پرسش

راجع به سوال 48485 هم شبهه ای پیش آمد. اگر از توضیح گنگ شما راجع به جبر صرف نظر كنیم، باز هم مشكلی وجود دارد و آن مجازات انسان توسط پروردگار است. اذعان كرده اید كه خداوند بر اعمال ما احاطه دارد، خوب او كه می داند من نوعی از قوانین او، به هر دلیلی، تخلف می كنم چطور می تواند حق مجازات من را داشته باشد؟ بدیهی است كه فرستادن پیامبران باعث اصلاح همه ی نوع بشر نشده است، چرا خدا با علم بر این موضوع باز هم بر ادامه ی جهان پافشاری می كند؟ كدام منطقی اجازه ی فعالیت آزاد یك جنایت كار در جامعه را می دهد در حالی كه، الف. بر جنایت مجدد او عالم است ب. تلاش برای اصلاح او نتیجه نداده است و پ. خود خالق اوست.

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست عزیز!
هر قسمتی از پاسخ‌های داده شده را كه برایتان نامفهوم است، متذكر شوید تا توضیح بیشتری دهیم.
اما در مورد سؤالاتی كه اكنون مطرح نموده‌اید باید گفت همه این اشكالات در صورتی وارد است كه علم خداوند را مستلزم جبر بدانیم، یعنی بگوییم علم خداوند از نوعی است كه مستلزم و یا نشانه جبر حاكم بر عالم است، در حالی كه در همان كد مذكور(48485) بیان شد كه علم خداوند به سرنوشت و آینده انسان‌ها، مستلزم و نشانه اعمال جبر و سلب اختیار از آنان نیست. بله، تصویر این علم برای ذهن محدود بشری مشكل است، ولی یكی از تعالیم اساسی قرآن در اوصاف الهی كه مورد تأكید روایات هم هست، این است كه «لیس كمثله شیئ»؛ یعنی ما هر چه تصویر از اوصاف او هم بكنیم، نخواهیم توانست به حقیقت صفات حضرت باری تعالی آگاه شویم.
بر این اساس، دیگر نمی توان گفت خدا كه می داند من گناه خواهم كرد، پس چرا مرا مجازت می كند؟! چون او آنچه می داند این است كه من به سوء اختیار خود و بدون هیچ جبری گناه خواهم كرد، نه آن كه مجبور به گناهم؛ و هر گناه كه انسان آن را آزادانه انتخاب می كند استحقاق عقاب دارد.
در مورد قسمت اخیر سؤال هم باید گفت: نظام عالم نظام اكمل است و در نظام اكمل هر آن چه هست بی حكمت نیست، و حتما اگر نبود خللی ایجاد می كرد. بر همین اساس، وجود شرور را در این عالم، نمی توان نقصی برای آن دانست. كمال نهایی عالم به این است كه در كنار خیر، شر هم باشد. گناهكاران هم در كنار نیكوكاران باید باشند، همانطور كه شیطان در كنار اولیای الهی باید وجود داشته باشد.
انسان برای این آفریده شده كه با عبادت و اطاعت خداوند شایستگی دریافت رحمت‌هایی را پیدا كند كه ویژه انسان‌های كامل است، و اراده حكیمانه الهی در اصل به كمال و سعادت انسان تعلق گرفته است؛ اما از آنجا كه این كمال و سعادت، بدست نمی آید، مگر آن كه از سر اختیار و با آزادی اراده واقع شود، در مسیر زندگی بشر، دو راه گذراده شده و برای هر دو راه دعوت كنندگانی مقرر شده است؛ یكی انبایء بزرگوار الهی و دیگری شیطان تا یكی قوه عقل انسانی را تقویت كند، و دیگری هم شهوات او را مخاطب قرار دهد. وجود این نیروهای دوگانه میدان نبردی واقعی فراهم می آورند تا انسانها بتوانند با انتخاب صحیح در آن به كمال برسند. انتخاب در میدانی كه تنها یك میدان دار دارد، در حقیقت انتخاب نیست. در هر انتخابی باید لااقل دو رقیب حضور داشته باشند.
وقتی رقابت واقعی است و انتخاب آزاد، طبیعی است كه بعضی راه صواب را بپیمایند و بعضی راه ناصواب. به عبارت دیگر وجود شرائط انتخاب والتزام به لوازم آن ـ منجمله این كه بعضی در این میدان راه خطا را برگزینند ـ قاعده بازی ای است كه نتیجه آن وجود شرائط تكامل برای كسانی است كه به درستی انتخاب كرده اند.
به عبارت دیگر اراده تكوینی الهی شرائطی آفریده تا میدان مبارزه واقعی باشد، و سپس با تعالیم و ارده تشریعی خود راه را به انسانها نشان داده است؛ تا كه شاكر باشد و راه خدا را برگزیند، و كه كفران ورزد و خود را تسلیم شیطان كند.
به تعبیر قرآن كریم، خدای متعال انسان‌ها را در بلوای خیر و شر جهان، به این منظور آفریده است كه بتواند ایشان را نیكوكار بپرورد، و بیازماید كه كدامیك نیكوكارترند.(ر.ك. به هود/7 ـ كهف/7 ـ ملك/2 ـ مائده/48 ـ انعام/165)
مكرراً‌ درقرآن كریم تأكید شده است كه اگر خداوند می‌خواست می‌توانست همه را به راه راست بدارد و جلو انحراف و كجروی را به طور كلی بگیرد ـ (انعام/35،107،112 ،128،137 ـ یونس/118 ـ هود/9،93 ـ نحل/8 و…) ـ ولی دراین صورت زمینه‌ای برای انتخاب و گزینش باقی نمی‌ماند، و رفتار انسان‌ها فاقد ارزش انسانی می‌شد، و غرض الهی از آفرینش انسان مختار و انتخاب‌گر نقض می گشت.
هر چند اراده الهی، بالاصالة، به تكامل انسان ها تعلق گرفته است، ولی چون تحقق این اراده مشروط به اختیار می‌باشد، سقوط و انحطاط ناشی از سوء اختیار را نفی نمی‌كند. مقتضای حكمت الهی این نیست كه همه‌ انسان‌ها خواه ناخواه در مسیر صحیح به حركت درآیند، هرچند بر خلاف میل واراده ایشان باشد.(ر.ك. به آموزش عقاید، استاد مصباح، ص177ـ187)
برای توضیح بیشتر به كد 48033 از تازه های مشاوره مذهبی مراجعه كنید.
امیدواریم تا این مقدار برای روشن شدن مطلب كافی باشد.
پیروز باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.