پرسش

چرا دین و علم (تجربی) اساسا نمی توانند و نباید با هم تعارض داشته باشند؟

پاسخ

با سلام و عرض تحیت!
از موضوعی پردامنه و مفصل، و با قدمت تاریخی زیاد، سؤال فرموده اید. حق بدهید به این كلیّت و شمول با این امكانات محدود قابل پاسخ گویی نیست؛ و از این رو ما فقط اشاراتی خواهیم داشت و كتابهایی را به شما معرفی می كنیم. اما اگر در هر یك از جزئیات و شعب بحث سؤالی داشتید، دوباره با ما تماس بگیرد.
علم و دین در نظر اندیشمندان یا هیچ ارتباطی با هم ندارد و دو مقوله كاملاً متمایز، با قلمروهای جداگانه اند ـ (نظر فیلسوفان تحلیل زبانی ـ اگزیستانسیالیست ها، نو ارتدكس ها و پوزتیویست ها و كانت) ـ یا با هم نوعی ارتباط دارند.
این ارتباط یا از نوع تعارض و تخاصم است، كه ممكن است بین گزاره های دینی و علمی باشد ـ مثلاً هفت آسمان قرآن و یك آسمان علم ـ یا تعارض بین پیشفرضهای علم و دین است ـ (پاره ای از اندیشمندان غربی بر این نظر اصرار دارند)؛ یا اینكه ارتباط از نوعی تعارض نیست و نوعی ملائمت و همسویی است كه خود دو نظریه است.
الف) تداخل و وحدت علم و دین كه همه علوم را جزء دین دانسته، و در قلمرو دین می داند ـ (مسیحیان قرون وسطی و برخی از متفكرین اسلامی كه این نظر را قبول دارند، البته با قرائت های متفاوت از هم).
ب) سازگاری و توافق علم و دین، بطوری كه برخی این دو را مكمل هم می دانند. این نظر نیز هم بین غربیان و مسلمانان طرفدار دارد. فیلسوفانی چون دونالد مك كی، چارلز كولون، كارل هایم از جمله طرفداران این نظرند.
بدون آن كه بخواهیم به تفصیل وارد بحث شویم، اجمالا نكاتی به عرض می رسد. اگر به تفصیل بیشتری علاقمند بودید موارد مورد علاقه را با ما در میان بگذارید.
در ابتدا، تذكر این نكته مهم است كه اگر دینی مدعی است كه از جانب خدای عالم و قادر مطلق نازل شده است، نمی بایست آنچه می گوید ناصواب باشد، چرا كه ناصواب گویی خود حاكی از جهل و یا ضعف است. با این وجود، نسبت دادن یك معنا به متون دینی ـ خدا و اولیاء دین ـ وقتی است كه قواعد استظهار در آن رعایت شود.
یكی از نكاتی كه در استظهار می بایست رعایت شود، اولا اخباری بودن و انشائی بودن جمله است. قواعد استظهار در جملات اخباری غیر از قواعد استظهار در جملات انشائی است.
از این مهمتر، در بررسی علم و دین اولا می بایست محدوده دین را مشخص كرد، تا بر اساس آن بتوان مراد از متون دینی را دریافت. مثلا، اگر دین متكفل بیان گزاره های علمی هم هست، نمی توان كلمات متون دین در این ارتباط را حمل بر كنایات و استعارات كرد؛ بر خلاف آن هنگام كه دائره دین را ناظر به این مفاهیم ندانیم، كه در این صورت یكی از احتمالات قابل اعتنا در فهم متون دین مجازات و یا حمل بر فهم بشر هنگام نزول و مثل آن خواهد بود.
این مباحث پیچیده ای است كه در جای خود می بایست بدان پرداخت.
حاصل كلام ما آن است كه نمی توان دینی را به عنوان گزاره هایی از منبع معصوم پذیرفت، و در عین حال به غلط بودن آن گزاره ها اعتقاد داشت. حال این غلط بودن با علوم تجربی بدست بیاید یا با علوم عقلی و یا با شهود و یا غیر آن. البته پیشفرض كلام ما قطعی بودن دریافتهای علوم تجربی و عقلی و حتی شهودی است؛ كه در بسیاری موارد این پیشفرض محقق نیست. با این وجود قواعد باب استظهار از متون دین نمی بایست فراموش شود. این باب هم تخصص خاص خود را می طلبد.
شما را به مطالعه كتابهای زیر توصیه می كنیم.
"علم و دین"، ایان باربور ـ "از علم سكولار تا علم دینی"، دكتر مهدی گلشنی ـ "انتظارات بشر از دین"، آیه الله جوادی آملی، بخش سوم ـ "فرهنگ و دین"، میرچا الیاده، هئیت مترجمان.
با التماس دعا.
مشاوره مذهبی ـ قم.