پرسش

1-چگونه توانست ابلیس كه جزء مجردات است و از خود اختیاری ندارد نافرمانی خدا كند و آدم را سجده نكند؟
2-چگونه خداوند كه خوب مطلق است توانست شیطان را كه بد مطلق است را بوجود آورد؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
درست است كه شیطان در میان ملائكه الهی بود، ولی از جنس ملائكه و از مجردات نبوده، بلكه بنابر تصریح قرآن كریم او از گروه جنّیان است: «وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لأدم فسجدوا إلا إبلیس كان من الجن...» یعنی به یاد آورید زمانی را كه به ملائكه گفتیم: برای آدم سجده كنید! آنها همگی سجده كردند، جز ابلیس كه از جن بود...(كهف/50)
بنابراین طبق صریح آیه قرآن، او از گروه اجنه است، و اجنه هم مانند انسان ها دارای تكلیف بوده، و در انجام تكالیف هم دارای اختیار هستند؛ و از این رو است كه شیطان نافرمانی خداوند كرده است.
اما درباره قسمت دوم سؤالتان باید بگوییم كه آنچه خداوند خلق كرده و به طور كلی جهان و آفرینش، سراسر خیر و نیكی است، كه در فلسفه و كلام به این بحث به طور مفصل پرداخته شده است و نیازی به طرح آن در اینجا نیست.
اما در مورد شیطان و فلسفه وجودی او باید گفت: به صرف این كه او انسان ها را وسوسه می كند و به سوی نافرمانی و گناه می خواند، نمی توان حكم به بد بودن مطلق او كرد، و گفت: نبودن او بهتر از بودنش است؛ چرا كه اولاً، انسان دارای اختیار است و می تواند از وسوسه های او پیروی نكند. در ثانی، همان طور كه می دانید یكی از فلسفه های وجودی شیطان امتحان نمودن انسان ها است. و امتحان از نعمتهای الهی است تا راه را برای كمال انسانهای مستعد هموار كند؛ پس این گونه نیست كه به طور كلی وجود او بد باشد.
درست است كه بعضی فریب شیطان را می خورند، ولی در عوض گروهی نیز از این امتحان سربلند بیرون می آیند، و به كمال می رسند.
ضمنا باید توجه داشت كسانی هم كه از شیطان پیروی كرده اند، در حقیقت صلاحیت بیشتر از این نداشته اند، و با نافرمانی های خود ذات خود را بروز داده اند.
آنانی كه از این امتحان الهی پیروز و سربلند بیرون آمده اند، در واقع، این امتحان باعث ارتقای رتبه در درجه تكاملی آن ها شده، و خداوند علاوه بر پاداش اخروی، مرتبه معنوی و كمالی آن ها را نیز بالاتر می برد.
پس شیطان نسبت به این افراد، وسیله ای برای ارتقاء و رشد آنان بوده است؛ پس دیگر نمی توان گفت شیطان از نظر وجودی بد مطلق است.
كلام آخر این كه در فلسفه ثابت شده كه كل آفرینش و جهان، چیزی جز خیر و نیكی نیست، و اگر ما بدی و ضرری در برخی زمینه ها می بینیم به خاطر زاویه دید، و نحوه ارتباط و مناسبت ما با آن ما می باشد، والا از حیث وجودی هیچ موجودی شر و بد خلق نشده است.
برای مطالعه بیشتر می توانید به كتب عقاید، مانند "آموزش عقائد" نوشته استاد مصباح یزدی و "عقاید اسلامی" از آیت الله سبحانی مراجعه نمایید.
پیروز باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.