پرسش

با عرض سلام و خسته نباشید.
تفاوت میان عقل وتفكر و تعقل در چیست؟
خواهشمند است به دلیل مهم بودن مطلب به طور جامع و كامل پاسخ دهید

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
تفكر به كارگیری فكر است. فكر را این گونه معنا كرده اند: ترتیب امور معلومه برای بدست آوردن نتایج مجهوله.(ر.ك. به چهل حدیث، امام خمینی، ص189) و این معنا را حكیم سبزواری در منظومه این گونه بیان كرده است:
"الفكر حركة الی المبادی و من مبادی الی المراد"
یعنی تفكر جستجو در مبادی ـ یعنی معلومات ـ است و پس از این، جستجو در مراد ـ یعنی مجهولات ـ برای حل آن ها است.
تفكر گاه در معقولات ـ آن چه عقل آن را درمی یابد ـ صورت می گیرد كه در قرآن نیز از این نمونه مشاهده می كنیم: «وجعل بینكم مودة ورحمة إنّ فی ذلك لأیات لقوم یتفكّرون»(روم/21) یعنی مهربانی و رحمتی در بین شما قرار داد، همانا در آن نشانه هایی است برای آنان كه تفكر می كنند. و گاه تفكر در محسوسات است، همانند این سخن خداوند كه فرمود: «ویتفكّرون فی خلق السموات والأرض»(آل عمران/191) یعنی فكر می كنند در آفرینش آسمانها و زمین؛ و گاه این تفكر در امور متافیزیكی است همانند تفكر درباره مرگ.
همانطور كه تفكر گاه تنها با معیار عقل و دریافتهای عقلی است، و گاه از حس و تجربه و یا وحی و نقل و یا شهود و عرفان هم كمك می گیرد.
به عبارتی می توان گفت مفهوم تفكر به هر تلاش ذهنی ای اطلاق می شود كه انسان برای هر هدفی انجام می دهد.
اما تعقل به كارگیری عقل است. عقل در اصطلاح بر چند چیز اطلاق می شود. از جمله:
1. قوه ادراك خیر و شر و تمییز بین آن دو.
2. ملكه و حالتی كه نفس را به سوی نیكی و خوبی فرامی خواند و او را از نزدیكی به بدی ها بر حذر می دارد.
3. نفس ناطقه انسانی كه وجه تمایز انسان و دیگر حیوانات است. این معنا را می توان بر عقل نظری تطبیق داد.(مرآة العقول، علامه مجلسی، ج1، ص26ـ25)
معانی دیگری هم برای عقل گفته اند. فارابی معانی عقل را هفت تا دانسته است.
به هر حال، در متون مذهبی عقل بیشتر به معنی اول و دوم به كار رفته است، كه به شكلی بر عقل عملی قابل انطباق است.
تعقل به هر یك از معانی فوق مقصود باشد مفهومی اخص از تفكر دارد؛ كه با توجه به دو تعریفی كه از فكر و عقل كردیم وجه آن معلوم است.
در ادامه سخن باید گفت: تفكر مطلق اندیشیدن است در این اندیشه خواه اهداف راهبردی دخیل است و خواه صرف یك اندیشه بدون در نظر داشتن این اهداف است. ولی تعقل، تنها اندیشیدن مطلق نیست، بلكه اندیشیدنی است كه ما را در رسیدن به هدفی رهنمون می شود. تعقل در حقیقت اندیشیدن هدف مدار، در جهت كسب سود و سعادت و پرهیز از ضرر و شقاوت است.
معمولا تعقل در مسائل بنیادی تر حیات اطلاق می شود، به خلاف تفكر كه در همه موارد به كار می رود.
البته گاه تعقل به كاری كه انسان در معاملات خود می كند تا سود بیشتری ببرد.
برای تحقیق بیشتر در این زمینه می توانید به كتاب های "مرآة العقول"، تألیف علامه مجلسی(باب عقل) و "التحقیق فی كلمات القرآن الكریم"، تألیف سید حسن مصطفوی(تحت عناوین فكر و عقل) و "فرهنگ علوم عقلی و نقلی"، تألیف دكتر سجادی، مراجعه كنید.
با آرزوی توفیق.
مشاوره مذهبی ـ قم.