در حرفه پزشکی دارو به موادی گفته می شود که بیماری را متوقف یا معالجه کند ، علائم بیماری را التیام بخشد ، درد را تسکین دهد و فواید دیگر در بر داشته باشد .
* منشأ داروها
زمانی ، تنها داروهای موجود موادی بودند که از گیاهان یا در برخی موارد ، از حیوانات استخراج می شدند . چینی ها بیش از ۵۰۰۰ سال پیش به گیاه شناسی ، که مطالعه و مصرف گیاهان با ارزش طبی مشخص است ، پرداختند .
در واقع اکثر داروهای امروزی از طریق فرآیندهای شیمیایی ساخته می شوند . اما ، بسیاری از داروها اشکال مصنوعی موادی هستند که در طبیعت وجود دارند .با وجود این ، چند داروی مهم را هنوز می توان از منابع گیاهی یا حیوانی بدست آورد . به عنوان مثال بلادون که برای برخی از اختلالات معده و روده مصرف می شود از مهر گیاه بدست می آید . داروهای مخدر مثل مورفین نهایتاً از نوعی خشخاش استحصال می شوند . بسیاری از واکسنها ، هورمونهای تیروئید و حتی برخی انواع انسولین به منابع حیوانی وابسته هستند .
برخی از هورمونها و مواد دیگر را در حال حاضر می توان در آزمایشگاه از طریق مهندسی ژنتیک تهیه کرد . مهندسی ژنتیک ، تکنیکی است که به واسطه آن می توان ژنهای برخی از موجودات ذره بینی را تغییر داد تا محصولات فرایندهای سلولی تغییر پیدا کند . به عنوان مثال ، هورمون انسولین را می توان از طریق مهندسی ژنتیک بر روی باکتریها تهیه کرد .
* نامهای خاص
تمام داروهای مورد مصرف عمومی سه نام دارند اول ، نام ژنریک است که نام رسمی پزشکی با توجه به ماده فعال و مؤثر آن است و از سوی « کمیته نامگذاری فارماکوپه ، بریتانیا » که اعضای آن را پزشکان ، داروشناسان ، داروسازان و دارو فروشان تشکیل می دهند برگزیده می شود .
دوم ، نام تجاری است که از سوی سازنده دارو بر اساس سهولت تلفظ ، تشخیص و به خاطر سپاری دارو انتخاب می شود . غالباً چند نام تجاری وجود دارد ( که هر کدام را یک کارخانه انتخاب کرده است ) ولی ماده ژنریک واحدی دارند و تفاوت بین آنها ممکن است مختصر باشد . این تفاوتها به سرعت جذب ، راحتی قابل هضم بودن مربوط می شوند . یک دارو می تواند با نام ژنریک ، نام تجاری یا هر دو موجود باشد .
سوم ، نام شیمیایی است که جنبه فنی دارد. در اینجا سه نام برای یک داروی معالج ایدز موجود است . نام ژنریک زیدوویدین نام تجاری رتروویر و نام شیمیایی" تری آزیدو تری د اکسی تایمیدین" می باشد.
* اصطلاحات کلی
داروها را میتوان بر اساس تشابه شیمیایی طبقه بندی کرد مثل بنزودیازپینها ، اما بیشتر اوقات ، داروها را بر اساس مصرف ( ضد فشار خون ) یا اثر بیولوژیکی ( دیوریتک یا ادرارآور ) طبقه بندی می کنند .
داروها چگونه عمل می کنند ؟
پیش از آنکه داروهای سولفا در سال ۱۹۳۵ کشف شوند ، اطلاعات پزشکی داروها محدود بود . در آن زمان ، احتمالاً فقط دوازده دارو یا بیشتر دارای ارزش پزشکی مشخص بودند . بیشتر آنها عصاره های گیاهان بودند ( مثل دیژیتالیس که از گل انگشتانه استخراج می شود ) در حالیکه داروهایی چون آسپیرین رابطه شیمیایی نزدیکی با عصاره های گیاهی دارند . ( در این موارد ، اسیدسالیسیلیک را می توان مثال زد که از درخت بید استخراج می گردد . )
پزشک امروز بسیار بهتر از پزشک دیروز از پیچیدگی کار دارو در بدن و محدوده اثرات آن بر بدن چه از نظر فوائد و چه از نظر عوارض نامطلوب آگاهی دارد . وی همچنین می تواند تشخیص دهد که بعضی داروها بطور خطرناکی با داروهای دیگر یا بعضی غذاها تداخل می کنند .
* عمل داروها
اگر چه عمل بعضی از داروها بطورکامل شناخته نشده است اما دانش پزشکی بسیاری از وظایف دارو را بهنگام ورود در بدن شناسایی کرده است . البته داروها وظایف گوناگونی انجام می دهند ، گاهی اوقات علاج بیماری می کنند و گاهی فقط نشانه های بیماری را التیام می دهند و اثر آنها در بخشهای مختلف بدن ظاهر می شود . هرچند که داروهای گوناگون به روشهای مختلف عمل می کنند اما عمل آنها بطور کلی به سه دسته تقسیم می شود .
* جایگزین کردن مواد شیمیایی از دست رفته
بدن برای آنکه بتواند خوب کار کند باید برخی مواد شیمیایی را به مقدار کافی داشته باشد ، مثل ویتامینها و مواد معدنی که بدن از غذا بدست می آورد . یک غذای متعادل معمولاً مواد لازم را به بدن می دهد . اما در صورت بروز کمبودها بیماریهای مختلفی پدید می آیند . مثلاً فقدان ویتامین C موجب اسکوروی ، فقدان ویتامین D موجب راشیتیسم و فقدان آهن موجب کم خونی می شوند .
از این جمله بیماریها ، بیماریهای ناشی از فقدان هورمونها هستند . هورمونها موادی هستند شیمیایی که توسط غدد تولید می شوند و به صورت « پیام آوران » داخلی بدن عمل می کنند . دیابت شیرین ، بیماری آدیسون و کم کاری تیروئید همگی از کمبود هورمونهای گوناگون بوجود می آیند .
بیماریهائی که در اثر کمبود مواد ایجاد می شوند با داروهایی معالجه می شوند که می توانند فقدان مواد مورد نیاز را جبران کنند و در صورت کمبود هورمون ، جایگزینهای حیوانی یا مصنوعی می توانند این عوارض را برطرف کنند .
* مداخله در کار سلول
بسیاری از داروها می توانند با تحریک یا کاهش مقدار طبیعی فعالیت سلولها طرز کار سلولها را تغییر دهند . به عنوان مثال ، التهاب به علت اثر برخی از هورمونهای طبیعی یا مواد شیمیایی بر روی عروق خونی و سلولهای خونی دیگر است . داروهای ضد التهاب جلوی این عمل هورمون را می گیرند و یا تولید آنها را کند می کنند . داروهایی که به روش مشابه عمل می کنند برای درمان برخی بیماریها مثل اختلالات هورمونی ، مشکلات انعقاد خون و بیماریهای قلب و کلیه استفاده می شوند .
یک پیام مثل انقباض عضله از مغز ارسال شده و از طریق پایانه گیرنده آن وارد سلول عصبی می شود . این پیام که به صورت تکانه الکتریکی است ، عصب را طی می کند . در پایانه یک ماده شیمیایی موسوم به « ناقل عصبی » رها می شود و پیام را از شکافی که آنرا از یک سلول عصبی مجاور جدا می کند هدایت می کند . این جریان تکرار می شود تا زمانیکه پیام به عضله مناسب برسد .
بسیاری از داروها می توانند این جریان را تغییر دهند واین کار را اغلب با تأثیر بر محلهای گیرنده در سلولها انجام می دهند . برخی از داروها ( آگونیست یا سازگارها ) فعالیت سلولی را تشدید و برخی دیگر ( آنتاگونیستها یا ناسازگارها ) فعالیت آنرا کم می کنند .
فعالیت علیه ارگانیسمهای مهاجم یا سلولهای غیرطبیعی عامل بیماریهای عفونی که عبارتند از ویروسها ، باکتریها ، پروتوزواها و قارچهای مهاجم به بدن نیز یک مورد دیگر از اعمال این داروها است . در حال حاضر ما داروهای بسیار گوناگونی برای نابودی این موجودات در اختیار داریم ، داروهایی که می توانند جلوی تکثیر آنها را بگیرند و یا مستقیماً آنها را از بین ببرند . داروهایی نیز هستند که با کشتن سلولهای غیرطبیعی ، مثل سلولهای سرطانی ، بیماری را معالجه می کنند .
* محل های گیرنده
تصور می رود بسیاری از داروها اثرات خود را بر محلهای خاصی موسوم به گیرنده های واقع در سطح سلولهای بدن اعمال می کنند . مواد شیمیایی طبیعی بدن مثل ناقلهای عصبی به این محلها می چسبند و پاسخی در سلول ایجاد می کنند . ممکن است سلولها گیرنده های فراوانی داشته باشند که هر کدام از آنها به مواد شیمیایی مختلفی در بدن میل ترکیبی دارند . داروها نیر می توانند با اتصال به گیرنده ها یا باعث افزایش اثر مواد شیمیایی طبیعی بدن و پاسخ سلولی ( داروهای آگونیست ) شوند و یا باعث متوقف کردن پاسخ سلولی ( داروهای آنتاگونیست ) شوند .
اثرات داروها
قبل از اینکه پزشک برای درمان یک شخص بیمار اقدام به انتخاب دارو کند باید دقیقاً فواید و مضرات آن دارو را سبک سنگین کند . مسلماً پزشک نتیجه مثبتی از دارو انتظار دارد و می خواهد بیماری را معالجه کند یا دست کم نشانه های بیماری را برطرف نماید . اما در عین حال باید به خطرات آن نیز توجه کند زیرا همه داروها می توانند مضر باشند و ضرر بعضی از داروها بسیار بیشتر از بعضی داروهای دیگر است .
* زمان واکنش
بعضی از داروها می توانند خیلی سریع نشانه های بیماری را برطرف کنند .گلیسریل تری نیترات می تواند درد آنژین را سریعاً التبام بخشد . داروهایی هستند که می توانند حملات آسم را سریعاً رفع نمایند و برعکس ، داروهایی هم هستند که بسیار دیر نتیجه آنها اشکار می شود ، به عنوان مثال در درمان با یک داروی ضد افسردگی هفته ها طول می کشد تا شخص اثر مفید آنرا احساس کند . این امر منجر به اضطراب می شود مگر آنکه پزشک از احتمال تأخیر در بروز فواید و اثرات سودمند دارو با بیمار صحبت کرده باشد .
* عوارض جانبی
عوارض جانبی شناخته شده دارو ممکن است در بیمار ظاهر شود . این عوارض از واکنشهایی هستند که برای داروها پیش بینی می شوند . دارو چه از راه دهان مصرف شود یا از راه تزریق و استنشاق ، در سرتا سر بدن توزیع می گردد و اثرات آن محدود به یک بافت یا اندام خاص نیست .
به عنوان مثال داروهای آنتی کولینرژیک که برای برطرف کردن اسپاسم دیواره روده تجویز می گردند می توانند بر چشم نیز تأثیرگذارده و موجب تاری دید شوند ، بر دهان اثر گذارده و موجب خشکی آن شوند و بر مثانه اثر گذارده و موجب احتباس ادرار بشوند . این گونه عوارض جانبی ممکن است بعد از عادت کردن بدن به دارو بتدریج ناپدید شوند ، اما اگر عوارض جانبی باقی بمانند باید مقدار مصرف دارو را کاهش داد ، یا اینکه فاصله زمانی بین مصرف مقدار دارو را افزایش داد.
عوارض جانبی برخی داروها مثل بعضی از داروهای ضد سرطان می توانند بسیار جدی باشند . اینگونه داروها فقط از این جهت مصرف می شوند که تنها داروهای موجود برای معالجه یک بیماری خاص هستند بطوریکه اگر دارو مصرف نشود ممکن است آن بیماری کشنده باشد . اما همه داروها ، حتی ملایمترین آنها را باید مواد شیمیایی دانست که واکنشهای جدی و سمی ایجاد می کنند بویژه اگر نادرست مصرف شوند .
* مقدار مصرف و پاسخ دارو
همه در برابر یک دارو به یکسان پاسخ نمی دهند ودر بسیاری موارد مقدار مصرف دارو باید متناسب با سن ، وزن و سلامت کلی بیمار تنظیم گردد . مقدار مصرف هر دارو باید آنقدر باشد که بتواند یک پاسخ مفید بوجود آورد اما نه آنقدر زیاد که منجر به بروز عوارض جانبی شدید گردد اگر مقدار مصرف دارو بیش از حد کم باشد ممکن است هیچگونه اثری ،چه مفید چه نامطلوب ، بجا نگذارد . اگر مقدار دارو زیاد باشد فایده خاصی ندارد و فقط عوارض جانبی بهمراه می آورد . بنابراین هدف از درمان یا دارو آن است که غلظت دارو در خون یا بافت به حدی برسد که حداقل میزان مؤثر و حداکثر غلظت مطمئن بوجود آید به این حالت طیف درمانی می گویند . طیف درمانی برای برخی داروها مثل دیژیتال محدود است . لذا مرز سمیت و اثر اندک می باشد . داروهای دیگری مثل پنی سیلین طیف درمانی بسیار گسترده تری دارد .
* واکنشهای نامطلوب
واکنشهای نامطلوب ، واکنشهایی هستند غیرمنتظره و پیش بینی نشده که به اثرات معمولی یک داروی عادی ارتباط ندارند . واکنشهای پیش بینی نشده در اثر مصرف یک دارو می تواند حالات آلرژی یا اختلال وراتثی ( مثل فقدان یک آنزیم که معمولاً دارو را غیرفعال می کند ) باشد . واکنشهای نامطلوب شایع از این نوع عبارتند از جوش ، ورم صورت و یرقان که ممکن است بر اثر تداخل با داروهای دیگر بوجود بیایند . واکنشهای غیرقابل پیش بینی دارو معمولاً ایجاب می کند که از ادامه مصرف آن دارو با نظر پزشک خودداری شود .
* اثرات مطلوب و نامطلوب
پزشک در ارزیابی نسبت ضرر به منفعت یک دارو بهنگام تجویز باید فواید و مضرات یک دارو را برای بیمار بسنجد . مثلاً‌عوارض جانبی چون تهوع ، سردرد و اسهال می توانند از مصرف آنتی بیوتیک ناشی شوند . اما مطمئناً اگر عفونت خطرناک باشد . این عوارض خطراتی قابل قبول هستند . این عوارض برای قرصهای ضد بارداری که چندین سال باید توسط یک فرد سالم مصرف شود قابل قبول نیستند .
از آنجا که بعضی افراد نسبت به سایرین بیشتر در معرض واکنشهای نامطلوب قرار دارند ( بویژه آنهایی که دارای سابقه آلرژی به دارو هستند ) پزشک باید دقیقاً وضعیت بیمار و تناسب دارو را برای او مورد بررسی قرار دهد .
* پاسخ به شبه دارو یا دارونما
واژه « پلاسیبو » یا شبه دارو یا دارو نما به هر نوع ماده ای گفته میشود که از نظر شیمیایی خنثی است و به جای داروی واقعی به بیمار داده می شود . هرگونه فایده ای که از مصرف این نوع دارو حاصل شود فقط به این دلیل است که بیمار معتقد است که این دارو نتایج خوب بهمراه دارد و خود وی نمی داند که آنچه مصرف کرده است اصلاً دارو به معنای پزشکی نبوده است .
دارونما را طوری می سازند که ظاهری شبیه یک داروی اصلی داشته باشد و به بیمار می گویند که داروی اصلی را خورده است .
تداخل داروها
اگر دو داروی متفاوت را با هم بخورید و یا دارو را با غذا ، مصرف نمایید ممکن است اثرات متفاوتی در مقایسه با هنگامی که یک دارو را به تنهایی می خورید در شما بوجود آورد . این امر در بسیاری از موارد می تواند مفید باشد و پزشکان برای بالا بردن تأثیر درمان ممکن است ازاین ترکیبات استفاده کنند . غالب اوقات بیش از یک دارو برای درمان سرطان یا فشار خون تجویز می شود .
اما تداخل های ناخواسته و زیانبار نیز وجود دارند . این تداخل ها نه تنها بین داروهای تجویزی ، بلکه بین داروهای بدون نسخه نیز ممکن است بروز کنند . بنابراین بهتر است هشدارهای روی برچسب دارو را بخوانید و اگر دارویی را مصرف می کنید پزشک را در جریان بگذارید . یک دارو با داروی دیگر یا غذا ، به دلایل متعددی تداخل می کند .
* تغییر جذب
الکل و بعضی از داروها ( بویژه مخدرها ) فرایند هضم را در مرحله ورود محتویات معده به روده کند می سازند . این عمل باعث به تأخیر افتادن جذب و اثر داروی دیگر که در همان زمان مصرف شده است ، می شود . داروهای دیگر به عنوان مثال ، متوکلوپرامید ( داروی ضد استفراغ ) می توانند سرعت تخلیه معده را افزایش داده و در عین حال جذب و اثر داروی دیگر را سرعت بخشند .
برخی از داروها با دارو یا غذای دیگر در معده ترکیب می شوند و ترکیبی بوجود می آید که به سادگی قابل جذب نیست . این عمل مثلاً در صورتی رخ می دهد که تتراسایکلین با قرصهای آهن یا آنتی اسیدها مصرف شوند . شیر نیز به همین روش جذب برخی از داروها را کاهش می دهد .
* کاهش جذب در روده
جذب داروی A از دیواره روده در صورتی کاهش می یابد
که با داروی B ترکیب شود .
جذب یک دارو درصورتی کاهش می یابد
که با مولکول غذا ، ترکیب شود .
* اثرات آنزیم
بعضی از داروها تولید آنزیمها را در کبد که کار تجزیه و شکستن داروها را بعهده دارند افزایش و بعضی دیگر نیز تولید آنزیمها را متوقف می کنند یا کاهش می دهند . لذا بر سرعت فعال کردن و غیرفعال کردن داروهای دیگر اثر می گذارند .
* دفع کلیوی
دارو می تواند توانایی کلیه را در دفع داروی دیگر کاهش دهد و لذا مقدار دارو در خون بالا می رود و اثر آن افزایش می یابد .
* اثرات گیرنده
داروهایی که بر یک گیرنده اثر می گذارند گاهی اوقات اثر تحریکی یکدیگر را بر بدن دو برابر می کنند یا ممکن است در اشغال محلهای آن گیرنده با یکدیگر رقابت کنند . به عنوان مثال ، نالوکسون گیرنده های مورد استفاده توسط مخدرها را بطور رقابتی مسدود می کند و لذا کمک می کند تا اثرات مسمومیت مخدرها رفع شود .
چند مثال از تداخل های مهم
تداخلهای نامطلوب بین داروها می تواند از بین رفتن اثر مفید یک دارو تا واکنش جدی بین دو داروی خطرناک باشد . برخی از واکنشهای نامطلوب و خطرناک بین داروهای زیر رخ می دهد :
داروهایی که سیستم عصبی مرکزی را خاموش می کنند ( داروهای خواب آور ، مخدرها ، آنتی هیستامین و الکل ) اثرات دو یا چند تا از این داروها به صورت همراه می توانند اعتیاد آور باشند و یبوست خطرناک پدید آورند .
داروهایی که قند خون را پایین می آورند مثل سولفونامیدها و الکل ، اثر داروهای کاهنده قند خون را افزایش داده و لذا قند خون را بیشتر پایین می آورند .
ضد انعقادهای خوراکی و داروهای دیگر بویژه آسپیرین و آنتی بیوتیک ، با هم تداخل ایجاد می کنند ، چون که این داروها می توانند تمایل به خونریزی را افزایش دهند پس لازم است اثرات آنها در هر مورد بررسی شوند .
بسیاری از داروها و غذاها می توانند باعث افزایش شدید فشارخون ، هنگام مصرف با این داروها شوند . از آن جمله می توان به آمفتامین ها و ضد احتقانها ، غذاهایی مثل پنیر و شکلات اشاره کرد.
* تداخل بین داروها در اتصال به پروتئین
* کاهش اتصال به پروتئین
برخی داروها در سرتاسر بدن از طریق جریان خون ، با چسبیدن یا اتصال بخشی از دارو به پروتئینهای پلاسمای خون ، به گردش درمی آیند . این بدان معناست که آن مقدار از داروی متصل به پروتئینهای پلاسما غیرفعال است . حال اگر داروی دیگری مصرف شود مقداری از داروی دوم نیز خود را به پروتئینهای پلاسما می چسباند و داروی اول را کنار می زند . سپس مقدار بیشتری از داروی اول در بدن فعال می شود .
