پرسش

آن عقلی كه در اولین كتاب كافی _باب جنود عقل وجهل_ آمده چیست؟
و آیا از اهل بیت «علیهم السلامــ»هم در نزد خدا
محبوب تر است؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
علامه مجلسی در كتاب "مرآةالعقول" كه شرح كتاب "اصول كافی" است، چنین می نویسد: در اصطلاح، عقل بر چند معنا اطلاق می شود كه از این جمله اند:
1. قوه ادراك خیر و شر امور، شناخت و تفاوت گذاشتن بین آن دو.
2. ملكه و حالتی كه انسان را به سوی خوبی و نیكی می كشاند و او را به اجتناب از شر فرامی خواند، و به كمك این ملكه انسان می تواند بر قوای نفسانی و شهوانی و وساوس شیطانی تسلط پیدا كند.
علامه مجلسی در ادامه چنین می گوید: در اخبار این باب، عقل گاه به معنی اول و گاه به معنای دوم آمده است.(مرآةالعقول، ج1، ص27ـ25)
در پاسخ به بخش اخیر سؤال شما باید گفت به موجب روایات روح مبارك رسول اكرم(ص) "اول ما خلق الله" است، همانطور كه در روایات آمده است: «اول ما خلق الله العقل». از جمع این دو معلوم می شود كه وجود نوری رسول اكرم(ص) همان ملكوت عقل است. اهل بیت هم كه از نور رسول اكرم می باشند.
همچنین در روایات است كه «العقل ما اكتسب به الجنان و اجتنب به النیران» كما این كه باز به موجب روایات صراط مستقیم همان اهل بیت پیامبر هستند. با توجه به مطالب فوق، هرگز نمی توان یكی از عقل یا اهل بیت را برتر از دیگری دانست.
آنچه كه گاه توهم می شود كه بین برداشت عقل و كلام وحی و اهل بیت تنافی و ناسازگاری هست، ناشی از آن است كه یا به عقل به درستی دست نیافته ایم، و یا به كلام معصوم نرسیده ایم.
نكته ای كه در ارتباط با عقل باید به یاد داشت، این كه انسان هرگز نمی تواند فهم شخصی خود را معیار عقل و تعقل بداند، كه اگر چنین بود، چگونه این همه اختلاف در فهم و عقل بشر واقع می شد!؟
واقعیت این است كه باید كوشید تا عقل ما منطبق با عقلی شود كه منظور روایات است؛ والا، بسیار است كه جهل خود را در پوشش عقل جلوه گر می سازد. به همین خاطر است كه بسیاری اوقات عقل بشر او را به بهشت راهنمایی نمی كند. سر آن كه ما به وحی نیازمندیم هم، از منظری، با همین بیان تفسیر می شود.
به همین خاطر است كه علما از عقل تربیت شده سخن می گویند و می فرمایند تنها عقول تربیت شده هستند كه اختلاف نمی كنند. و باز به همین خاطر است كه در روایات سخن از لزوم امتحان عقل به میان می آید.
امیرالمؤمنین در حدیثی می فرمایند: «ثلاث تمتحن بها عقول الرجال: المال و الولایة و المصیبة" یعنی به وسیله سه چیز عقل مردمان سنجیده می شود: دارائی، ولایت و مصیبت.(غررالحكم و دررالكلم)
عقل تنها وقتی عقل است كه به اهداف متعالی متمایل است.
از سوی دیگر، عقل به معنای دوم تنها گرایش به خوبی و تنفر از بدی است؛ و اما این كه خوب و بد چیست، گاه بر عقل پوشیده است. وجهه دوم نیاز به وحی ـ علاوه بر تربیت عقل در معنای اول ـ همین است كه مجهولات عقل بشری را بر او معلوم سازد.
عقل در این معنا آن است كه هر گاه حق دید بدان بگروى و از آن دفاع كند، ولی برای شناخت حق به وحی نیاز دارد. كلام اهل بیت در این مجال ترجمان وحی است.
نكته نهایی در اینجا اهمیت جدیت در شناخت مغزا و مراد اصلی كلام معصوم است كه هر ظاهر بین و نقال توان فهم مراد آن را ندارد، و این خود باب جدیدی از كنكاشها و تحصیل مقدمات علمی را می طلبد.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید به "شرح حدیث جنود عقل و جهل"، تألیف امام خمینی(ره) مراجعه كنید.
با آرزوی توفیق.
مشاوره مذهبی ـ قم.