كبوتر خانه ها:
در گوشه و كنار استان اصفهان برجها و كبوتر خانه‌هایی مخروطی شكل دیده می‌شودو افراد بی اطلاع را در مورد استفاده آنها به اشتباه می افتند، غالب افراد بر این باورندكه این برجها از دژهای قدیمی و مستحكم شهر بوده اما به كنجكاوی و پرسش در می یابندكه این برجها متعلق به كبوتران است و كبوتر خانه یا كفتر خانه نام دارد و قدمت بعضی از آنها به 3قرن می رسد كه در طول این مدت عوامل فرسایش و گاهی بی توجهی مردم بیشتر آنها را ویران یا نیمه ویران ساخته است.
شاردن جهانگرد معروف، در زمان خود تعداد این كبوتر خانه‌ها را 3000 برج می‌داند.
در ورزنه نیز تعداد زیادی كبوتر خانه وجود داشت كه فعلاً تعداد آنها انگشت شمار است و استفاده‌ای از آنها نمی‌شود. در ورزنه از این كبوتر خانه‌ها و برجهای بالای آن چندین استفاده می‌شد. از آنجایی كه این كبوتر خانه‌ها بیشتر در مزارع واقع شده است، می‌توان به این نكته پی برد كه در گذشته از فضله كبوتر به عنوان كود استفاده می‌كردند. بدین منظور ساختمان درونی كبوتر خانه‌ها را شبیه كندوی زنبور عسل درست می‌كردند تا كبوتران در آنجا زندگی كنند و غذای خود را از مزارع اطراف تأمین كنند و از طرف دیگر كشاورزان نیز هر چند وقت یكبار فضولات آنها را جمع آوری می‌كردند. یكی دیگر از موارد استفاده برجها و كبوتر خانه‌ها وقتی بود كه امنیت وجود نداشت و دزدان و راهزنان به روستاها و مزارع دستبرد می‌زدند و محصولات كشاورزان را غارت می‌كردند و در چنین مواقعی عده‌ای از روستائیان در داخل برجها به نگهبانی از مزارع خود و اطرافیان مشغول می‌شدند.
شاردن جهانگرد می گوید:
"در حوالی اصفهان3000كبوتر خانه می شماردند و تمامی اینها چنانكه دیده ام بیشتر برای تحصیل كود ساخته شده است نه برای پرورش و تغذیه كبوتران. ایرانیان فضله پرندگان را "چلغوز" می نامند كه به معنی محرك قوی می باشد."
در هنگام مسافرت شاردن به ایران در حدود 3000كبوتر خانه در خارج شهر اصفهان بوده است كه در بعضی از آنها چهارده هزار كبوتر لانه كرده بوده اند. در سفرنامه شاردن دور نمایی از شهر های اصفهان و قمشه(شهررضا)نیز با كبوتر خانه های متعدد آن وجود دارد كه در سفر نامه تاورینه نیز مناظری از اصفهان دوران صفوی وجود داردكه در یكی از آنها پنج برج مرتفع كبوتران دیده می شود.
مادام دیولافوا در زمان ناصر الدین شاه می نویسد:
دو طریقه دیگری هم برای فراهم كردن كود هست مالكین اطراف اصفهان در دهكده ها برجهای بزرگ و متعدی برای كبوتران صحرایی ساخته اند، كبوتر به قدری در اصفهان زیاد است كه شخص تازه وارد تصور می كند كه تمامی اهالی از گوشت تغذیه می كنند ولی اینطور نیست، این پرنده دعوت شده كه اجتماعی تشكیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد و فضله كبوتر چون با خاك خرابه ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان كود بسیار مهم است، اما باید دانست كه بهترین خربزه های اصفهان با كود بدست نمی آید، مطلوبترین آنها در بیابان و شوره زارها بعمل می آید و مرغوبی و عطر آنها مربوط به زمین است نه به فضله كبوتر.
در كتاب مسعودیه آمده است:
"برجای زیادی كه كبوترخان باشند در اصفهان معمول است می سازند و این كبوتر خانها به شكل مخروطی است برج هستند و هزار تومان قیمت آن است و خرید و فروش می شود از صد تومانی الی سیصد تومانی اجاره آن است در حقیقت یك مستقلی است برای دلق كبوتر كه به زراعت می دهند، این برجها می سازند و در تمام خاك اصفهان است صیاد رفته زیر این برجهای كبوتر می ایستد و با دور كردن، آنها را با تفنگ می زند اما كار هركس نیست خیلی مشكل است. كتابی هم در علم كبوتر حبیب اله خان موسوی اصفهان نوشته و این كتاب در تربیب كبوتر و انواع و اقسام آن است،انوع كبوتر ها را 70 نوع نام برده است."
ریچاردز انگلیسی: در سفر نامه خود خصوصیات كبوتر خانه ها را تشریح كرده و نحو استفاده از آنها را بدین صورت بیان نموده است:
"یكی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین چیزها در حول و حوش اصفهان برجهای گرد و بلندی است كه قسمت فوقانی آن دارای طرحهای زیبا و دل انگیزی می باشد. اینها شبیه برجهای گرد قصور قرون وسطی در انگلستان است.با این تفاوت كه در بالای آنها اغلب دو یا سه برج یا مناره مشابه دیده می شود كه به ترتیب هر یك از دیگری كوچكتر می گردد و تا آنجا كه اندازه ی مرتفع ترین آنها به 60تا70 پا می رسد.
این كبوتر خانه برای نگهداری كبوتران به منظور استفاده از كود حیوانی ساخته شده است، برجها اكنون مورد استفاده نیست و ویران شده ولی در عین حال ارزش این را دارد كه از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و برخی از آنها طوری ویران شده كه قسمتی از تمام ساختمان برج را می توان مشاهده كرد و دانست كه معماران تا چه اندازه برای صرفه جویی در زمین استادی و مهارت به خرج داده اند، در مركز ساختمان دو دیوار یك دیگر را به شكل زاویه ی قائمه قطع كرده و یك صلیب تشكیل داده اند هر دو دیوار مزبور و همچنین قسمت داخلی دیوارهای خارجی دارای حجره است، از هر اینچ(2.539سانتیمتر) استفاده شده به طوریكه این قسمت از برج عیناًٌ شبیه سطح كندوی عسل است. درب این برج كه نیمه ی ارتفاع آن واقع شده فقط سالی یك بار باز می شده وآن هم برای خارج كردن فضولات بوده است. در غیر این مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده و روی آن پوشانده می مالیدند، طرز آجر كاری پیش آمدگی لبه ی بام و مناره ها كه سالم مانده است خیلی مزین و در ساختن آنها مفید بودن را مورد توجه قرار نداده اند. بعضی از آجر ها را مانند ردیف داندان و برخی دیگر را طوری ترتیب داده اند كه مثلثی شكل درآمد است. دریچه های كه در بالا به عنوان مدخل تعبیه شده همچنین محل خروج كبوترها شبیه طرح شطرنجی است."
در منطقه ی رویدشت بیشترین كبوتر خانه ی موجود كه تعدادی از آنهابه كلی مخروبه و تعدادی نیمه ویران است در روستای اژیه دیده می شود و متاسفانه از تمام كبوتر خانه های شهر ورزنه تنها یك كبوتر خانه باقی مانده است.
كبوترخانه ها اعجاز معماری ایرانی
معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب سترگی و شكوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است
حبیب الله متحدین، كارشناس ارشد معماری معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاكی تحت عنوان كبوترخانه های ایرانی خلق كرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاك با سیاره خاكی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، كه حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه كرد.
متأسفانه كبوتر خانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است كه این برجهای زیبای كبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات كشاورزی، تمامی سرای ایران را از كناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا كویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و كاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و كنار شهرها و آبادی های این سرزمین (كبوترخانه ) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای كبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملكرد كبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای كه در جذب كبوتران و خلق زیستگاهی امن برای كبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
كبوترخانه ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان كبوتر كه كم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری كبوترخانه به گونه ای بوده كه نه تنها در برابر پرندگان شكارچی مانند قوش، جغد و كلاغ فكر و اندیشه گردیده، بلكه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا كه نحوه ساخت این كبوترخانه به گونه ای بوده كه امنیت همراه با آرامش و آسایش كبوتران را تأمین می كرده است. دقت در اجرای این برجهای كبوتر، به حدی بوده است كه درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چرا كه اگر حتی یك مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این كبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ كبوتری احساس امنیت نمی نمود و كبوترخانه خالی از حضور كبوتران می شد.
فضای داخلی كبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود كه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار كبوتر می شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یك شكل و از مصالح كاهگل ساخته شده بود كه در تابستان بسیار خنك و به گونه ای بوده است كه باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعكس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهكارهای معماری یعنی كبوترخانه های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی كبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است كه تنها كبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این كه برای دقت یك اندازه بودن قطر سوراخهای كبوتر بویژه در كبوترخانه های سبك گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یكسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود كه پرندگان مهاجم وارد شوند و نه كوچكتر كه كبوتران بزرگتر نتوانند وارد كبوترخانه ها شوند.
دیگر از تجهیزات دفاعی كبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده كه در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن كبوتر نبوده، اما با كانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می كرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شكارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.
دفع دشمن در كبوترخانه ها
دیگر از تمهیداتی كه ایرانیان در دفع دشمنان كبوتر و جذب كبوتران در كبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و كفتار و بوی برخی از گیاهان مانند كندر و سراب برای محافظت كبوتران .در برخی از كبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و كفتار را در كبوترخانه می گذاشتند كه هنوز هم تا این اواخر سركفتاری در كبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.
معماری زیبای كبوترخانه های ایرانی، همراه با عملكرد اقتصادی آن یعنی كارخانه ساخت مرغوب ترین كود شناخته شده در جهان بر كسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای كبوتر همچون استفاده از دانش فیزیك با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است كه در ایجاد تجهیزات دفاعی كبوترخانه ونیز تمهیدات مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.
معماری داخلی كبوترخانه ها
معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شكوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است.
طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت كبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«كبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست .این برجها را از آجر بنا می كنند و رویش را گچ و آهك می كشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا كبوتران در آنها آشیانه كنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت كبوترخانه های پلكانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاری امكان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم می ساختند.
كبوترخانه ها و سیاحان خارجی
كبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده كه به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراكشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده كه درباره كبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید :این كبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است كه بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در كنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا كه برجهای كبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع كبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یك جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور كه خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره كبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم كه ایران مملكتی است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن كود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه كبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند كه به معنی محرك و مقوی است كه میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این كبوترخانه هاست.»
توماس هربرت درباره اصفهان و كبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه كبوترانشان (برجهای كبوتر) كه ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلاندن» می نویسد: «مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج كبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می كند... خیلی بزرگ، محكم و قشنگند.»
كبوترخانه ها و اقتصاد
اهمیت كبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است كه غازان خان مغول در كنار سایر اقداماتی كه برای احیای كشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری كبوتران و كبوترخانه ها صادر كرد و بی انصافی است كه از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ كاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملكرد پرسود این بناهای باارزش كه در كار كشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، كارخانه ساخت مرغوبترین كود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند، لذا بر ماست كه چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز كبوتران كه هر كدام یك جاذبه توریستی است، با یكدلی وهمكاری سازمان میراث فرهنگی كشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد كشاورزی، دانشكده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری كه زیرساخت ارتقاء صنعت كشاورزی این مرز و بوم است، همت كنیم و بدانیم كه:
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند كه راه دور باشد.
