تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : آرى طبيعت انسان اين است كه اگر از چيزى منع گرديد، نسبت به آن حريص‏تر مى‏شود؛ اما اين بدان معنا نيست كه اداره كنندگان امور جامعه مردم را به حال خود رها سازند و براى بهتر شدن زندگى شخصى و اجتماعى آنان برنامه‏ريزى نكنند؛ زيرا همان اندازه كه آدمى طالب بى‏قيد و شرطى است، تربيت‏پذير و اصلاح‏طلب نيز مى‏باشد. در رابطه با مسائل جنسى و روابط زن و مرد، اسلام قوانينى وضع نموده كه به صلاح سلامت شخص و خانوادگى و اجتماعى انسان‏ها است؛ ولى اين كه گفته شود اسلام اين مسائل را محدود كرده و هيچ راهى براى ارضاى آن پيش‏بينى ننموده است، قضاوت صحيحى نيست؛ بلكه مترقى‏ترين و بهترين راه‏ها را پيش‏بينى و وضع نموده است. ازاين‏رو در صدر اسلام هيچ مشكلى در اين رابطه وجود نداشت. بلى فرهنگ بومى و ايرانى ما وتحريف‏هايى كه در اين زمينه پيش آمده، موجب اين تنگنا براى مسلمين خصوصاً جوان‏ها گشته است كه اساساً اسلام با آن مخالف مى‏باشد. ازاين‏رو بر همه فرهيختگان جامعه است كه با خرافات و فرهنگ‏هاى غير صحيح بومى مبارزه كنند و فرهنگ اصيل اسلامى را در ميان مسلمانان و جامعه اسلامى ترويج و تثبيت نمايند.

پاسخ : ولد‏‏‏‏‏‏الزنا ناپاك نيست و همانند بقيه افراد مى‏باشند، گرچه افرادى كه از راه زنا متولد شده‏اند از جهت حقوقى و شرعى احكامى دارند. از جمله اين كه ارث نمى‏برند و از پذيرفتن بعضى مناصب اجتماعى مانند امامت جماعت و قضاوت و مرجعيت محروم هستند، ولى در تكاليف شرعى با انسان‏هاى حلال‏زاده تفاوتى ندارند و دولت اسلامى موظف است كه از آنها مانند ساير افراد بدون سرپرست نگهدارى كند و عاقبت آنها نيز بستگى به راه و روشى دارد كه در زندگى برگزيده‏اند و مسلما اگر ايمان داشته باشند و كارهاى صالح انجام بدهند و به تكاليف شرعى خود عمل نمايند، نزد خدا مأجور خواهند بود؛ امّا از آن جايى كه در افراد حرام‏زاده زمينه گناه و شرارت خيلى زياد است، احتمال اين كه به سوى گناه و جنايت كشيده شوند از افراد معمولى خيلى زيادتر است و بر دولت و مردم است كه تكفل و سرپرستى آنها و فراهم كردن امكانات زندگى سالم براى آنان را عهده‏دار شوند و آنها را به صورت صحيح تربيت كنند تا زمينه بروز بعضى از انحرافات از آنان گرفته شود. بنابراين زنازاده نيز مانند ديگران داراى اراده و قدرت انتخاب و نيز داراى عقل و هوش و فطرت الهى است؛ ولى در عين حال، گناه گرايى در او بيشتر مى‏باشد. اكنون اگر او برخلاف سائقه شديد غريزى، به حكم عقل، شرع و فطرت تن نهاد، پاداشى افزون‏تر از ديگران دارد؛ زيرا مبارزه جدى‏ترى با نفس كرده است. در نتيجه مى‏توان گفت كه اولاً او نيز مسلوب الاراده در برابر گناه نيست و ثانياً اگر كار نيك و ترك گناه كند، نزد خدا مأجور است و از آتش دور خواهد بود.

پاسخ : مسأله سيادت دليل خاص دارد، گرچه برخى از علما از جمله سيد مرتضى گفته‏اند بين كسانى كه از طرف مادر نسبت آنان به پيامبر(ص) مى‏رسد با كسانى كه از طرف پدر به آن حضرت مى‏رسند فرقى نمى‏باشد و حتى سهم سادات به آنها مى‏رسد؛ ولى مشهور بين فقها اين است كه سيد به كسى مى‏گويند كه از طرف پدر نَسَب او به هاشم - كه جد پيامبر است - متصل شود. لازم به ذكر است كه مسأله فاميلى يك امر عرفى است و اگر كسى فاميل مادرش را براى خود انتخاب كرد اشكالى ندارد.

پاسخ : اين مسأله به سه چيز مربوط مى‏شود: 1- شخص استاد، 2- رابطه با شاگردان، 3- چگونگى تدريس. 1- درباره شخص استاد رعايت مسائل زير ضرورى است: الف) وقار و متانت، ب ) آراستگى ظاهر، ج ) عشق ورزيدن به كار خويش، د ) حسن خلق و داشتن فضايل اخلاقى از قبيل اخلاص، شجاعت، همت، ايثار و فداكارى. 2- درباره رابطه با شاگردان مسائل زير رعايت شود: الف) علاقه‏مندى در تربيت و بالندگى شاگردان، ب ) ترغيب در علم و دانش، ج ) محبت و عواطف، د ) احتراز از عصبيت، ه ) مديريت در كلاس. در اين راستا توجه به ابعاد ذيل لازم است: استقلال فكرى، اتكاى به نفس، قضاوت درست، ابتكار و خلاقيت، جامعيت فكرى، پيش‏بينى احتمالات، داشتن نظم، منصف بودن، قاطعيت، رعايت اصول اخلاقى. 3- درباره تدريس نيز توجه به مطالب زير پرفايده است: الف) تخصص لازم، ب ) حضور دائم و منظم، ج ) تنظيم و كلاسه كردن مطالب درسى، د ) ابتكار در عمل، ه ) تدريس در حال اعتدال، ز ) رعايت تدريج در تدريس. براى آگاهى بيشتر ر.ك: آداب تعليم وتربيت اسلامى، محمد جواد حجتى V}(ترجمه منية المريد).{V

پاسخ : در بعضى از روايات (در باب لباس نمازگزار) آمده است: پوشيدن لباس سياه غير از عبا، عمامه و كفش، مكروه است. در رابطه با پوشيدن لباس سياه در عزاى ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) روايت شده است: «وقتى امام حسين(ع) شهيد شد زنان بنى‏هاشم لباس سياه پوشيدند و امام زين‏العابدين(ع) براى آن‏ها طعام تهيه مى‏كردند»، V}(وسائل الشيعه، ج 2، ص 890){V. از اين روايت گرچه امر به پوشيدن لباس در عزاى ابا عبداللّه‏(ع) استفاده نمى‏شود؛ ولى معلوم مى‏گردد كه كار جايزى است؛ چون امام زين‏العابدين(ع) كار زنان بنى‏هاشم را نهى نفرموده و امضاء فرموده است و شايد از آن تاريخ اين كار به صورت يك سنت و رسم بين شيعه در ايام عزاى ائمه در آمده است و علاوه اين يك سنتى است كه حتى در مسيحيت و اقوام ديگر هم معمول است كه در مجالس عزا، لباس سياه مى‏پوشند و از نظر جامعه‏شناسى هم يك سمبل شناخته شده است.

پاسخ : در اين باره توجه به چند نكته لازم است: الف) در فرهنگ اسلامى جهان وانسان ماهيت «از خدايى و به سوى اويى» دارد «انا للّه‏ و انا اليه راجعون» ، V}(بقره، آيه 156).{V برخلاف انديشه اومانيستى (Homanism) كه انسان همه كاره خويش است، در فرهنگ دينى و توحيدى انسان مخلوق خدا است و خداوند مالك، صاحب اختيار و پرورش دهنده انسان است و هرگونه تصرفى از سوى انسان در جهان و برخودش با اذن الهى صورت مى‏گيرد و چون خداوند به هيچ بشرى اجازه خودكشى نداده و اين عمل زشت را مغاير حكمت‏هاى عاليه آفرينش مى‏داند، بنابراين كسى حق اقدام به اين عمل را ندارد. ب) خودكشى عملى است برخلاف عقل و فطرت سليم، به همين جهت در همه جاى جهان به عنوان عملى نادرست واز نظر روانشناسان نوعى ناهنجارى رفتارى تلقى مى‏شود و در نظام‏هاى حقوقى جهان نوعى جرم به حساب آمده و اعانت بر آن كيفر دارد. ج) انسان عاقل بايد فلسفه ارزشمند هستى خويش را باز شناسد و راه رشد و كمال و سعادت را در زندگى بيابد و با آغوش باز از مشكلات استقبال كند، زيرا در سايه مشكلات و برخورد صحيح با آنها بهترين كاميابى‏ها و موفقيت‏ها پديد مى‏آيد و خودكشى و گريز از مسؤوليت و مشكلات بزرگترين ضعف در رويارويى با مسائل است.

پاسخ : آنچه در فرهنگ اسلامى و در سيره پيشوايان وجود دارد، ترك تعلق و دلبستگى به دنيا است و مقصود از آن علاقه به دنيا در حدى است كه انسان را از ياد خدا باز بدارد و از او غافل سازد. به عبارت ديگر دنيا دوستى منفى، حب عرضى است؛ يعنى اين كه علاقه به دنيا و متعلقات آن هم‏عرض عشق و توجه به خدا قرار گيرد و عرصه را بر آن تنگ نمايد. اما علاقه و حب طولى يعنى دوست داشتن دوستان خدا و دوست داشتن براى رضاى او، در اسلام و سيره پيشوايان دين به عالى‏ترين شكل نمودار است. از اين رو در روايت دوست داشتن زنان از شيوه پيامبران شمرده شده است و يا آمده است، مؤمن، زن و فرزند خود را دوست دارد. اين دوستى در جهت رضاى خداست و از اين رو موجب تعلق و دلبستگى و يا ترك انجام وظايف الهى در برابر خواست زن و فرزند نمى‏شود. بنابراين دنياگريزى اميرالمومنين، گريز از دوستى به گونه اول است و علاقه آن حضرت به پيامبر(ص) و حضرت زهرا(س) و فرزندانش از نوع دوم است.

پاسخ : در اين باره توجه به چند نكته ضرورى است: الف) برخى از جريانات اصالتاً از ماهيت و خاستگاه دينى برخوردار نيست، و اگر جامعه در تشخيص آنهادقت كافى مبذول ندارد گرفتار خسارتهاى بزرگى خواهد شد، از حمله آنهامسأله طالبان و نمونه‏هاى ديگرى مثل آن است كه در طول تاريخ موارد متعدد داشته است. ابهام در اين مسائل گاهى باعث شده است برخى از مقدسان سطحى نگر فرق اساسى بين حضرت على (ع) و معاويه را بدرستى تشخيص نداده و در اطاعت از آن حضرت وا مانند، بنابراين در درجه اول شناخت درست مرجعيت دينى لازم است. به عبارت ديگر اساسى‏ترين اختلاف بين شيعه و سنى در همين جاست كه پس از پيامبر مرجعيت دينى با تمام ابعاد عبادى، سياسى و اجتماعى آن با چه كسى و براساس چه معيارهايى است. مسلماً اگر ضوابط دقيق شرعى در اين مسأله شناخته نشود، آرا و نظرات بدترين مدعيان و بدترين مناديان دين يكسان و داراى ارزش مشابه قلمداد مى‏شود. لذا مسأله طالبان و فقهاى ادعايى آنها كه از ريشه عميق دينى و خاستگاه اصيل اسلامى برخوردار نيست، با مسأله ولايت فقيه و مرجعيت عالمانى كه ملاكهاى لازم شرعى را دارا هستند، قابل قياس نيست. ليكن اين قياس ناپذيرى در سطوح روئين قابل شناخت نيست و بدون تأمل و تحقيقات ژرف نگرانه روشن نخواهد شد. ب ) اختلاف در فتاوا و آرا دو گونه است: 1- اختلافات جزئى كه در مجموع انديشه و فرهنگ اسلامى قابل پذيرش است، مانند اين كه براساس دو تفسير از يك آيه قرآن و يا براساس دو روايت متعارض كه هر فقيهى يكى از آنهارا به دلايلى برتر مى‏انگارد، پديد مى‏آيد. چنين اختلافى را اسلام در درون خود مى‏پذيرد و استنباط هر فقيهى (با وجود شرايط لازم در مرجعيت دينى) را براى او و مقلدينش حجتِ معتبر مى‏شمارد. بنابراين هر يك از طرفين براساس حجتى كه منطبق با ملاكهاى كلى شرع بر او اتمام حجت شده است، مى‏تواند عمل كند، و در صورت عدم انطباق آن با حكم واقعى شرعى نزد خداوند معذور است. بنابراين در اين زمينه مشكل چندانى نيست كه چرا شيعيان نمازهاى ظهر و عصر را پشت سرهم مى‏خوانند و اهل سنت با فاصله زمانى. 2- نوع ديگر اختلاف آن است كه اساساً از متدولوژى (روش‏شناسى) فهم نصوص دينى و استنباط احكام الهى خارج باشد، و شخصى به عنوان مفتى (فتوا دهنده) آرايى عرضه كند كه از نصوص معتبر دينى استنباط نگرديده و چه بسا با محكمات شريعت در تعارض آشكار باشد، چنين آرايى بر هيچ كس حجت نيست و هيچ مسلمانى حق پيروى از آن را ندارد. در اين صورت فرقى نمى‏كند كه عرضه كننده اين آرا مفتيان ادعايى طالبان باشند، يا يك فقيه شيعه و يا ولى فقيه. جالب آن است كه دقيقاً فتاوايى كه از طالبان نقل می شود از هيمين سنخ مى‏باشد، زيرا هيچ يك از ادله تفصيليه‏اى كه نزد فقهاى شيعه و سنى معتبر است، يعنى كتاب، سنت، عقل و اجماع براين حكم دلالت ندارد.

پاسخ : ضمن تبريك به شما به خاطر احساس مسؤوليت در برابر خانواده، اميدواريم توفيقات الهى شامل حال شما گشته بتوانيد والدين خود را به نماز دعوت كنيد. دوست عزيز! از نظر اصولى شما بايستى احترام و محبت به پدر و مادر را هرگز فراموش نكنيد، چرا كه خداوند حتى در برابر پدر و مادر مشترك، فرزندان راموظف به رفتار عطوفت‏آميز كرده است: و اگر پدر و مادر تو را به راه شرك خواندند، آن را نپذير و اطاعت مكن، ولى در دنيا با رفتار پسنديده با آنان برخورد نما. V}(لقمان/15){V دعوت آنان به نماز: 1- بايستى با آرامش و منطق صورت گيرد؛ 2- دعوت با عمل مقدم بر هر گونه دعوت ديگر است؛ 3- انتظار حصول نتيجه فورى و سريع را نداشته باشيد؛ 4- از افراد ديگرى كه محتمل است تأثيرگذار باشند، استفاده كنيد؛ 5- كتاب‏هاى مفيد در اين زمينه را به خانه ببريد و در معرض ديد آنان قرار دهيد. در مورد گريه در عزادارى‏ها، اين كار از واجبات نيست، بلكه از امور مستحبى است. مطرح نبودن آن در خانواده شما در حال حاضر موضوع مهمى نيست. فعلاً بايستى روى اصول و اركان بينش آنان كار كرد، تا خداوند آنان را هدايت كند. شما از اين بابت نگران نباشيد و سعى كنيد با تبليغ مناسب و مداوم آنان را به نماز دعوت كنيد. ان‏شاءاللَّه مؤثر خواهد بود.

پاسخ : با تشكر از اينكه مسائل خود را با ما درميان گذاشته‏ايد و ضمن تبريك به شما بدان جهت كه توانسته‏ايد در شرايطى دشوار و طاقت‏فرسا به تحصيلات عاليه، در رشته‏اى ممتاز بپردازيد. مناسب ديديم، كه با شما صحبت بيشترى داشته باشيم. شما و خانواده‏اتان، در شرايطى دشوار بوده و هستيد، ليكن مى‏دانيم بسيارى از بزرگان تاريخ، در زمينه‏هاى مختلف علمى، هنرى و... در شرايط دشوار و سخت قرار داشته‏اند. درست است كه شما رنج مى‏بريد و ملالت مى‏كشيد، ولى همين سختى‏هاست كه شخصيت آدمى را پرورش و همت‏هاى بلند را شكل مى‏دهد. شرايطى كه شما در آن قرار گرفته‏ايد، بهترين انگيزه براى تلاش بيشتر و كوشش جدى تر شماست. بحمدالله مسير شما مشخص است. بسيارى از افراد با داشتن بهترين امكانات، از موقعيت شما برخوردار نيستند، اين مشكلات مى‏تواند احساسات انسانى و روحى رأفت و رحمت نسبت به بينوايان و بيچارگان را در شما پرورش دهد، تا انشاءالله در آينده بتوانيد از آنان دستگيرى كنيد و درد آنها را حس نماييد. آرى روى پاى خود بايستيد و به مشكلات خود افتخار كنيد. چرا كه شما با چنين زمينه‏هايى به اين جا رسيده‏ايد. عزت خود را حفظ كنيد. و احساس كمبود و كوچكى نكنيد. شما ارزش داريد يا آن كس كه با وجود شرايط نسبتا خوب و آماده براى تحصيل، هميشه بهانه مى‏گيرد و به جاى استفاده از شرايط در مقابل خدا و خلق خدا ناسپاس است؟ اميد آن مى‏رود كه اين احساس تبديل به دركى عميق از مشكلات همه محرومان و مستضعفان گردد و در آينده‏اى نه چندان دور، با پيمودن مدارج عاليه تحصيلى، خدمتگزارى صادق و لايق براى جامعه و خواهران و برادران ايمانى خود باشيد. مشكلات با توكل به خدا و عنايات الهى قابل حل است و با قدرى پايدارى بيشتر رفع خواهد شد. ترديدى نيست كه شما مشكلات و سختى‏هاى فراوانى را تحمل كرده و با آن دست به گريبان بوده‏ايد و مشكلات زياد فشار روانى مضاعفى را بر شما وارد كرده است.. ولى در عين حال وضعيت شما در مقايسه با افراد بسيارى نسبتا روشن‏تر و بهتر است. نمونه‏هاى فراوانى وجود دارد (انبوه نامه‏هاى ما شاهد آن است) كه برخى در وضعيتى صدها بار اسفبارتر و دردناك‏تر زندگى مى‏كنند. نمونه‏هاى رنج و سختى فراوان است كه سخن گفتن از آن عمر نوح مى‏خواهد و هفتاد هزار تن كاغذ (نه مثنوى هفتاد من).دوست عزيز! از اينها كه بگذريم، درست است كه سختى‏هاى شما جانكاه و كمرشكن بوده و هست، ولى مى‏دانيد كه سختى‏ها خود سكوى ترقى و رشد و كمال انسانى است؛ مگر نه اين است كه اكثريت قريب به اتفاق شخصيت‏هاى بزرگ علمى، هنرى، اجتماعى، سياسى و ... از كوره سختى‏ها بيرون آمده‏اند. كسانى كه با سختى‏ها دست و پنجه نرم نكرده و هيچ گاه طعم محروميت را نچشيده‏اند، احساسات متعالى را نيز كمتر در وجود خود مى‏يابند، گرچه الان از ما و شما بهتران در ناز و نعمتند ولى آنها كجا مى‏توانند احساس شما و امثال شما را در مورد محروميت، جهل و ... داشته باشند. مى‏دانيد كه مرتاضان، چه رنج‏ها بر خود هموار مى‏كنند تا بتوانند به قدرت روح دسترسى پيدا كنند. شما سختى‏ها را پشت سرگذاشته‏ايد، از آن نيرو بگيريد نه اينكه آنها را در راه تخريب شخصيت خود به كار گيريد. آيا شما كه اين همه بار گران غم و اندوه را پشت سر گذاشته‏ايد، بايد از خود بى‏زار و متنفر باشيد يا آنانى كه اگر كمترين دشوارى ببينند فريادشان به آسمان بلند مى‏شود. قدر خود را بدان، كه كوهى از صبر، استقامت و احساس‏هاى متعالى هستى و اين ويژگى‏ها آسان و ارزان به دست نيامده است. آينده‏اى را براى خود ترسيم كن كه با موقعيت مناسب شغلى بتوانى دست افتادگان را بگيرى و به خانواده خود رسيدگى كنى و مرهمى بر زخم‏ها و دردهاى آنان باشى. {Sدنيا و هر چه در اوست هيچ است و تو همه‏# چيز تا چند اى همه چيز غم بهر هيچ خورى‏S} اهدافى بلند، زندگانى آبرومند، شخصيتى ممتاز و به تمام معنا انسان و دلسوز، و همسرى مناسب و مهربان و... اينها را در نظر بگير و با توكل بر خداوند عزم خود را براى رسيدن به آن جزم كن، بدون كمترين ترديد به آنها خواهى رسيد. واقعيت خود را بشناس و به آن ايمان داشته باش و خود را دست‏كم نگير. تو همان هستى كه كوه رنج و سختى را بر دوش داشته‏اى و به اين جا رسيده‏اى، استقامت كن. نيرويت را به جاى تلف كردن براى گذشته در اهداف آتيه خويش متمركز كن. از گذشته فقط درس‏هاى آن را به ياد داشته باش. برخيز، بكوش، دگرگون شو، دگرگون كن، بشتاب، همت كن، و شكر خداوند مهربان بگذار كه ترا از گردنه‏هاى بلند حوادث، سالم عبورداد وهم از او مدد بجوى كه همواره‏ياور و پشتيبانت خواهد بود.. و بالاخره بگذار كه بازبان حافظ شيرازى حرف را به آخر برسانيم. {Sيوسف گم‏گشته باز آيد به كنعان غم مخور# كلبه احزان شود روزى گلستان غم مخورS} {Sاى دل غمديده حالت به شود دل بد مكن‏# وين سر شوريده بازآيد به سامان غم مخورS} {Sدور گردون گر دو روزى بر مراد ما نرفت‏# دائما يكسان نباشد حال دوران غم مخورS} {Sهان مشو نوميد چون واقف نيى از سر غيب‏# باشد اندر پرده بازى‏هاى پنهان غم مخورS} ضمناً در موقع اندوه اين ذكر راتكرار كن. {H{/Bلا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ اَلظَّالِمِينَ‏{w16-24w}{I21:87I}/}H}. از امام صادق(ع) روايت شده است كه ذكر فوق براى رفع اندوه است و چون بنده آن را بگويد خداوند مى‏فرمايد: {H{/Bفَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ اَلْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي اَلْمُؤْمِنِينَ‏{w1-10w}{I21:88I}/}H}. مشكلى كه در مورد پدرتان بيان داشته‏ايد واقعيت دردناك و تلخى است كه چه بسا درمان آن نيز دشوار باشد، ولى در عين حال شدنى است. بنابراين نبايد نااميد بود و از هر تلاشى در اين زمينه نبايد دريغ كرد. اميد است توصيه‏هاى زير بتواند راه‏گشاى شما باشد: 1- پيش از هر چيز، به خداوند بزرگ توكل نموده و پيوسته از او در حل مشكل مدد جوييد. 2- همواره بكوشيد در برابر ناهنجارى‏هاى ذكر شده صبر، متانت و برخوردى پرمهر و عاطفه و منطقى داشته باشيد و ديگر اعضاى خانواده را نيز به چنين شيوه‏اى تشويق نماييد، به ويژه مادر شما اگر در برابر هر خشونتى عكس‏العملى محبت‏آميز داشته باشد به تدريج، البته در مدت طولانى، روش تند و خشن پدرتان را تغيير خواهد داد. 3- كوشش كنيد عواملى كه در خانه موجب ناراحتى و عصبانيت پدرتان مى‏شود، از بين برود؛ و محيط خانه را براى او جايگاهى آرام‏بخش و دوست داشتنى كنيد. 4- بررسى كنيد كه چه زمينه‏هايى موجب اعتياداو شده است، سپس بكوشيد آن زمينه ها را از بين ببريد. 5- در صورتى كه افراد بزرگ و فهميده‏اى در نزديكان، بستگان يا دوستان پدرتان وجود دارد كه توصيه‏هايش به پدر شما مفيد مى‏افتد مشكلات را با او در ميان نهاده و بخواهيد كه با حفظ امانت و شيوه‏اى حكيمانه، در موارد مقتضى اندرزها و رهنمودهاى لازم را به پدر شما بدهد و به كارها و اقدامات ناپسند خود آگاه نمايد. اما در مورد برادرتان! روش عاطفى كه در پيش گرفته‏ايد روش صحيحى است به همين رويه ادامه دهيد و از هيچ كوششى براى اصلاح او فروگذار نكنيد. سعى كنيد پناهگاه عاطفى و ناصح او باشيد. از افرادى كه مى‏توانند داراى تأثير روى ايشان باشند استفاده كنيد. براى ترك اعتياد وى را تشويق كنيد و او را به مراكز درمانى مربوطه معرفى كنيد. در هر صورت ايجاد اميد و نقطه اتكا در زندگى او مى‏تواند كمك مؤثرى به او باشد. به خدا توكل كنيد و انسانى را از گرداب هلاكت نجات دهيد.