پرسش

با سلام و عرض خسته نباشید
اگر ممكن است توضیحاتی در مورد جبر و اختیار خداوند بدهید و چند كتاب هم در این مورد معرفی كنید.

پاسخ

برادر عزیز!
واقع امر آن است كه نمی دانیم مراد شما سؤال معروف مربوط به جبر و اختیار انسان است كه بارها از ما می شود، یا سؤال شما از این است كه آیا خداوند در اعمال خود مجبور است یا نه؟
اجازه بدهید ما سؤال شما را حمل به معنای اول كنیم و پاسخ این سؤال را بدهیم كه آیا انسان مختار است یا مجبور؟ اگر احیانا منظور دیگری داشتید، ما را مطلع كنید؛ ما در خدمت شما خواهیم بود.
مساله جبر و اختیار انسان، ابعاد گوناگونی دارد كه بررسی همه آنها متناسب با این نوشتار نیست، ولی با توجه به اهمیت موضوع به بعضی از ابعاد آن اشاره می شود.
قدرت تصمیم گیری و انتخاب یكی از یقینی ترین اموری است كه مورد شناسایی انسان واقع می شود؛ زیرا هر كسی آن را در درون خویش با علم حضوری خطا ناپذیر می یابد. همچنین هر كسی با اندك توجهی به دورن خویش می یابد كه می تواند سخنی را بگوید یا نگوید، یا دستش را حركت دهد یا ندهد، یا غذائی را تناول كند یا نكند و… بنابراین هیچ تردیدی در وجود اراده و اختیار نیست و نباید شبهات گوناگون موجب تشویش ذهن و شك درباره چنین امر وجدانی و بدیهی گردد، و چنانكه اشاره كردیم وجود اختیار به عنوان یك اصل بدیهی در همه نظامهای تربیتی و اخلاقی و ادیان و شرایع آسمانی پذیرفته شده و بدون آن جایی برای وظیفه و تكلیف و نكوهش و ستایش و كیفر و پاداش وجود نخواهد داشت.» مولوی نیز به همین دیدگاه اشاره كرده است: مذهب جبر از قدر رسواتر است زانكه جبری حس خود را منكر است گر نبودی اختیار این شرم چیست این حیا و خجلت و آزرم چیست جور استادان بشاگردان چراست فكرت از تدبیرشان گردان چراست این كه گوئی این كنم یا آن كنم این دلیل اختیار است ای صنم البته داشتن اختیار به معنای تفویض نیست تا بگوئیم اعمال اختیاری ما باراده و اختیار مستقل ما مربوط است و علم و مشیت ازلی در آن هیچ مدخیلتی ندارد و كار به ما مفوض شده است بلكه آنگونه كه امام صادق علیه السلام فرموده است: لاجبر و لاتفویض، بل امر بین الامرین یعنی نه جبر درست است و نه تفویض، بلكه راه سومی میان آن دو است و این عقیده همه علمای امامیه است. این سخن علاوه بر اینكه قول مقام عصمت است صحت آن نیز آشكار است چون مذهب جبر و تفویض هر یك مصالح و مضاری دارد و این دیدگاه مصالح مذهب جبر و تفویض را دارد و از مضار هر دو هم بر كنار است.

برای كسب اطلاعات بیشتر به كتاب "حكمت الهی"، اثر مرحوم استاد الهی قمشه ای، "جبر و اختیار"، از علامه محمد تقی جعفری، و "آموزش عقاید"، از استاد محمد تقی مصباح، مراجعه فرمایید.
خدا نگهدار شما