تبیان، دستیار زندگی

در ابتدا باید مفهوم عدل روشن شود تا بتوان به معنای تحقق عدالت پی برد.
عدل این است كه هر چیزی در جایگاه حقیقی و اصلی خود قرار گیرد و تسویه و اعتدال داشته باشد. عدل اجتماعی به معنای حركت جامعه به سوی هدف صحیح و درست بوده و ظلم نقیض آن است. بنابراین، عدل در مقابل ظلم تنها عدالت و دادگری حكومتی و اجتماعی نیست، بلكه معنایی گسترده دارد كه آن‌ها را برمی‌شمریم:

 سرانجام مستضعفان

سرنوشت مستضعفان در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های فراوان و پیچیدگی‌های ویژه‌ای داشته؛ پیكاری سخت و مبارزه‌ای پی‌گیر كه همواره آنان را با محیط اطراف درگیر كرده است. در این میان، سردمداران زر و زور و تزویر و مستكبران خودپرست به گونه‌های مختلف آنان را برنمی‌تابیدند و می‌كوشیدند تا آنان را همواره زیرسلطه خود داشته باشند. در طول این كشمكش‌ها، قدرت‌طلبان و سودجویان كه خوی استكباری در وجودشان رشیه دوانیده است، از هر روشی بهره برده‌اند و حتی اگر منافع خویش را در زندگی آنان می‌یافتند، آنان را نمی‌كشتند و چنانچه مصلحت خویش را در مرگشان می‌دیدند، بی‌محابا بر زندگی‌شان دست تطاول می‌یازیدند و خیمه‌های تجاوز و عیش و نوش خود را بر فراز استخوان‌های خرد شدة آنان بنا می‌كردند كه تاریخ از این سرگذشت‌های اندوه‌بار، فراوان به یاد دارد.
كشتار و غارت آشكار و پنهان، حق‌كشی‌ها و زشتی‌های بی‌امان و پلیدی‌ها و پلشتی‌هایی كه از سوی استكبار در طول سال‌ها به وقوع پیوسته و نفرتی كه در دل انسان‌های آزاداندیش و وارسته نسبت به آنان هست، سند زندة رشدنایافتگی آنان به شمار می‌رود. در مقابل، مظلومیّت و حقّانیت و راستی و درستی وصف‌ناپذیری كه از جبهه حقّ در سینة تاریخ به یادگار مانده، نیكوترین سرانجامی است كه مستضعفان به آن رسیده‌اند.
هنگامی كه نبرد قهرمانانه شماری اندك با قلب‌های سرشار از عشق به حقیقت را در صحرای كربلا در برابر انبوه عظیم سپاه شب‌پرستان كینه‌توز و بی‌هویت به نظاره می‌نشینیم، مفهوم تاریكی و روشنایی، خوبی و بدی، حقّ و باطل و مستضعف و مستكبر را با روشنی هرچه بیشتر ادراك می‌كنیم.
از داستان‌های زندگانی پیام‌آوران الهی و رهبران آسمانی و امامان و مصلحان و عالمان نیك سیرت و همه فرهیختگان و محرومان و مظلومان تاریخ كه برای دست‌یابی به آرمان‌ها و اهداف مقدس و فطرت خداجوی بشری كوشیده و در این راه رنج‌های بسیاری به جان خریده‌اند، می‌توان پندهای فراوانی آموخت و در زندگی به عنوان سرمشق از آن بهره‌مند شد. آنان كه هرگاه به پیروزی دست یافتند، زمینه‌های بندگی مردم را در برابر خدا فراهم آوردند و خود، پیشاپیش آنان در برابر خدا به خاك افتادند و هرگز درصدد هماوردی با آفریدگار جهان و زیرپا نهادن قوانین و فرمان‌های او برنیامدند. آن‌گاه نیز كه كارشان به شكست ظاهری انجامید، هیچ‌گاه سرخورده نشدند و احساس شكست نكردند، بلكه شكست و پیروزی در نظر آنان به گونه‌ای دیگر جلوه كرد؛ زیرا در دیدگاه ژرف آنان، گام نهادن در مسیر كمال و پیشرفت به سوی هدف ترسیم شده از سوی خالق هستی، پیروزی است، هرچند به ظاهر كشته یا مجروح شوند. در مقابل، چنانچه یك گام از آرمان‌های بلند خود عقب می‌افتادند، احساس شكست می‌كردند؛ گرچه به لحاظ ظاهری به پیشرفت‌هایی هم دست یافته باشند.
براین اساس، از دیدگاه ژرف بین آنان، قیام و قسط، انجام وظیفه، كوشش در راه خدا و خدمت به جامعه و مبارزه با مظاهر استكبار و استضعاف، سرانجامی نیكو دارد و این مهم، هر نتیجه‌ای را كه در پی داشته باشد، ارزشمند است.
ولی از دیدگاه كلّی، سیر تدریجی نظام هستی به سوی پیروزی و موفقیّت مطلق مستضعفان است. سرانجام، آنان بر قلّه‌های پیروزی تكیه خواهند زد و جور و ستم و استثمار و بهره‌كشی‌ها را از پهنای هستی خواهند زدود و خود، وارثان زمین خواهند شد. آنان زمینی را كه پر از جور و ستم شده بود، از عدل و داد سرشار خواهند كرد؛ زیرا خداوند چنین اراده كرده است كه پیشوایی و سروری جهان از آن مستضعفان باشد و آنان وارثان زمین شوند.1

سنت‌الهی در تدبیر جوامع
قوانین جامعه‌شناختی قرآن كریم، با عنوان «سنتّ‌های  الهی در تدبیر جوامع» قابل طرح است. واژه «سنّت» به مفهوم راه و رسم، روش و رفتار و شیوه‌ای است كه استمرار داشته باشد. قرآن، سنّت را هم به خدا و هم به انسان‌ها نسبت می‌دهد. به همین دلیل، تعبیرهایی مانند «سنّت الله»، «سنّتنا»، «سنّة الاوّلین» و «سنن الّذین من قبلكم» و... در قرآن به چشم می‌خورد.
به طور كلی، سنّت الهی در یك تقسیم‌بندی به دو گونه‌اند:
1. سنّت‌هایی كه به زندگانی انسان در سرای دیگر و پاداش و كیفری كه در آن جهان از آن برخوردار خواهند بود، مربوط می‌شود.
2. سنّت‌هایی كه به زندگی دنیایی و این جهانی بشر مربوط است.
این سنّت‌ها نیز برخی رفتارهای فردی و برخی دیگر رفتارهای اجتماعی یا هر دو مورد را در برمی‌گیرد، ولی چیزی كه ما در پی شناسایی آن هستیم، سنّت‌های الهی مربوط به زندگی دنیایی در بستر جوامع است كه از آن میان، به سنّت الهی «پیروزی حق بر باطل» اشاره می‌كنیم.

پیروزی حق بر باطل
نبرد و رویارویی حق و باطل، به سرآغاز هستی باز می‌گردد. ابلیس، به عنوان موجودی سركش و قانون‌ستیز در برابر فرمان الهی گردن فرازی كرد و آنرا نپذیرفت. به همین سبب از درگاه الهی رانده شد، ولی هرگز از كینه‌ورزی و عناد و مبارزه پی‌گیر در برابر حق باز نایستاد.
این امر به نماد تضادّ دو گونه اندیشه و روش در تمام دوران‌ها تبدیل شد. در طول زمان و در قالب‌های گوناگون، همواره موضع‌گیری‌ها و درگیری‌هایی میان آنان صورت پذیرفته است. كشمكش‌های دامنه‌داری كه فرزندان آدم از آغاز آفرینش تا روز قیامت با آن روبه‌رو خواهند بود، ناشی از همین امر است. كشته شدن هابیلیان به دست قابیلیان و به آتش در افتادن ابراهیم‌ها به دست نمرودها و به حاشیه رانده شدن علویان به وسیله امویان، داستان غم‌انگیز این مبارزات و رویارویی‌هاست.
از سوی دیگر، تاریخ شاهد گویای پیروزی‌های جبهه حق در دوران‌های مختلف است. پیروزی مستضعفان بنی‌اسراییل در سرزمین مصر، غلبة مسلمانان در حجاز، دوران شكوفایی و بالندگی اسلام و پدید آمدن عدالت اجتماعی در عصر پیامبر اكرم(ص)، نمونه‌هایی از این پیروزمندی‌هاست. ولی به طور كلی، یكی از سنّت‌های الهی، پیروزی حق بر باطل است. تحقّق این امر گرچه به طول می‌انجامد، ولی ارادة الهی و سنّت پروردگار بر آن تعلّق گرفته است.
در این باره به چند آیه از قرآن كریم اشاره می‌كنیم:
خدا می‌خواست حق را با كلمات خود ثابت و كافران را ریشه كن كند تا حق را ثابت و باطل را نابود گرداند. هرچند بزهكاران خوش نداشته باشند.2
در آیة دیگری می‌فرماید:
خدا باطل را محو و حقیقت را با كلمات خویش پابرجا می‌كند.3
به دلیل اینكه حق و باطل با یكدیگر قابل جمع نیستند، آمدن حق، موجب از میان رفتن باطل خواهد شد:
حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابود شدنی است.4
بلكه حق را بر باطل فرو می‌افكنیم. پس آن را درهم می‌شكند و به ناگاه آن نابود می‌گردد.5
و در بیان دیگری، خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:
بگو: بی‌گمان، پروردگارم حقیقت را القا می‌كند. اوست دانای نهان‌ها. بگو: حق آمد و دیگر باطل از سر نمی‌گیرد و برنمی‌گردد.6
در كنار آیات یادشده، بخشی از آیات قرآن از پیروزی پیامبران و پیروان آنان سخن به میان آورده است:
حزب خدا همان پیروزمندانند.7
یا:
و یاری كردن مؤمنان بر ما واجب است.8
در حقیقت، ما فرستادگان خود و كسانی را كه [به آنان] گرویدند، در زندگی دنیا و روزی كه گواهان برپا می‌ایستند، به یقین، یاری می‌كنیم.9
سپس فرستادگان خود و كسانی كه گرویدند می‌رهانیم؛ زیرا بر ما فریضه است كه مؤمنان را نجات دهیم.10
پیش‌تر به اثبات رسید كه پیامبران، امامان، عالمان بیدار و مؤمنان حق جو و به طور كلی، هركس كه به گونه‌ای از حقوق خویش محروم شده و زمینة بالندگی و شكوفایی نیافته است، در شمار مستضعفان قرار دارند. اینان كه همواره در راستای تحقّق آرمان‌های حق و نابودی باطل در تكاپویند و بخشی از آنان دست‌كم حق‌ستیز نبوده‌اند، مصداق‌های حق به شمار می‌آیند و مشمول وعده‌های الهی می‌شوند.

نوید پیروزی مستضعفان
قوانین حاكم بر نظام آفرینش و سنّت‌هایی كه بر تاریخ و جوامع حاكم است، همواره همة پدیده‌ها از جمله انسان و جامعه انسانی را به سوی رشد و كمال رهنمون می‌شوند. مستضعفان مؤمن كه برترین رویكرد را دربارة این قوانین برگزیده‌اند و نظام فكری، اعتقادی و عملی‌شان با سنّت‌های هستی هماهنگی دارد و پیوسته در تكاپوی رسیدن به هدف‌های بلندی هستند كه خدای سبحان برای انظام آفرینش ترسیم كرده است، این استحقاق را دارند كه با بهره‌گیری از دستورها و سنت‌های الهی، مراحل رشد و تكامل را گذرانده و به قلّه سعادت برسند. در این راستا قرآن كریم به آنان این گونه بشارت می‌دهد:
و می‌خواهیم بركسانی كه در زمین، فرودست شدند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان مردم گردانیم و ایشان را وارث زمین كنیم و در آن سرزمین فرمانروایی‌شان دهیم.11
واژگان «نرید» [می‌خواهیم] و «نمنّ» [منت نهیم] و «نجعل» [گردانیم] در [آیه در] قالب فعل مضارع و دارای معنای استمرار و به صورت یك قانون كلی و فراگیر بیان شده‌اند، تا چنین پنداری پیش نیاید كه این نوید پیروزی ویژة مستضعفان بنی‌اسراییل [در سرزمین مصر است.12
و به یقین خدا به كسی كه دین او را یاری می‌كند، یاری می‌دهد.13
چنانچه خدا به كسی یاری رساند، پیروزی او قطعی است. پس در واقع، این آیة شریفه نوید پیروزی به مستضعفان است.
در آیة دیگر می‌خوانیم:
و اگر مؤمنید، سستی مكنید و غمگین مشوید كه شما برترید.14
همچنین می‌فرماید:
خدا به كسانی از شما كه ایمان آورده و كارهای شایسته كرده‌اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در این سرزمین جانشین خود قرار دهد؛ همان‌گونه كه كسانی را كه پیش از آنان بودند، جانشین خود قرار داد.15
در شأن نزول این آیه آمده است:
پیامبر و اصحابش در مكّه حدود ده سال، مردم را مخفیانه به سوی خدا فرامی‌خواندند، بدون اینكه دربارة مبارزة مسلّحانه سخنی بگویند. تا اینكه فرمان الهی مبنی بر هجرت مسلمانان به مدینه صادر گردید. پس از هجرت و تشكیل نظام اسلامی، مسلمانان از سوی خدا به نبرد مسلّحانه با دشمنان مأمور شدند. به خاطر ترس از دشمن ناچار بودند در طول شبانه‌روز مسلّح باشند. این موضوع برای مسلمانان سخت و طاقت‌فرسا بود. از این‌رو، یكی از آنان نزد پیامبر آمده و پرسید: یا رسول‌الله! آیا ما برای همیشه باید در حالت وحشت به سر ببریم؟ آیا روزی فرا خواهد رسید كه ما به امنیت رسیده و سلاح‌های خود را كنار بگذاریم.؟ پیامبر فرمود: این وضعیت دیری نمی‌پاید و پس از مدت زمانی شما آرامش و امنیّت خود را باز خواهید یافت و اسلحه‌ها را از خویشتن دور خواهید كرد.16
بنابراین، قرآن دربارة پیروزی نهایی مستضعفان بشارت‌هایی داده است، ولی این نویدها به شرایطی وابسته است.

نمونه‌هایی از پیروزی مستضعفان
یكی از سنت‌های الهی، پیروزی مستضعفان بر مستكبران است. قرآن كریم در آیات گوناگونی، نمونه‌هایی از پیروزی‌های مستضعفان و عوامل پدید آورنده آنها را بیان داشته است:
موسی به قوم خود گفت: از خدا یاری جویید و پایداری ورزید. كه زمین از آن خداست؛ آن‌را به هركس از بندگانش كه بخواهد، می‌دهد و فرجام نیك برای پرهیزكاران است. و به آن گروهی كه پیوسته تضعیف می‌شدند، بخش‌های باختر و خاوری زمین را ـ كه در آن بركت قرار داده بودیم  ـ به میراث عطا كردیم. و به پاس آنكه صبر كردند، وعده نیكوی پروردگارت به فرزندان اسراییل تحقّق یافت.17
سرانجام پس از درهم شكسته شدن قدرت فرعونیان، بنی‌اسراییل كه سالیان درازی را در زیر زنجیر اسارت و بردگی به سر برده بودند، پیروز شدند و وارث سرزمین‌های پهناور آنان گشتند. از این دو آیه برمی‌آید كه رمز پیروزی آنان، یاری جستن از خدا و پایداری در راه هدف بوده است.
حضرت نوح و شمار پیروانش، سال‌ها كوشیدند و در راه هدف خویش رنج‌های طاقت‌فرسایی را به جان پذیرفتند و سرانجام به پیروزی نهایی دست یافتند:
و ما او و كسانی را كه با وی در كشتی بودند، نجات دادیم.18
و دربارة هود(ع) می‌فرماید:
پس او و كسانی را كه با او بودند، رهانیدیم.19
نیز در مورد حضرت لوط(ع) می‌فرماید:
پس او و خانواده‌اش را نجات دادیم.20
همچنین دربارة صالح پیامبر(ع) آمده است:
پس چون فرمان ما رسید، صالح و كسانی را كه با او ایمان آورده بودند، رهانیدیم.21
تعبیر پیشین دربارة حضرت شعیب نیز وارد شده است.22
موارد بسیاری از نمونه‌های پیروزی مستضعفان در قرآن23 آمده است كه آوردن یكایك آنها در این مجال نمی‌گنجد.
پیامبر گرامی اسلام و یاران پاك‌باخته‌اش كه سال‌ها در زیر شكنجه و آزار مشركان بودند، در اثر جان‌بازی و جهاد و مبارزه به پیروزی دست یافتند. قرآن در این‌باره می‌فرماید:
چون هنگام فتح و پیروزی با یاری خداوند فرا رسد و در آن روز مردم را بنگری كه فوج فوج به دین خدا داخل می‌شوند.24
در این آیة شریفه، واژگان «نصر» [پیروزی] و «فتح» در پی یكدیگر آمده است. «نصر» به معنای یاری و كمك پروردگار به پیامبر و غلبه و پیروزی آن حضرت بر دشمنان است كه با فتح مكّه صورت پذیرفت و بیشتر دشمنان پیامبر از میان رفتند. همچنین مراد از «فتح»، فتح مكّه است كه پیروزی بزرگی برای اسلام و مسلمانان بود. منظور از واژه «النّاس» نیز بت‌پرستان عرب مانند اهل مكّه و طائف و یمن و هوازن و همانندهای ایشان هستند كه گروه گروه به دین حق گرویدند و در راه پیروزی مسضعفان تلاش‌ها كردند.25
افزون بر موارد یاد شده، نشانه‌هایی در آیات و روایات مبنی بر تعلّق مشیّت الهی بر پیروزی نهایی مستضعفان وجود دارد كه در آینده بدان خواهیم پرداخت.


ماهنامه موعود شماره 61

پی‌نوشت‌ها:
٭ مستضعفان از دیدگاه اسلام، مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، صص 184ـ 175.
1. سورة قصص(28)، آیة 5 و 6.
2. ... و یرید الله أن یحقّ الحقّ بكلماته و یقطع دابر الكافرین٭ لیحقّ الحقّ و یبطل الباطل و لوكره المجرمون. سورة انفال(8)، آیة 7 و 8.
3. یمح الله الباطل و یحقّ الحقّ بكلماته. سورة شورا(42)، آیة 24.
4. جاء الحقّ و زهق الباطل إنّ الباطل كان زهوقاً. سورة اسرا(17)، آیة 81.
5. بل نقذف بالحقّ علی الباطل فیدمغه فإذا هو زاهقٌ. سورة انبیاء(21)، آیة 18.
6. قل إنّما أعظكم بواحدةٍ أن تقوموا لله مثنی و فرادی ثمّ تتفكّروا ما بصاحبكم من جنّة إن هو إلّا نذیرٌ لكم بین یدی عذابٍ شدیدٍ. قل جاء الحقّ و ما یبدی الباطل و ما یعید. سورة سباء(34)، آیات 46 و49.
7. فإنّ حزب الله هم الغالبون؛ سورة مائده(5)، آیة 56.
8. وكان حقّاً علینا نصر المؤمنین. سورة روم(30)، آیة 47.
9. إنّا لننصر رسلنا و الّذین آمنوا فی الحیاة الدّنیا و یوم یقوم الأشهاد. سورة غافر(23)، آیة 51.
10. ثمّ ننجّی رسلنا و الّذین آمنوا كذلك حقّاً علینا ننج المؤمنین. سورة یونس(10)، آیة 103.
11. و نرید أن نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الأرض و نجعلهم أئمّةً و نجعلهم الوارثین٭ و نمكّن لهم فی الأرض. سورة قصص(28)، آیة 5 و 6.
12. تفسیر نمونه، ج 16، ص 15.
13. و لینصرنّ الله من ینصره؛ سورة حج(22)، آیة 40.
14. ولا تهنوا و لاتحزنوا و أنتم الأعلون إن كنتم مؤمنین؛ سورة آل عمران(3)، آیة 139.
15. وعد الله الّذین آمنوا منكم و عملو الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض كما استخلف الّذین من قبلهم. سورة نور(24)، آیة 55.
16. سیّد قطب، فی ظلال القرآن، ج4، ص 2539.
17. قال موسی لقومه استعینوا بالله و اصبروا إنّ الأرض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبة للمتّقین٭ و أورثنا القوم الّذین كانوا یستضعفون مشارق الأرض و مغاربها الّتی باركنا فیها و تمّت كلمت ربّك الحسنی علی بنی‌إسرائیل بما صبروا و دمّرنا ماكان یصنع فرعون و قومه و ما كانوا یعرشون. سورة اعراف(7)، آیة 128 و 137.
18. فأنجیناه و الّذین معه فی الفلك؛ همان، آیة 64.
19. فأنجیناه و الّذین معه؛ همان، آیة 72.
20. فانجیناه اهله؛ همان، آیة 83.
21. فلمّا جاء أمرنا نجّینا صالحاً و الّذین آمنوا معه؛ سورة هود(11)، آیة 66.
22. ولمّا جاء امرنا نجّینا شعیبا و الّذین آمنوا معه. سورة هود(11)، آیة 94.
23. نك: سوره‌های: یوسف(12)، آیة 110؛ انبیاء(21)، آیة 9، 71، 74، 75، 88؛ شعراء(26)، آیة 65، 119 و 170؛ نمل(27)، آیة 53و57؛ عنكبوت (29)، آیة 15، 24 و 32؛ صافات (37)، آیة 76،114،116 و 134؛ فصّلت (41)، آیة 18؛ قمر(54)، آیة 18.
24. إذا جاء نصرالله و الفتح و رأیت النّاس یدخلون فی دین الله أفواجا. سورة نصر(110)، آیة 1و 2.
25. آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج 30، صص 255و 256.

 چشم به راه «حجت» در آرزوى «منجى»

براى درك مفهوم «حجت‏» و روشن شدن تفاوت میان این دو اعتقاد; یعنى اعتقاد به موعود، تنها به عنوان «منجى‏» و یا اعتقاد به او به عنوان «حجت‏» و «منجى‏» لازم است كه جایگاه این واژه را در قرآن و روایات مورد بررسى قرار دهیم; اما پیش از آن نگاهى اجمالى خواهیم داشت‏به معناى لغوى حجت.

حجت در لغت
«حجت‏» در لغت‏به معنى دلیل، برهان و راهنما است. به عبارت دیگر «آنچه به آن دعوى یا مطلبى را ثابت كنند» حجت گویند. (1)

مرحوم راغب اصفهانى نیز حجت را اینگونه معنا كرده است:

الدلالة‏المبینة للمحجة اى‏المقصدالمستقیم والذى یقتضى صحة احدالنقیضین.

راهنمایى آشكار به راه مستقیم و آنچه كه به وسیله آن مى‏توان به درستى یكى از دو مخالف پى برد. (2)

حجت در قرآن
در آیات متعددى از قرآن كریم كلمه «حجت‏» به كار رفته كه در اینجا به برخى از آنها اشاره مى‏كنیم:

رسلا مبشرین و منذرین لئلا یكون للناس على‏الله حجة بعدالرسل و كان‏الله عزیزا حكیما. (3)

پیامبرانى مژده‏دهنده و بیم‏دهنده تا از آن پس مردم را بر خدا حجتى نباشد و خدا پیروزمند و حكیم است.

در این آیه خداوند هدف از فرستادن پیامبران را اتمام حجت‏به مردم و سد كردن راه استدلال و بهانه‏جویى بر آنها، دانسته است، بنابراین مى‏توان گفت كه انبیا «حجت‏» خدا بر مردم‏اند و با آمدن آنها دیگر كسى نمى‏تواند در درگاه خدا مدعى شود كه چرا راه مستقیم را به ما نشان ندادى.

در آیه دیگرى مى‏خوانیم:

قل فلله‏الحجة‏البالغة فلو شاء لهدیكم اجمعین. (4)

بگو: خاص خداست دلیل محكم و رسا، اگر مى‏خواست همه شما را هدایت مى‏كرد.

حجت در روایات
در روایات شیعه نیز «حجت‏» جایگاه خاصى دارد; تا آنجا كه مرحوم كلینى در مجموعه گرانقدر «الكافى‏» بخشى دارد با عنوان «كتاب الحجة‏» كه در آن با بیان دهها روایت ابعاد مختلف این موضوع روشن گردیده است. در اینجا به برخى از روایاتى كه در این زمینه وارد شده‏اند، اشاره مى‏كنیم:

امام على، علیه‏السلام، در بیان ضرورت وجود حجتهاى الهى مى‏فرماید:

اللهم بلى، لا تخلواالارض من قائم لله بحجة; اما ظاهرا مشهورا، و اما خائفا مغمورا، لئلا تبطل حجج الله و بیناته... (5)

بلى، زمین تهى نماند از كسى كه حجت‏بر پاى خداست، پایدار و شناخته است و یا ترسان و پنهان از دیده‏هاست. تا جت‏خدا باطل نشود و نشانه‏هایش از میان نرود...

امام باقر، علیه‏السلام، در روایتى مى‏فرماید:

و الله ما ترك‏الله ارضا منذ قبض آدم، علیه‏السلام، الا و فیها امام یهتدى به الى‏الله و هو حجته على عباده، و لا تبقى‏الارض بغیر امام حجته لله على عباده. (6)

به خدا سوگند كه خداوند از روزى كه آدم، علیه‏السلام، قبض [روح] شد، هیچ سرزمینى را از پیشوایى كه [مردم] به وسیله او به سوى خدا هدایت مى‏شوند، خالى نگذاشته است. این پیشوا حجت‏خدا بر بندگانش است و هرگز زمین بدون امامى كه حجت‏خدا بر بندگانش باشد، باقى نمى‏ماند.

امام صادق، علیه‏السلام، نیز در این باره مى‏فرماید:

ان‏الحجة لا تقوم لله عز و جل على خلقه الا بامام حتى [حى] (7) یعرف. (8)

حجت‏خدا بر آفریدگانش تنها با امام [زنده‏اى]كه شناخته‏شود، اقامه مى‏شود.

همچنین آن حضرت در پاسخ این پرسش كه: «آیا زمین بدون امام باقى مى‏ماند؟» مى‏فرماید:

لو بقیت‏الارض بغیر امام لساخت. (9)

اگر زمین بدون امام بماند، [اهلش را] در خود فرو مى‏برد.

امام هادى، علیه‏السلام، نیز مى‏فرماید:

ان‏الارض لا تخلو من حجة و انا والله ذلك‏الحجة. (10)

زمین هرگز از حجت‏خالى نمى‏ماند و به خدا قسم من آن حجت هستم.

حجت در ادعیه و زیارات
در دعاهایى كه از ائمه، علیهم‏السلام، وارد شده نیز به دفعات به واژه حجت‏برمى‏خوریم; از جمله در قسمتى از دعاى معروفى كه خواندن آن در زمان غیبت‏سفارش شده، آمده است:

... اللهم عرفنى حجتك فانك ان لم‏تعرفنى‏حجتك‏ضللت‏عن‏دینى. (11)

بار خدایا، مرا با حجت‏خود آشنا ساز; كه اگر مرا با حجتت آشنا نكنى از دینم گمراه مى‏شوم.

در قسمتى از زیارت «آل یاسین‏» كه از امام عصر، علیه‏السلام، نقل شده، پس از آنكه تك تك امامان را به عنوان حجت‏خدا مى‏خوانیم و بر این موضوع گواهى مى‏دهیم، خطاب به آنها مى‏گوییم:

فالحق ما رضیتموه والباطل ما اسخطموه والمعروف ما امرتم به والمنكر ما نهیتم عنه.

حق آن است كه شما از آن خشنود شوید و باطل آن است كه شما از آن به خشم آیید. معروف آن است كه شما بدان امر كنید، و منكر آن‏است كه شما از آن نهى كنید.

حال كه به اجمال با معناى حجت و جایگاه آن در معارف شیعى آشنا شدیم، به موضوع اصلى این مقاله مى‏پردازیم تا روشن شود اینكه ما حضرت مهدى، علیه‏السلام، را «حجت‏حى خداوند» بدانیم یا تنها «نجات‏بخش موعود»، در عمل چه تاثیرى در زندگى فردى و اجتماعى ما مى‏تواند داشته باشد؟

بر اساس آنچه كه درباره مفهوم حجت در لغت، قرآن و روایات گفته شد، حجت‏خداوند بر روى زمین از طرفى دلیل و راهنماى آشكار مردم به سوى صراط مستقیم و از طرف دیگر ملاك و معیارى است كه انسانها مى‏توانند با رجوع به او میزان انطباق خود را با دین خدا بسنجند.

با توجه به این مفهوم «آنكه معتقد به ظهور حجت است‏خود را مكلف مى‏كند كه تا همه مناسبات فردى و جمعى‏اش انعكاس انتظارش باشد كه در غیر اینصورت انتظار مفهوم خود را از دست مى‏دهد و به لقلقه زبان تبدیل مى‏شود. منتظر نمى‏داند حجتش كدامین روز مى‏آید؟ اما مى‏داند چنان بایستى آماده باشد، كه هر زمانى كه ظهور كرد اعمالش مطلوب و مقبول حجت واقع شود».

به بیان دیگر تنها كسانى در زمان «ظهور» سربلندند كه در زمان «غیبت‏» در جهت تامین رضایت مولایشان تلاش كرده باشند.

این معنا را بصراحت مى‏توان از قرآن و روایات استفاده كرد.

در یكى از آیات‏قرآن‏كریم آمده است:

یوم یاتى بعض آیات ربك لا ینفع نفسا ایمانها لم تكن امنت من قبل او كسبت فى ایمانها خیرا قل انتظروا انا منتظرون (12) .

روزى كه برخى نشانه‏هاى خدا آشكار شود، ایمان كسى كه پیش از آن ایمان نیاورده یا به هنگام ایمان كار نیكى انجام نداده است، براى او سودى نخواهد داشت. بگو چشم به راه باشید، ما نیز چشم به راهیم.

در ذیل آیه یاد شده، روایات متعددى به طریق شیعه و اهل سنت نقل شده كه در آنها «روزى كه برخى نشانه‏هاى خدا آشكار شود» به زمان ظهور حضرت مهدى، علیه‏السلام، تفسیر شده است. (13)

از جمله در روایتى كه از امام صادق، علیه‏السلام، در تفسیر آیه مزبور وارد شده، چنین آمده است:

الآیات هم‏الائمة، والآیة المنتظرة هوالقائم، علیه‏السلام، فیومئذ لا ینفع نفسا ایمانها لم تكن آمنت من قبل قیامه بالسیف و ان آمنت‏بمن تقدمه من آبائه، علیهم‏السلام. (14)

مراد از نشانه‏ها امامان هستند و آن نشانه‏اى كه انتظارش كشیده مى‏شود، قائم، علیه‏السلام، است. در آن زمان ایمان كسى كه پیش از قیام آن حضرت با شمشیر، ایمان نیاورده براى او سودى نخواهدداشت، اگرچه به پدران آن حضرت كه پیش از او بودند، ایمان آورده باشد.

امام صادق، علیه‏السلام، در روایت دیگرى آیه یاد شده را چنین تفسیر مى‏كنند:

یعنى خروج‏القائم‏المنتظر منا، ثم قال، علیه‏السلام، یا ابا بصیر طوبى لشیعة قائمنا المنتظرین لظهوره فى غیبته و المطیعین له فى ظهوره، اولئك اولیاءالله‏الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون. (15)

[مراد از آن روز] زمان خروج قائم ماست كه انتظارش كشیده مى‏شود، آنگاه فرمود: اى ابابصیر! خوشا به حال شیعه قائم ما كه در زمان غیبت او چشم به راه ظهور اویند و در زمان ظهورش او را پیروى مى‏كنند. آنها دوستان خدا هستند كه نه بیمناك مى‏شوند و نه اندوهگین مى‏گردند.

نكته‏اى كه از روایت‏بالا استفاده مى‏شود این است كه هر كس باید تا پیش از آشكار شدن حجت‏خداوندى چنان زندگى كند و خود و جامعه‏اش را چنان بسازد كه بتواند به هنگام ظهور در پیشگاه آن حضرت پاسخگو باشد. چرا كه در آن روز دیگر توبه و پشیمانى سودى ندارد.

حضرت‏صاحب‏الامر،علیه‏السلام، خود درباره وظایف شیعیان در زمان غیبت مى‏فرماید:

فلیعمل كل امرى‏ء منكم بما یقرب به من محبتنا، و یتجنب ما یدنیه من كراهتنا و سخطنا، فان امرنا بغتة فجاة حین لا تنفعه توبة و لا ینجیه من عقابنا ندم على حوبة. (16)

پس هر یك از شما باید آنچه را كه موجب دوستى ما مى‏شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه كه موجب خشم و ناخشنودى ما مى‏گردد، دورى گزیند. زیرا فرمان ما به یكباره و ناگهانى فرا مى‏رسد و در آن زمان توبه و بازگشت‏براى او سودى ندارد و پشیمانى گناه نمى‏تواند او را از كیفر ما نجات بخشد.

روشن است كه بدون شناخت‏حجت‏خدا و امام زمان نمى‏توان رضایت او را دریافت و ناخشنودى او را باز شناخت. اینجاست كه رمز این همه تاكید و سفارش بر شناخت امام زمان روشن مى‏شود و در مى‏یابیم كه چرا كسى كه امام زمانش را نشناسد به «مرگ جاهلیت‏» از دنیا مى‏رود؟

مگر نه این است كه امام، حجت‏خدا و میزان حق و باطل است؟ و مگر نه این است كه معروف و منكر با امر و نهى امام تفسیر مى‏شود؟ آیا كسى مى‏تواند بدون شناخت میزان حق و باطل به حق دست‏یابد و زندگى خود را بر مدار حق قرار دهد؟ و یا بدون شناخت امر و نهى امام، معروف را به پا دارد و منكر را ترك كند؟ مسلما خیر! بنابراین مى‏توان گفت هر كس كه امام و حجت زمان خویش را بشناسد و زندگى خود را بر مدار خواسته او شكل دهد، دیگر براى او تفاوتى نخواهد داشت كه ظهور چه زمانى محقق خواهد شد. زیرا هر زمان كه حجت‏حق آشكار شود او با سربلندى مى‏تواند در پیشگاه آن حضرت حاضر شود. چنانكه در روایتى كه از امام باقر، علیه‏السلام، نقل شده، مى‏خوانیم:

من مات و لیس له امام فمیتته میتة جاهلیة، و من مات و هو عارف لامامه لم یضره تقدم هذاالامر او تاخره و من مات عارفا لامامه كان كمن هو مع‏القائم فى فسطاطه (17) .

هر كس بمیرد و امامى نداشته باشد، مردنش مردن جاهلیت است. و هر آنكه در حال شناختن امامش بمیرد، پیش افتادن و یا تاخیر این امر (دولت آل محمد، علیهم‏السلام) او را زیان نرساند. و هر كس بمیرد در حالى كه امامش را شناخته همچون كسى است كه در خیمه قائم با آن حضرت باشد.

با توجه به آنچه گفته شد درمى‏یابیم كه انتظار «حجت‏» انتظارى است زنده و پویا كه مى‏تواند در لحظه لحظه حیات آدمى جارى شود و زندگى فردى و اجتماعى او را متحول سازد. به بیان دیگر انتظار «حجت‏» تنها به زمان «آینده‏» مربوط نمى‏شود بلكه زمان «حال‏» را هم در برمى‏گیرد. به خلاف انتظار «منجى‏» كه هیچ نقشى در وضعیت‏حال منتظر ندارد و نمى‏تواند چنانكه باید منشا تحولى اساسى در زندگى او باشد.


ماهنامه موعود شماره 15

پى‏نوشتها:

1. ر.ك: الفیومى، احمد بن محمد، المصباح‏المنیر، ص‏121; ابن منظور، لسان‏العرب، ج‏3، ص‏53; الشرتونى‏اللبنانى، سعیدالخورى، اقرب‏الموارد فى فصح‏العربیة و الشوارد، ج‏1، ص‏164; جر، خلیل، فرهنگ لاروس، ترجمه سید حمید طبیبیان، ج‏1، ص‏808; عمید، حسن، فرهنگ عمید، ج‏1، ص‏779.

2. الراغب‏الاصفهانى، ابوالقاسم‏الحسین بن محمد، مفردات‏الفاظ‏القرآن فى غریب‏القرآن، ص‏107.

3. سوره نساء (4)، آیه 165.

4. سوره انعام (6)، آیه‏149.

5. نهج‏البلاغه، كلمات قصار147، ترجمه سید جعفر شهیدى، ص‏388.

6. الكلینى، محمد بن یعقوب، الكافى، ج‏1، كتاب‏الحجة، ص‏179 - 178، ح‏8.

7. در برخى از نسخه‏هاى «الكافى‏» به جاى «حتى‏» كلمه «حى‏» آمده است. امام رضا، علیه‏السلام، نیز به نقل از امام باقر، علیه‏السلام، چنین روایت مى‏كنند: « ان‏الحجة لا تقوم لله عزوجل على خلقه الا بامام حى یعرفونه‏». (الحمیرى، ابوالحسن عبدالله بن جعفر، قرب‏الاسناد، ص‏351.)

8. الكلینى، محمد بن یعقوب، همان، ص‏177، ح‏2.

9. همان، ص‏179، ح‏10.

10. همان، ح‏9.

11. الشیخ‏الصدوق، ابو جعفر محمد بن على، كمال‏الدین و تمام‏النعمة، ج‏2، ص‏512.

12. سوره انعام (6)، آیه 158.

13. ر.ك: البحرانى، السید هاشم، البرهان فى تفسیرالقرآن، ج‏3، ص‏121 -123; مؤسسة المعارف‏الاسلامیة، معجم احادیث الامام‏المهدى، علیه‏السلام، ج‏5، ص‏109 - 100.

14. الشیخ‏الصدوق، همان، ص‏18.

15. همان، ص‏357، ح‏54.

16. المجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج‏52، ص‏176.

17. الكلینى، محمد بن یعقوب، همان، ص‏372-371، ح‏5.

• نسبت بیت‌المقدس و امام عصر(ع)

• فتح قدس به وسیلة امام(ع)

• نقد آراء و شبهات