولیه و اصیلِ کتاب مقدس که به زبان یونانی فراهم آمد، در میان آنان درباره شمار کتاب‌های عهد عتیق اختلاف وجود دارد. به این معنا که کاتولیک‌ها عهد عتیق را شامل 73 کتاب و پروتستان‌ها آن را شامل 66 کتاب می‌دانند و از 7 کتابِ مورد اختلاف با عنوان «اپوکریفا»، یعنی پنهان یا «قانون ثانوی» یاد می‌شود.

3. بنا به گزارش‌‌های مستند تاریخی افراد زیادی به گردآوری حالات و پندهای عیسی مسیح(ع) روی آورده و انجیل‌های متعددی فراهم آمد که شمار آنها را تا نود انجیل گفته‌اند. تا آن که «شورای تورنت» در سال 1546 از میان این اناجیل تنها چهار انجیل مذکور را معتبر شمرد.

4. درباره اصالت و اعتبار کتاب مقدس سه دیدگاه عمده وجود دارد که عبارتند از: 1. کتاب مقدس همان کلام الهی؛ 2. کتاب مقدس در برگیرنده کلام خدا؛ 2. کتاب مقدس کتابی زمینی.

5. از درنگریستن در مجموعه‌ای از آیات قرآن درباره کتب مقدس، سه نکته اساسی بدست می‌آید که عبارتند از: 1. نزول دو کتاب آسمانی تورات و انجیل؛ 2. راهیافت گونه‌های مختلف تحریف در تورات و انجیل.

6. قرآن بر راهیافت سه گونه تحریف در کتاب مقدس توسط عالمان یهود و نصارا تاکید کرده است که عبارتند از: 1. تحریف معنوی؛ 2. تحریف لفظی؛ 3. تحریف از نوع کتمان.

7. امام رضا(ع) با الهام از قرآن، در ضمن مناظره خود عملاً بر دو نکته تاکید کرده است: 1. کتاب مقدسِ موجودِ در دست یهود و نصارا دچار تحریف شده است؛ 2. به رغم راهیافت تحریف در این دو کتاب، می‌توان آنها را حاوی بخش‌هایی از گفتار خداوند دانست و از این جهت می‌توان با استناد به برخی از آموزه‌ها و عبارت‌های آن حتی بر حقانیت اسلام، برهان اقامه کرد.

علی نصیری دانشیار دانشگاه علم و صنعت ایران

کتابنامه

1.     انجمن پخش كتب مقدسه، كتاب مقدس، 1997م.

2.     بلاغی، محمد جواد، الرحلة المدرسیة، نجف، 1347.

3.     بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران، چاپ ششم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

4.     بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران، چاپ ششم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

5.     توفیقی، حسین، ادیان بزرگ، تهران، سمت، 1384.

6.     جزائری، سید نعمت‌الله، نورالبراهین، موسسه نشر اسلامی، 1417.

7.     جو ویور، مدی، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.

8.     سیوطى، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بكر، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم؛ كتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404.

9.     شیخ صدوق، على بن محمد بن بابویه قمى، التوحید، بیروت، دار المعرفة، بى تا.

10. طبرسی، احمد ‌بن علی، ‌الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، 1403.

11. طبرسی، امین‌الاسلام، مجمع‌البیان فی علوم‌القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، بی‌تا.

12. فخرالاسلام، محمد صادق، انیس الاعلام فی نصرة الاسلام، تهران، حیدری، 1351.

13. كلینى، محمد بن یعقوب، كافى، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بى تا.

14. کلباسی، حسین، مدخلی بر تبارشناسی کتاب مقدس، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1384.

15. کونگ، هانس، تاریخ کلیسای کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

16. گروهی از نویسندگان، مقدمه‌ای بر شناخت مسیحیت، ترجمه و تدوین همایون همتی، تهران، انتشارات نقش جهان، 1379.

17. م. گرنت، رابرت و تریسی، دیوید، تاریخچه مکاتب تفسیری و هرمنوتیکی کتاب مقدس، ترجمه ابو الفضل ساجدی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385.

18. مجلسی، محمد‌باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع)، بیروت، موسسه الوفاء، 1403.

19. معرفت، محمد هادى، صیانة القرآن من التحریف، قم، مؤسّسه نشر اسلامى، 1413.

20. معرفت، محمد هادی، تحریف ناپذیری قرآن، ترجمه علی نصیری، تهران، سمت، 1379. 

21. مک گراث، آلیستر، مقدمه‌ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی، ترجمه بهروز حدادی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1382.

22. ــــــــــــ . درسنامه الهیات مسیحی، ترجمه بهروز حدادی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

23. میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1379.

24. هینلز، جان ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، 1385.

 

[1]. رابرت. ا. هیوم ادیان زنده دنیا را یازده دین دانسته است که عبارتند از: 1. هندو؛ 2. جاینی؛ 3. بودایی؛ 4. سیک؛ 5. کنفوسیوس؛ 6. تائو؛ 7. شینتو؛ 8. یهود؛ 9. زرتشت؛ 10. اسلام؛ 11. مسیحیت. ر. ک: ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی. در برابر جان ر. هینلز، دین شناس معاصر انگلیسی هشت دین را برشمرده که عبارتند از: 1. یهودی؛ 2. مسیحیت؛ 3. اسلام؛ 4. زردشت؛ 5. هندویی؛ 6. سیک؛ 7. جِینی؛ 8. بودایی. آن گاه او ادیان را بر اساس مناطق مختلف جهان همچون ادیان چینی و ژاپنی برشمرده است. ر. ک: راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی. آن چه در این بین مورد غفلت قرار گرفته برشمردن دین «صابئان» به عنوان یکی از ادیان آسمانی و زنده جهان است. چنان که قرآن در سوره بقره آیه 62 و سوره حج آیه 17 از این دین به عنوان یکی از ادیان آسمانی یاد کرده است. از این رو به نظر می‌رسد که با افزودن «صابئان» به یازده دین مورد اشاره دین شناسان، باید دوازده دین را جزء ادیان زنده جهان برشمرد.

[2]. برای تفصیل بیشتر ر. ك: مجمع‌البیان. ج1، ص 43؛ صیانه ‌القرآن من التحریف، ص 18ـ 19.

[3][3]. از این جهت، جای شگفتی دارد که چگونه مسیحیان به رغم منسوخ دانستن دین یهود و بالطبع کتاب دینی آنان، عهد عتیق را به عنوان کتاب مقدس خود مورد شناسایی قرار داده‌اند.

[4]. مدخلی بر تبارشناسی کتاب مقدس، ص 282.

[5]. کلام مسیحی، ص 32.

[6]. «یهود» و «الوهیم» دو واژه مستقبل اما به معنای واحد، یعنی «خداوند متعال» است. مدخلی بر تبارشناسی کتاب مقدس، ص 282.

[7]. همان، ص 306.

[8]. کلام مسیحی، ص 26.

[9]. ادیان بزرگ، ص 130.

[10]. همان، ص 104.

[11]. تاریخچه مکاتب تفسیری و هرمنوتیکی کتاب مقدس، ص 298.

[12]. پویایی ایمان، ص 103. به نقل از همان.

[13]. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص 70 – 71.

[14]. آل عمران، 4.

[15]. مائده، 66.

[16]. بقره، 44.

[17]. مائده، 48.

[18]. بقره، 79.

[19]. اعراف، 157.

[20]. فتح، 29.

[21]. انعام، 91.

[22]. بقره، 146.

[23]. بقره، 159.

[24]. «إِنَّ الَّذِینَ یکتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنْ الْکتَابِ وَیشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا أُوْلَئِک مَا یأْکلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا یکلِّمُهُمْ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَلَا یزَکیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ.» بقره، 174.

[25]. « فأكملت السماوات والأرض وكل جندها. 2 وفرغ الله فی الیوم السابع من عمله الذی عمل. فاستراح فی الیوم السابع من جمیع عمله الذی عمل. 3 وبارك الله الیوم السابع وقدسه. لأنه فیه استراح من جمیع عمله الذی عمل الله خالقا.» کتاب مقدس، ص 6.

[26]. ق، 38.

[27]. الدر المنثور، ج 5، ص 3.

[28]. التوحید، ص 415 – 441.

[29]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 139 – 158.

[30]. بحار الانوار، ج 10، ص 299 – 318.

[31]. الاحتجاج، ج 2، ص 199 – 215.

[32]. نور البراهین، ج 2، ص 447 – 484.

[33]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 139 – 140.

[34]. همان، ص 141.

[35]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص 146.

[36]. همان.

[37]. همان، ص 146 – 147.

[38]. همان، ص 142.

[39]. همان.

[40]. همان، ص 145.

[41]. همان، ص 145 – 146.

[42]. همان، ص 149.

[43]. صف، 6.

[44]. انیس الاعلام، ج1، ص 13.

[45]. الرحلة المدرسیة، ج 2، ص 33.

[46]. انیس الاعلام، ج 1، ص 20.

[47]. عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 148.

[48]. همان.

[49]. همان.

[50]. همان، ص 149.

[51]. همان، ص 148.

[52]. تحریف ناپذیری قرآن.

[53]. همان.                                behroozraha

---

1 فاطر / 32.

2 فاطر / 33.

3 رک: عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 228.

4 مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، 96 تا 101 به نقل از کافی ج 1، ص 200 201؛ کمال الدین و تمام النعمه صدوق، ج 2، ص 675 باب 58؛ امالی، ص 674، باب 97؛ معانی الاخبار، ص 96؛ عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 216.

5 مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 101.

6 مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 97.

7 انبیاء / 73 .

8 طه / 2 .

9 انبیاء / 73 .

10 قصص / 41 .

11 عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 102؛ مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 111.

12 التطبیق بین السفینة والبحار، دکتر سیدجواد مصطفوی، ص 95.

13 مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 114.

14 نساء / 59.

15 شوری / 23.

16 شعراء / 109.

17 هود / 51 .

18 مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 117؛ تحف العقول، ص 431.

19 حجرات / 13.

20 هود / 45 .

21 هود / 46.

22 آل عمران / 31.

23 سبأ / 47.

behroozraha

نویسنده در این مطلب با اشاره به فضای موجود در عصر امام رضا(ع) بر آن است تا گوشه ای از معارف اهل بیت(ع) را در خصوص جایگاه عقل و وحی و خردورزی براساس سخنان امام تبیین کند.

درگیری های کلامی و فلسفی درعصر امام رضا(ع)

از زمانی که انحراف در سقیفه بنی ساعده شکل گرفت و مسیر مدیریت جامعه اسلامی از نظام خلافت ولایی انتصابی به خلافت انتخابی اصحاب حل و عقد و سپس انتصاب یک نفره و شش نفره و در نهایت خلافت سلطنتی تبدیل شد، اولیای الهی از مدیریت جامعه کنار گذاشته شدند. از این رو به سبب فقدان ارتباط مستقیم میان جامعه اسلامی با مدیریت الهی، مشکلات فکری و رفتاری بسیاری پدید آمد.

از آنجایی که امت اسلام در این دوره قایل به پایان ارتباط آسمان و زمین شدند، اعتقاد به تفویض در میان ایشان تقویت شد و خود مدیریت جامعه را به دست گرفتند و خواستند تا براساس اجتهادات خود عمل کرده و جامعه را مدیریت کنند. لذا شکل جدیدی از مدیریت درامت شکل گرفت که روز به روز از نصوص الهی دور شدند؛ چرا که توانایی درک و فهم نصوص برای تطبیق و یا استنباط را نداشتند و در میان ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، مجمل و مبین در نصوص سرگردان شدند و نتوانستند حکم واقعی را دریابند.

نتیجه چنین سلوک سیاسی- اجتماعی در امت آن شد که در عقاید و احکام گرفتار تشتت آراء شوند و در بسیاری از حوادث و موضوعات جدید نتوانند به یک رأی برسند و انسجام رویه و هدف را حفظ کنند. پرسش های جدید که پس از ارتباط با جوامع دیگر پدید آمده بود، پاسخ هایی را می طلبید که نخبگان نمی توانستند براساس آیات پاسخی بدان دهند.

ازسوی دیگر، هرکسی برای منافع مادی خود دست به جعل و وضع حدیث می زد و آن را به پیامبر(ص) نسبت می داد. از این رو، برخی برای مقابله و یا محدودسازی اهل بیت(ع) اقدام به حذف حدیث از دایره منابع و مراجع اسلامی کردند و به قرآن بسنده نمودند. محدودیت در نقل حدیث و بهره برداری از آن در پاسخ گویی به پرسش ها موجب شد تا با فقر شدید علمی مواجه شوند؛ چرا که قرآن قطعی الصدور است ولی چنانکه قرآن خود گویاست؛ بسیاری از مسائل در قرآن به گونه ای است که نمی توان به سادگی جز از راه تدبر (نساء، آیه ۸۲) و با بهره گیری از راسخون (آل عمران، آیه ۷) و اهل ذکر (نحل، آیه ۴۳، انبیاء، آیه ۷) به حقیقت آن رسید؛ چرا که گاه نیازمند فهم عام و خاص و مطلق و مقید و یا امور دیگری است که آن را ازحالت دلالت قطعی خارج می کند. پس، از نظر دلالت، بسیاری از آیات ظنی الدلاله است و نمی توان از آن به عنوان دلیل و حجت قطعی استفاده کرد.

اهل بیت(ع) که مفسران قرآن بودند دراین دوره کنار گذاشته شده و اصولاً به سبب مقاصد سیاسی نادیده گرفته شده بودند. پس جامعه در فقر کامل به سرمی برد و می بایست از راه های دیگر به حوادث جدید و پرسش های نوشونده پاسخ دهد. اینگونه است که نخست هرج و مرج فقهی پدیدار شد؛ چرا که جامعه نیازمند قوانین جدیدی بود، به سبک ارتباط با جوامع دیگر تحمیل می شد. هرج و مرج درقانون و فقه موجب شد تا تشکیک های جدی نسبت به اصول پدیدار شود؛ زیرا جامعه اسلامی دراین فضا نمی توانست از خود یک وحدتی را به نمایش بگذارد که برآیند امت است. پس توده ها در باورها و عقاید خویش گرفتار نوعی تردید شدند. پاسخگویی به این پرسش های عقیدتی بویژه پس از نهضت ترجمه در دوران عباسی و ورود متون فلسفی و عرفانی از ایران و یونان و روم، خود موجب تشتت بیشتر شد و در هر حوزه ای چندین مکتب برای پاسخگویی به وجود آمد. اما پاسخ ها بیشتر از آنکه وضعیت را بهتر و روشن سازد بیشتر بر تاریکی و تیرگی فضا می افزود.

درچنین فضایی امام رضا (ع) به حکم تکلیف و وظیفه الهی واردمی شود و برآن است تا امت اسلام را از وضعیت هرج و مرج فکری و عملی رهایی بخشد.

گزارش های تاریخی و روایی بسیار درباره جلسات گفت وگوهای علمی و فلسفی و کلامی از آن حضرت (ع) با رهبران و مدعیان فلسفه و عرفان و کلام است که خود بیانگر فضای تشتت موجود در آن عصر بود. این درگیری ها همواره درحوزه خصومت کلامی و در مدارس و مراکز علمی محدود نمی شد، بلکه به درگیری های فیزیکی و حذف یکدیگر نیز می انجامید. درگیری های میان پیروان مذاهب فقهی و کلامی که خون بی گناهان بسیاری از ریخته است در کتب تاریخی گزارش شده است. به عنوان نمونه درشهر ری درگیری میان پیروان مذاهب حنفی و شافعی مدت ها ادامه داشت و این شهر را از رونق تمدنی و شکوفایی اقتصادی انداخته بود.

در بغداد وکوفه و مدینه و بصره هراز گاهی جنگ های سختی میان پیروان مذاهب پدید می آمد. محلات بغداد و بسیاری از شهرها برپایه دسته بندی های مذاهب بود و تجاوز و آتش زدن خانه و ثروت دشمنان مذهبی امری عادی بود.

عقل و وحی از نگاه مفسران واقعی قرآن

اهل بیت عصمت و طهارت (ع) هرچند که در ظاهر کنار گذاشته شده بودند، ولی آنان به حکم وظیفه الهی اقدامات بسیاری را برای بازگشت امت به مسیر درست و راست انجام می دادند. از همان روزهای نخست انحراف، امیر مومنان علی (ع) به تالیف سنت و تفسیر علمی قرآن همت گذاشت و شاگردانی را تربیت کرد. امام حسن و امام حسین(ع) نیز فعالیت هایی برای اصلاح امت انجام دادند و جان خویش را برای اصلاح گری گذاشتند و به شهادت رسیدند. امامان دیگر نیز به تعلیم اصول و بیان قواعدی پرداختند که می توانست امت را در مسیر درست فهم و درک قرآن قرار دهد و قدرت استنباط و اجتهاد را درایشان پـدیدار سازد.

بدین ترتیب امامان (ع) بنیانگذاران بسیاری از علوم از نحو، صرف، اصول فقه، اصول تفسیر، درایه الحدیث و مانند آن بودند. شاگردان مکتب اهل بیت(ع) درآن دوره های هرج و مرج کلامی و فقهی، بر آن شدند تا به آن عده که پیرو مکتب اهل بیت(ع) نبودند، از علومی بیاموزند تا فضای وحدت فراهم آید و تشتت کاهش یابد. اگر تلاش های امامان(ع) و پیروان و شاگردان ایشان نبود شاید چیزی از اسلام باقی نمی ماند؛ چرا که در علم تفسیر و فقه و مانند آن، کسانی برجسته شدند که مستقیم یا غیرمستقیم از مکتب اهل بیت(ع) درس آموخته اند. از ابن عباس در تفسیر گرفته تا امامان چهارگانه فقهی اهل سنت تا رهبران کلامی اهل سنت از دو مکتب اشاعره و معتزله همگی شاگردان مکتب اهل بیت(ع) هستند؛ هر چند که اینان هرگز به تمام و کمال اقرار به حقانیت اهل بیت(ع) نکردند ولی بارها خود را مدیون شاگردی ایشان دانسته اند و علوم خود را برگرفته از دانش آنان گفته اند.

مکتب اهل بیت(ع) غیر از ویژگی های خاص خود در حوزه نظام سیاسی که بر مدار ولایت انتصابی از سوی خداوند است، از ویژگی های دیگری نیز برخوردار است که همان جمع میان عقل و نقل، عقل و وحی و نیز دنیا و آخرت است. سبکی که ایشان از نظر فکری و علمی برای زندگی در دنیا ارایه می دهند، سبکی است که در میانه افراط و تفریط قرار دارد. از این رو در هیچ امری از دایره میانه و وسط خارج نمی شود. این در حالی است که دیگران بلکه حتی شاگردانی که اعتقاد به امامت ایشان نداشتند، راه افراط و تفریط را در پیش گرفتند و گاه عقل گرایی را تا حد تفویض از سوی خدا و گاه تعبدگرایی را تا حد جبرگرایی پیش بردند و نتوانستند پاسخ های کاملی برای همه پرسش های امت فراهم آورند، هر چند که در چارچوب آموزه های اهل بیت(ع) بحران هایی را از سرگذراندند.

مکتب اهل بیت(ع) در همه امور از بینش ها و باورها گرفته تا مسایل اخلاقی و تا موضوعات فقهی و حقوقی، بر مدار عقل و وحی است. از این رو اهل بیت(ع) همواره بر عقل و وحی تاکید داشتند و هرگونه انحراف از آن را به معنای دور شدن از حقیقت تلقی و معرفی می کردند.

عقل، منبع نخست ایمانی

عقل نه تنها یکی از منابع استنباط در اصول فقه شیعی است؛ بلکه شرط اصلی در ایمان است. اصولا از نظر مکتب اهل بیت(ع) ایمان جز از طریق عقل دست یافتنی نیست. شرافت انسان به عقل اوست و این عقل است که حکم به دینداری و اخلاق می کند و فقدان عقل در هر کسی به معنای فقدان دین و اخلاق است. (اصول کافی، ج۱، کتاب عقل و جهل)

امام رضا(ع) عقل را بخششی از خداوند به خلق می داند. این نعمت دست یافتنی نیست، بلکه عنایت و فضلی از خداوند است. امام در این باره می فرماید: عقل، عطیه و بخششی است از جانب خدا و ادب داشتن، تحمل یک مشقت است و هر کس با زحمت ادب را نگهدارد، قادر بر آن می شود، اما هر که به زحمت بخواهد عقل را به دست آورد جز برجهل او افزوده نمی شود. (بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۴۲)

البته عقل زمانی مفید است که به کار گرفته شود و به تعبیر زبان عربی، تعقل صورت گیرد و انسان خردورزی کند. در این صورت است که عقل برای انسان شرافت می آورد. اگر انسان تعقل و خردورزی داشته باشد، در این صورت است که عقل، او را به دین و اخلاق رهنمون می کند. این عقل است که حقیقت جهان را برای آدمی آشکار می کند. انسان با خردورزی در می یابد که جهان دارای حکمت وجودی است و برای آن فلسفه و هدفی است. پس به این نکته رهنمون می شود که برای تحقق آن هدف می بایست اصولی را رعایت کند و از اموری اجتناب نماید. در حقیقت عقل نظری و عقل عملی به او کمک می کند که جهان و حقایق آن را بشناسد و براساس هدف و حکمتی که برای جهان است راه و رویه ای را در پیش گیرد تا بدان برسد. این گونه است که برخی امور را در جهت آن هدف خوب و نیک می یابد و برخی دیگر را بد و زشت می داند. این همان احکام عقل عملی در حوزه اخلاق است که از آن به حسن و قبح عقلانی و اخلاقی یاد می شود.

با این تفسیر دانسته می شود که عقل در همه حوزه های زندگی انسان نقش کلیدی و اساسی را داراست. به سخن دیگر، سعادت و شقاوت انسان به عقل و میزان بهره گیری او از عقل است. از این رو امام رضا(ع) می فرماید: صدیق کل امرء عقله و عدوه جهله؛ دوست هر انسانی عقل او است و دشمن هر انسانی جهل او است. (اصول کافی، جلد۱، صفحه۱۱)

انسانی که عقل داشته باشد، روابط خود با هستی و خدا و خلق را به درستی در نظام احسن تعریف می کند و کسی که از عقل خویش بهره نمی برد، در شناخت خود و خدا و هستی و خلق و چگونگی ارتباط با آن با مشکل برخورد می کند. از نظر امام رضا(ع) هر نقصی در هر بخشی از این سه گانه به معنای نقصان عقل است. پس کسی که نتواند روابط خود را با خدا به درستی تعریف کند، نیمی از عقل خود را به کار نگرفته است و همچنین اگر نتواند روابط خود را با خلق تنظیم کند نیمی دیگر را از دست داده است. در حقیقت کمال عقل را می بایست در روابط درست و سالم میان خدا و خلق دانست. از این رو هرگونه اختلال در این روابط به معنای فقدان عقل و ظهور جهل است. امام رضا(ع) در این باره با اشاره به روابط انسان با خلق می فرماید: التودد الی الناس نصف العقل؛ اظهار دوستی و محبت با مردم نیمی از عقل است. (بحارالانوار جلد۱۷، صفحه۲۸۸)

آن حضرت(ع) در بیان مشخصات آدمهای نادان فرمودند: نادان، دلبسته به چیزی است که او را از خدا باز می دارد. (بحارالانوار جلد۱۷؛ و نیز جلد۲، صفحه۲۸۸) در حقیقت از نظر آن امام(ع) نادان کسی است که نتواند میان خود و خدا و خود و خلق روابطی مناسب و درست براساس نظام احسن ایجاد کند. بنابراین، آن حضرت(ع) همان سخنی را تکرار می کند که امامان معصوم(ع) دیگر بیان داشته و فرموده اند که عقل همواره با دینداری و اخلاق همراه است و کسی که دین و اخلاق ندارد، در حقیقت عقل ندارد و گرفتار جهل است.

آن حضرت(ع) همچنین در بیان کمال عقل که لازمه اسلام و تسلیم در برابر خداست، به اموری اشاره می کند که مرتبط به همین دو حوزه دین و اخلاق است. آن حضرت(ع) می فرماید:

عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر این که ده خصلت را دارا باشد:

۱- از او امید خیر باشد.

۲- از بدی او در مان باشند.

۳- خیر اندک دیگری را بسیار شمارد.

۴- خیر بسیار خود را اندک شمارد.

۵- هرچه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود.

۶- در عمر خود از دانش طلبی خسته نشود.

۷- فقر در راه خدایش از توانگری محبوب تر باشد.

۸- خواری در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوب تر باشد.

۹- گمنامی را از پرنامی خواهانتر باشد.

۱۰- سپس فرمود: دهمی و چیست دهمی؟ پرسیده شد: چیست؟ فرمود:

احدی را ننگرد جز اینکه بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است. (تحف العقول، ۴۴۳)

از نظر مکتب اهل بیت(ع) دین و اخلاق همان خرد و خردورزی است؛ چنانکه بی دینی و بداخلاقی نیز همان بی خردی و نادانی است. از کتاب فقه الرضا روایت رسیده که امام رضا(ع) فرمود: نگاه کن به کسی که از تو در قدرت پائین تر است و نگاه نکن به کسی که بالاتر از تو است، این عمل برای تو شایسته تر است و بیشتر سزاوار افزایش نعمت می شوی، بدان که عمل دائم کم با یقین و بینش، در نزد خدا بهتر است از عمل زیاد بدون یقین و با کوشش، بدان ورع و پرهیزگاری سودمندتر از ترک کارهای حرام و خودداری از آزار مؤمنین نیست و هیچ زندگی گواراتر از اخلاق خوب نیست و مالی سودمندتر از قناعت و نادانی زیان دارتر از خودپسندی نیست. (بحارالانوار، جلد۱۷، صفحه ۲۹۶)

عقل و وحی در مکتب اهل بیت(ع)

به هر حال، از نظر مکتب اهل بیت(ع) و مدرسه امام رضا(ع) هیچ کالایی برتر از عقل و هیچ دوست و نعمتی برتر از عقل و تعقل و خردورزی نیست. اما این بدان معنا نیست که وحی را نادیده بگیریم؛ چرا که وحی مکمل عقل است و عقل آدمی تا به بلوغ نهایی خود نرسد و در مسیر تحول های کمالی اش به فعلیت و ظهور تمام خود دست نیابد، نیازمند وحی است. از این رو خداوند به انسان وعده می دهد که برای کمال بخشی و ظهور استعدادهای تعلیمی و رسیدن به مقام خلافت الهی (بقره، آیات ۳۰ و ۳۱) هدایت وحیانی را به او می بخشد تا از این طریق بتواند عقل را به بلوغ و کمال برساند. (بقره، آیه ۳۸ و آیات دیگر)

اهل بیت(ع) براساس آموزه های قرآنی در همان مقام هدایت خاص قرار دارند تا عقل آدمی را به بلوغ برسانند. در حقیقت ایشان همان وحی هستند که دستگیر عقل ناقص آدمی است که هنوز در مسیر بلوغ قرار دارد و به کمال نرسیده است. اینجاست که هرگز میان عقل بیرونی و درونی نمی توان جدایی انداخت؛ چنان که هرگونه جدایی میان قرآن و عترت نادرست است؛ زیرا اگر عترت نباشد، نمی توان از عقل وحیانی بهره ای به درستی برداشت؛ چنانکه اگر وحی نباشد از عقل انسانی نمی توان به تمام و کمال بهره گرفت؛ زیرا این وحی است که عقل انسانی را به بلوغ می رساند و این عترت است که وحی را تبیین و تفسیر می کند تا انسان سرگردان را به سوی کارهای خردورز رهنمون سازد. 

 

behroozraha

برای خانواده خود بهره ای از قرآن کریم ، قرار دهید، زیرا در خانه ای که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنان فراهم آید و خیرش فراوان شود و اهل خانه در برکت و فزونی باشند.

بی شک در این سخن حکیمانه امام هشتم(ع) رازی نهفته است. امام خمینی (ره) درباره با راز نهفته در این حدیث فرموده است:

قرآن کتابی است جامع و حاوی همه گونه معارف، از معرفة الذات تا معرفة الافعال و از مقاصد مهم آن، تطهیر باطن انسانها از پلیدیها و تحصیل سعادت است. هر طایفه ای به قدر استعداد خود از این کتاب استفاد می کند. قرائت آن ثواب و پاداش الهی را در بر دارد و چنانچه قاری با دید تعلیم و تربیت در آن به تعمق بپردازد، به هدایت، تعلیم و نور طریق سلوک انسانیت دست می یابد.

امام رضا (ع) در جای دیگر می فرمایند:

قرآن ریسمان محکم خداست، وسیله اطمینان بخش و راه مستقیم اوست، راهی است که به بهشت منتهی می شود، سبب نجات و رهایی از آتش دوزخ است، قرآن با گذشت زمان کهنه و فرسوده نمی شود و بحث و گفتگو از آن سبب کاستی آن نمی گردد، زیرا به زمان معینی اختصاص ندارد.

همچنین امام رضا (ع) از پدرش روایت می کند که مردی از امام صادق (ع) پرسید:

چرا چنان است که قرآن هر چه بیشتر پخش شود و بیشتر مورد بحث قرار گیرد، تازه تر و شادابتر می شود؟
در پاسخ فرمود:

خدای متعال آن را مخصوص زمانی خاص غیر از زمانهای دیگر، قرار نداده است (خداوند قرآن را برای زمان معین و مردمی مشخص مقرر ننموده است) به همین جهت است که در هر زمان ، نو و جدید و در نزد هر قوم تازه است تا روز قیامت.

ناپلئون سیاستمدار معروف جهان، روزی وارد کتابخانه شد و دستور داد کتابی را برایش بیاورند. مترجم ، کتابی را که آورد، قرآن بود و به این آیه برخورد که «ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم وبشر المومنین» این آیه را برای وی ترجمه کردند. پس از بازگشت ، ناپلئون آن شب را به این اندیشه بود و خواب راحتی نداشت. فردا دوباره در کتابخانه دستور داد تا آیاتی از قرآن را برایش ترجمه کردند و روز سوم نیز، آنگاه دو جمله تاریخی اش را ابراز داشت و گفت :
آنچه من احساس کردم و از این کتاب استفاده نمودم ، این است که: اگر مسلمانان به دستورهای جامع این کتاب عمل نمایند، روی ذلت و خواری را نخواهند دید، مگر اینکه ما در میان آنان و قرآن جدایی بیفکنیم.

امام رضا (ع) فرمود:

اگر بخواهم قرآن را در کمتر از سه روز به پایان رسانم، می توانم ولی من به هر آیه ای که می رسم، در معنای آن می اندیشم، همچنین در شان نزولش و زمان نزولش مطالعه و فکر می کنم. 

 

  behroozraha