پرسش

با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما
چگونه میتوان همه كارها را برای رضای خدا و با حضور قلب انجام داد؟
چگونه میتوان در نماز حضور قلب داشت وحواص را بیشتر به نماز داد؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت. دوست محترم! در اصطلاح می گویند اعتقاد ـ كه از ریشه لغوی عقد و گره است ـ از دو گره تشكیل می شود. یكی عقد بین نهاد و گزاره آموزه های دینی كه یك عقد علمی است، و در موطن ذهن انسان شكل می گیرد، مثلاً اثبات و درك این مطلب كه "خدا همه جا حاضر است" نیاز به تأمل، استدلال و... دارد، كه این علم ما را تشكیل می دهد. اما علم، هنوز اعتقاد و ایمان نیست و نیاز به یك گره دیگر دارد. اگر نتیجه آن عقد علمی با جان ما گره خورد، و تبدیل به یك تصمیم و التزام شد، اعتقاد و ایمان شكل می گیرد. یعنی پس از این كه مطلبی به لحاظ عقلی مبرهن و مسلم شد، تازه آن را با جان گره بزنیم كه موطن این عقد جدید دل و جان آدمی است. و این جا است كه ایمان و اعتقاد، درونی و محكم می شود. پرواضح است هر مرحله، مقدمات و ابزاری دارد. در مرحله اول مطالعه، فكركردن و منطقی بودن لازم است و در مرحله دوم تلقین، انس، مداومت در ذكر و... خصلت عبادات همین است كه معلومات را به باورها تبدیل می كند و انسان را به مرتبه یقین می رساند. «واعبد ربك حتی یأتیك الیقین» در همان مثال پیش وقتی عقل حضور همیشگی و همه جانبه خداوند را پذیرفت، تازه نوبت به ذكر و تلقین می رسد تا این گزاره علمی شده، قلبی گردد. و این نیاز به تمرین و مجاهدت دارد كه اصطلاحاً به آن ریاضت(تمرین كردن) می گویند. مناجاتها، اذكار با حضور قلب و... نقشی مهمی در این باره دارند.

اما براى تحصیل خشوع و حضور قلب در نماز و سایر عبادات، ایده آل آن است كه آنچنان معرفتى بدست آوریم كه دنیا در نظرمان كوچك، و خدا در نظر انسان بزرگ شود، تا هیچ كار دنیوى نتواند به هنگام راز و نیاز با معبود نظر ما را به خود جلب، و از خدا منصرف سازد. اما به طور خلاصه، علمای اخلاق برای كسب توجه نسبی هنگام نماز، امور ذیل را توصیه مى كنند: الف ـ توجه به كارهاى پراكنده و مختلف، معمولا مانع تمركز حواس است، و لذا هر قدر انسان توفیق پیدا كند كه مشغله هاى مشوش و پراكنده را كم كند، به حضور قلب در عبادات خود كمك كرده است. ب ـ انتخاب مكان مناسب برای نماز و سایر عبادات نیز در این امر اثر دارد. به همین دلیل، نماز خواندن در برابر اشیاء و چیزهائى كه ذهن انسان را به خود مشغول مى دارد مكروه است؛ و همچنین در برابر در باز، و محل عبورومرور مردم، در مقابل آئینه و عكس و مانند اینها. به همین دلیل معابد مسلمین هر قدر ساده تر و خالى از زرق و برق و تشریفات باشد بهتر است، چرا كه به حضور قلب كمك مى كند. ج ـ پرهیز از گناه عامل بسیار مؤثرى است، زیرا گناه قلب را از خدا دور مى سازد، و از حضور قلب مى كاهد. د ـ آشنائى به معنى نماز و فلسفه افعال و اذكار آن، عامل مؤثر دیگرى است. هـ ـ انجام مستحبات نماز و آداب مخصوص آن نیز، چه در مقدمات و چه در اصل نماز، بسیار مفید است. و ـ از همه اینها گذشته این كار، مانند هر كار دیگر، نیاز به مراقبت و تمرین و استمرار و پیگیرى دارد. بسیار مى شود كه در آغاز انسان در تمام نماز یك لحظه كوتاه قدرت تمركز فكر پیدا مى كند، اما با ادامه این كار و پیگیرى و تداوم، آنچنان قدرت نفس پیدا مى كند كه مى تواند به هنگام نماز دریچه هاى فكر خود را بر غیر معبود مطلقا ببندد! مطالعه كتب مفیدی، مثل "صلوة الخاشعین" از شهید آیةالله دستغیب، و "با راهیان كوی دوست" استاد مصباح یزدی را توصیه می كنیم.
پیروز باشید.
مشاوره مذهبی_ قم.