پرسش

بسمه تعالی
محضر مبارك اساتید ارجمند
با سلام و احترام
سوال اینجانب فلسفه شكسته خواندن نماز در سفر است ؟ آیا حكم قرآنی شامل سفرهای یك ساعته با هواپیما و ... نیز می شود ؟ در جواب شبهه كسانی كه این مسئله را مطرح می كنند كه امروزه با توجه به پیشرفت علم دیگر احتیاجی به شكسته خواندن نماز و نگرفتن روزه نیست چه باید گفت ؟ اصلا چرا باید در سفر نماز را شكسته خواند ؟ باتشكر و امتنان

پاسخ

با عرض سلام و تحیت!
جهت پاسخ به پرسش شما توجه تان را به یك مقدمه ضروری جلب می‌نمائیم.
جعل احكام تشریعی الهی بر اساس یك دسته مصالح و مفاسد واقعی می‌باشد. یعنی هر امر واجبی از سوی خداوند حتماً یك مصلحت واقعی دارد و در هر حرامی یك مفسده حقیقی هست. كسب آن مصالح و ترك آن مفاسد واقعی است كه انسان را به نتیجه مطلوب می‌رساند.
اما آیا این مصالح و مفاسد، همگی بر ما معلوم است؟
هر حكم الهی یك "دلیل" و یك "علت" دارد. "دلیل" ‌همان چیزی است كه ما را از الهی بودن حكم مطمئن می‌نماید. و "علت" آن چیزی است كه از "چرائی" حكم و این كه برای جلب كدام مصلحت یا اجتناب كدام مفسده جعل شده، خبر می‌دهد.
به طور قطع، ما موظف هستیم بدون دلیل چیزی را نپذیریم، و تا استناد یك حكم به خدا یا اولیاء واجب الاطاعه او محرز و مسلم نباشد، به آن گردن ننهیم. همین است مرز بین خرافه و دین حق. (خرافه آن چیزی است كه بدون استناد معتبر به وحی و شرع در بین دین داران شایع شده است.)
اما نكته مهم این كه اتیان احكام، آیا موكول به كشف علت آنها هم می‌باشد ـ همانطور كه موكول به كشف دلیل آنها است ـ یا خیر؟! برای مثال وقتی می‌شنویم خوردن گوشت خوك حرام است، حق داریم از دلیل آن سؤال كنیم تا از استناد آن به شرع مقدس مطمئن شویم؛ آیه 45 انعام دلیل این حكم است. با یافتن این آیه مطمئن می‌شویم این حكم از سوی خدا است. اما هنوز "علت" تشریع این حكم را نمی دانیم. چه مفسده‌ای در گوشت خوك است كه خداوند خوردن آن را حرام كرده است؟!
سؤال این كه: آیا با ندانستن "علت" تشریع حكم می‌توانیم از عمل به آن سرباز زنیم؟ به دیگر سخن امتثال تكلیف موقوف به علم به "دلیل" است یا موقوف به علم به "دلیل" و "علت"؟
بر اساس تعالیم دینی عمل به تكلیف فقط موقوف به علم به دلیل است كه یا اجتهاداً و یا تقلیداً انجام می‌گیرد. و مكلف حتی اگر علت تشریع حكم را نداند باید به محض علم یا ظن معتبر به الهی بودن آن، بدان اقدام نماید.
امام علی ـ علیه السلام ـ در خطبه "قاصعة" در نهج البلاغه فلسفه این مطلب را به خوبی بیان می‌دارد: "خداوند مخلوقات خود را به اموری كه از اصل و ریشه آن آگاهی ندارند آزمایش می‌كند، تا بد و خوب تمییز داده شود، و تكبر و خود پسندی را از آنها بزداید. و خود بزرگ بینی را از آنان دور كند." (نهج البلاغه، محمد دشتی، خطبه 192) در همین خطبه حضرت از مناسك حج مثال می‌زند كه در بیابان بی آب و علف و در بین كوه‌ های خشن و… سنگ هایی را خانه محترم خود قرار داد كه نه نفعی دارند و نه می‌بینند و نه می‌شنوند! بزرگان را دستور داده در اطراف آن طواف كنند با موهای آشفته و بدن های پرگرد و غبار و … (ر.ك. به همان)
به راستی در مناسك حج كمی دقت نمائید؛ پر از رمز و ابهام است. اما خدا چنین قرار داده، تا خود پسندی و تكبر جای خود را به خداپرستی، تعبد به او و تواضع دهد. اگر مصلحت همه احكام را ما به طور واضح و روشن می دانستیم، عمل ما دیگر اطاعت و عبادت خدا نبود، و آزمایش بندگان با آن احكام معنا نداشت. كمال معنوی و هدف نهایی ـ یعنی عبودیت ـ بی معنا می‌شد.«وما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون»
از این رو است كه خداوند مصالح برخی از احكام خود را مخفی داشته است تا سرّ بندگی هویدا گردد.
اگر "علت" یك حكم در متن "دلیل" آمده باشد ـ كه فقها به آنها احكام منصوص العله می‌گویند ـ می‌توان، مناط واقعی را یافت؛ و هر جا آن علت نبود حكم را جاری نكرد. اما در آن چه محل بحث است ـ یعنی شكسته بودن نماز در سفر ـ نص صریحی وجود ندارد. آیا علت شكسته شدن نماز، خستگی سفر است یا چیز دیگر؟ نمی‌دانیم. از این رو نمی‌توانیم بگوئیم چون سفر یك ساعته با یك هواپیمای راحت خستگی ندارد، پس نماز شكسته نیست.
آن چه در روایات رسیده است، این است كه تمامی نمازها دو ركعتی بر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ نازل شد، و سپس به اذن الهی دو ركعت به برخی افزوده گشت، و آن دو ركعت در سفرها برداشته ‌شده است.(ر.ك. به "علل الشرایع"، شیخ صدوق، صفحه 324)
ضمنا، چون قرآن در مقام بیان همه زوایای احكام نیست، و سنت گاهی تفصیل آن را بیان، و حتی جعل می كند، فقط كسی مثل پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ است كه می‌تواند با توجه به مصلحت واقعی احكام ـ كه در دسترس او است ـ آنها را سعه و ضیق دهد.
با التماس دعا.
مشاوره مذهبی ـ قم.