پرسش

چگونه خدای عادل جهانی آفریده كه پر از شرور ارادی و غیر ارادی است ؟
اراده یك انسان مثل صدام اراده چندین نفر را تحت جبر قدرت اراده خویش می گیرد و آنها عملا در برابر قدرت او مجبورند؟
درد و رنج كودك بی گناه - معلولین مادرزاد و ....سیل - زلزله وكلا شرور طبیعی كه حتی توجیه التزام اراده بشر را نیز نمیتوانیم برایش قید كنیم.
لطفا كاملا عقلانی و برون دینی پاسخ بدهید.
جهت شرح بیشتر سوالاتمان می توانید به كتاب عقل و اعتقاد دینی قسمت عدل و شرور مراجعه كنید . انتشارات امام چهارراه دكترا این كتاب را دارد.

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست گرامی!
ابتدا باید شرور حاصل از فعل ارادی انسان و شرور طبیعی را از یكدیگر جدا كرد، و به هر كدام جداگانه پاسخ گفت.
الف. شرور حاصل از فعل ارادی انسان:
یك بار دیگر به نوع انسان بنگرید! حتی با نگاه بیرون دینی هم كه به او بنگرید، او را اعجوبه‌ای می‌بینید كه نوع خاص خلقت، او را از همه موجودات برتری داده است.
حكما و عرفا او را موجود جامع می‌دانند؛ گِل او از زمین برداشته شده و روحش از آسمان آمده است؛ یعنی همه دارایی‌ها و كمالات زمین و موجودات زمینی را دارد، و همچنین همه دارایی‌های عالم ارواح را نیز بالقوه دارد؛ موجودی است كه فشرده همه عوالم است.
انسان در افق زمین و آسمان ایستاده است؛ هر چه از آسمان بخواهد به زمین و زمینیان برسد، از مجرای او می‌گذرد؛ و هر چه بخواهد از زمین به آسمان پر بكشد از ناحیه او می‌رود؛ مثلاً یك سیب راهی به ملكوت ندارد، مگر این كه قوت عبادت یك انسان عابد شود، و انرژی سجود و ركوع او گردد، تا از زمینیت درآید و آسمانی شود.
حكما او را "عالم اصغر"، و همه عالم را "عالم اكبر" خوانده اند، ولی عرفا او را "عالم اكبر"، و سایر مخلوقات را "عالم اصغر" می خوانند.
با اغماض از آن چه حكما و عرفا درباره این اعجوبه خلقت گفته‌اند، و حتی با تكیه بر همین علوم فرودست ـ مثل علوم تجربی ـ نیز او اعجوبه‌ است، و از آن نظر هم سرآمد همه موجودات؛ گرچه هرگز این علوم مثل حكمت نظری و عرفان نظری نمی‌تواند سیمای روشنی از این شاهكار خلقت عرضه نماید.
با این مقدمه كوتاه به سِرّ این برتری بپردازیم. آیا سِرّ برتری انسان جز ادراك و اراده آزاد او است؟ این دو عامل ـ كه هر دو از شئونات روح مجرد او می باشد ـ او را برتر از همه عالم قرار داده، و به او امكان داده تا معلم فرشتگان و مسجود ملائك شود، و خداوند با خلقت چنین موجودی و با داشتن چنین قدرتی(علم و اراده آزاد) خود را "احسن الخالقین" نامید.
این چنین است كه انسان هم جسمانی است و هم روحانی؛ ولذا هم می تواند خاك نشین شود و با حیوانات نشیند، و بلكه از حیوانات هم خاكی تر باشد، و هم می تواند با ملائك بپرد، و برتر از آنان گردد؛ این به چگونگی استفاده او از ادراك واختیارش بستگی دارد.
اما خلق شاهكاری با ویژگی ادراك و اراده آزاد و آمادگی برای این كمالات، هزینه‌هایی دارد، كه از آن جمله ایجاد محیطی است كه در آن رقابت بین خیر و شر معنای واقعی دارد، تا انتخاب آزاد در آن معنا داشته باشد. خداوندحتی در كنار پیامبران و اولیاء خود شیطان را هم قرار داده است تا این رقابت رقابتی داغ و جدی و اكتحان انسان در ان سخت باشد. هر چه امتحان الهی سخت تر است كمال ناشی از پیروزی در آن نیز والاتر و برتر می باشد.
بدیهی است كه در این محیط می بایست پیش بینی و تحمل انسانهایی را كرد كه در این میدان رقابت سوء اختیار می كنند و به شر می گروند، تا شرائط برای تحقق كمال انسانهایی كه به اختیار خود بر هوای نفس غلبه می كنند، فراهم شود.
سوءاختیار و گناه در برخی از انسانهای آزاد، به گونه‌ای كه شرور به بار آید و احیانا، ظلم ها بپا گردد و خونها ریخته شود، طبیعی و لازمه گریزناپذیر این نظام است؛ یعنی همان چیزی كه فرشتگان در خشت خام او دیدند و اعتراض كردند كه: «أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفك الدماء» یعنی پروردگارا! آیا در زمین كسانی خواهی گماشت كه فساد كنند و خون ها بریزند؟(بقره/30) و البته خدای آشنای به نرخ این شاهكار چنین خساراتی را در مقابل آن شاهكار ناچیز می‌پندارد، و پاسخ فرمود: «إنّی أعلم ما لاتعلمون» یعنی من چیزی از اسرار خلقت بشر می‌دانم كه شما نمی‌دانید.(بقره/30)
به زبان غیردینی اگر اراده و اختیار را از بشر بگیری او نیز حیوانی می‌شود، چون بوزینه‌ها و میمون‌ ها، و دیگر اشرف مخلوقات نیست؛ و اگر بخواهد شاهكار و شاهراه هستی باشد باید مختار و بااراده باشد، و این ممكن است خساراتی هم به بار آورد، مثل هر كشف بزرگ(چون شكافتن اتم) كه می‌تواند خساراتی جبران ناپذیر هم داشته باشد.
واضح است اهل عقل و دانش ترجیح می‌دهند كه آن شاهكار تحقق یابد، ولو هزینه‌هایی هم داشته باشد.
ب. شرور طبیعی:
شرور طبیعی چون سیل و زلزله و…
اولاً: همه شرور نسبی هستند نه مطلق، یعنی این كه در نسبت با چیز دیگر وقتی سنجیده می‌شوند، شرّ به نظر می‌آیند. سیل در نسبت با شهری كه از جریان آن آسیب می بیند شرّ است، ولی همین سیل نسبت به تأمین آب سرزمینی خشك و قحطی زده ممكن است خیر باشد. انسانی ناقص الخلقه ممكن است برای خود او یا خانواده اش كه با سختی بسر خواهند برد شر محسوب شود، ولی همو برای آن كه انسانهای دیگر، با دیدن او، قدر سلامت خود را بدانند خیر است.
ثانیاً: عالم ماده كه محل سكنای نوع بشر است عالم تزاحمات و تبدیل قوه به فعل، و تبدل انرژی ها و توانایی ها است؛ و اگر غیر از این باشد عالم دیگر مادی نبوده، بلكه مجرد خواهد بود، و در آن صورت موجود مادی در آن امكان زیست ندارد؛ چنان چه سرای فرشتگان نه سیل دارد و نه زلزله، نه باران دارد و نه طوفان؛ پس نه رشد دارد و نه كمال.
اگر بودن ما در این عالم مادی در عین روحانی زیستنمان كامل است و كمالات بالقوه انسان را بالفعل می كند، باز باید عوارض زندگی در عالم ماده كه همان تزاحمات آن باشد را بپذیرد.
به عبارت دیگر انسان برای كمال باید زندگی مادی را طی كند؛ و زندگی مادی توأم با این تزاحمات است. و آن كمال می ارزد كه به خاطر آن تحمل این مشقتها شود.
زلزله همیشه قهر خدا بر انسان نیست، بلكه فقط انرژی زمین است كه باید به صورتی دیگر تبدیل شود. خدا نیز نمی‌پسندد كه انسان ها قربانی آن شوند؛ ولی لازم دیده تا زلزله باشد، و خود انسان برای جلوگیری از خسارات آن به علم دست یازد و با قدرت علمی خود بر آن فائق آید.
علم و شعور ما قدرت درك علل بسیاری از اتفاقات ناگوار زندگی مادی و جلوگیری از خسارت های ناشی از آن را دارد؛ و لازم است انسان، خود به آن اقدام كنیم، نه آن كه خدا زمین را از زمین بودن بیندازد، به طوری كه دیگر در آن انرژی ای نباشد كه آزادی شدنش محتاج زلزله و آتشفشان شود! چه كه در آن صورت زمین نیز كره‌ای سرد و خاموش شده، و دیگر جای حیات نخواهد بود!
همه اقسام شرور طبیعی از همین قبیل است. پیوند‌های ژنتیكی خاصی موجب معلولیّت یا عقب ماندگی فرزند و مانند آن می‌شود. اگر خدا بخواهد به اعجاز هر روز جلوی چنین نظام علّی مادی را بگیرد، دیگر علّیتی باقی نمی ماند تا علم تجربی معنا پیدا كند. توقف نظام علیت مادی، كمترین خسارتش از بین رفتن علم و قوانین علمی برای بشر است. در این صورت، دیگر بشر نیز یك موجود علمی نخواهد بود، چون هیچ قانون ثابتی بر پدیده‌های خاص عالم حاكم نیست، تا فكر و تلاش ما آن را كشف، و بر اساس آن صنعت و تكنولوژی بسازد، و رشد نماید!
اگر خواهان مطالعه بیشتر باشید به كتاب عدل الهی از استاد شهید مطهری رجوع فرمایید.
با التماس دعا.
مشاوره مذهبی ـ قم.