پرسش

ایا باب اجتهاد مسدود است یعنی ایا این كار جایز است؟(با توجه به حدیثهای ضد اجتهاد توضیح دهید)

پاسخ

برادر عزیز!
در روایات ما از اجتهاد نهی شده است، ولی باید دانست كه اجتهادی كه مورد نهی اهل بیت عصمت و طهارت(ع) قرار گرفته، غیر از اجتهادی است كه امروزه توسط فقها در استنباط حكم شرعی می شود.

محصل مطلب آن است كه بر كلمه اجتهاد، در سه مرحله، معانی اصطلاحی متعددی گذشته است. اصطلاحی كه در محافل علمی و حتی عرفی رسوخ داشته است.

توضیح مطلب آن كه اجتهاد در لغت از واژه جهد ـ به فتح هاء ـ به معنای تلاش و كوشش، و یا از واژه جهد ـ به ضم هاء ـ به كار گیری غایت وسع و توان در یك كار است.
و اما در اصطلاح، همچنانكه گذشت، معانی متعددی را از سر گذرانده، و بر اساس آن در هر مرحله به گونه ای متفاوت تعریف شده است.

در مرحله اول، اجتهاد به این معنا بوده است كه فقیه بتواند، در صورت فقدان دلیل شرعی(منظور دلیل از كتاب و سنت است) در یك مسأله، با اعتماد بر فكر و عقیده شخصی خود حكمی را برای آن مسأله صادر كند.
در این روش، استنباط فقیه از فكر شخصی و ذوق خاصی كه دارد سرچشمه می گیرد، بدون اینكه دلیل و مدرك شرعی به دنبال آن باشد.

این معنا در زمان صدور روایات فوق الذكر معنای رائج و دارج این كلمه در محافل علمی بوده است، و در آن روایات به شدت مورد مذمت قرار گرفته و از عمل به آن نهی شده است.
نكته مذموم این روش همان است كه در تفسیر به رأی از آن یاد می شود. به عبارت دیگر این روش داخل كردن نظر و سلیقه شخصی خود در دین است.

در مرحله دوم، معنای اجتهاد تحولی اساسی می یابد.
در این مرحله، اجتهاد روش خاصی در استنباط احكام شرعی نیست، بلكه خود تلاش برای استنباط حكم شرعی را اجتهاد نامیدند. البته در خصوص این مرحله هر تلاشی اجتهاد نامیده نشد، بلكه خصوص تلاشی اجتهاد نامیده شد كه مستند به تصریحات و ظواهر ادله شرعی نباشد. در این معنا خصوص استنباطی اجتهاد است كه از پیچیدگی برخوردار بوده و چندان واضح و آماده درك و فهم نباشد.
شاید بتوان گفت كه این معنا از قرن سوم رواج یافته است.

در مرحله سوم، اجتهاد در معنای دوم آن توسعه معنایی پیدا كرده است. در این معنا نفس تلاش برای استنباط حكم شرعی اجتهاد نامیده شد.
ماهیت این معنا همان معنای دوم است، با این تفاوت كه شامل استنباط احكام از تصریحات و ظواهر ادله شرعی هم می شود.
این معنا همان است كه از اجتهاد در زمان ما قصد می شود، و در قرون ششم هجری تا كنون رائج است.

شاید اختصاص اجتهاد به غیر از موارد استنباط از ظواهر، در معنای دوم آن، به سبب مناسبت آن با معنای لغوی اجتهاد و اشتقاق آن از واژه جهد ـ به ضم هاء ـ باشد. كما این كه در معنای سوم مناسبت آن با واژه جهد ـ به فتح هاء ـ لحاظ شده است.

آنچه از این توضیحات بدست آمد آن است كه روایاتی كه در مذمت اجتهاد وارد شده، اجتهاد به معنای اول را اراده كرده است. یعنی تفسیر به رأی و نظر شخصی و سلیقه ای خود را در دین وارد نمودن مورد نهی روایات است، نه تلاش برای استنباط احكام از ادله شرعی.

پیروز باشید.