تبیان، دستیار زندگی

ریاضى دان ماهر و هیوى قرن حاضر , مرحوم حیدر قلى خان سردار كابلى قدس سره الشریف در قبله شناسى از طریق فنون ریاضى و هیوى , نگارش یافته و به اقرار و اعتراف مختصصان فن بهترین كتاب در موضوع یاد شده است . آن جناب ابتداى رساله را به بیان برخى از اصطلاحات ریاضى و غیر آن كه طالب در شناخت قبله بدانها نیازمند است , اختصاص داده , آنگاه وارد بحث اصلى یعنى قبله شناسى شده و در آخر , جداول دقیق و لطیفى را كه بر طول و عرض بلاد مشهوره و سمت و درجه انحراف قبله آنها مشتمل است آورده است .
حضرت استاد حسن زاده دام ظله بر این رساله تعلیقات ارزنده اى را نگاشته كه طالب را در فهم مطالب كتاب كمك فراوانى است . بارى حضرت استاد ابراز فرمودند : وزان كار ما با رساله تحفة الاجلة , وزان كار ماست با رساله اتحاد عاقل به معقول مرحوم استاد رفیعى قزوینى . یعنى همان طور كه راجع به رساله اتحاد عاقل به معقول استاد رفیعى قزوینى , در ابتدا غرض ما تعلیقه بر رساله مزبور بود , ولى كم كم كار از تعلیقه و حاشیه فراتر رفت و مجبور شدیم اثر مستقلى را به مسئله اتحاد عاقل بر معقول اختصاص دهیم كه بالاخرة امر به تالیف كتاب[ دروس اتحاد عاقل به معقول] منجر شد , همچنین راجع به رساله تحفة الاجلة مرحوم علامه سردار كابلى در ابتدا هدف ما تعلیقه بر این رساله بود , ولى رفته رفته كار از حد تعلیقه فراتر رفت و مجبور شدیم اثر مستقلى را به موضوع قبله شناسى اختصاص دهیم كه عاقبت امر به تالیف كتاب[ دروس معرفة الوقت و القبله] منجر گردید .
گفتنى است تعلیقات استاد بر رساله مزبور هم اكنون در حاشیه نسخه اى از تحفه كه در مكتبه استاد موجود است , ضبط است و هنوز منتشر نشده است . حضرت استاد حسن زاده در آخر نسخه مزبور چنین نگاشته است : [ بمنه تعالى و توفیقه فرغنا عن اتمام مطالعه و التعلیق علیه بما سنح من خاطرى الفاتر و كذا عن اتمام مطالعة رسالة المولى المظفر الجنابذى و التعلیق علیها فى الساعة 5 , 9 قبل الظهر 19 من شهر رمضان المبارك من سنة 1379 من الهجرة , فى قریة أسك من لاریجان . و كان بدء الشروع فیهما اول ذلك الشهر من تلك السنة فالحمد لله رب العالمین] .

میل كلى كه عبارت است از اقصر قوسى از دائره ماره به اقطاب اربعه واقع بین معدل النهار و منطقه البروج یا میان دو قطب ایشان از قدیم الدهر نزد دانشمندان هیوى و آنانى كه در آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند , از اهمیت بسیار زیادى برخوردار بوده و الان نیز هست . چرا كه مسایل عمده و شریفى از قبیل رتق و فتق آسمانها و زمین , نوسان میل كلى , نوسان اعتدالین ربیعى و خریفى , انطباق معدل النهار بر منطقة الروج و انفراج آن دو از یكدیگر , توجیه ادوار و اكوار عالم , لزوم محاسبه حركت میل كلى و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله و . . . بر آن متفرع است . لذا حضرت استاد دام ظله به تألیف رساله میل كلى اهتمام ورزیدند و با تعریفى كه در بدو رساله از میل كلى ارائه داده اند , طالب را براى فراگرفتن فروع و مسائل مذكور آماده ساخته و آنگاه به شرح یكایك آنها پرداخته اند . استاد خود در وصف این رساله چنین فرمودند : [ این رساله از جنبه هیوى و ریاضى و تاریخى اهمیت بسزایى دارد . یكى از مسائل عمده رساله این است كه به مبانى ریاضى اثبات مى شود , الان منطقة البروج به سوى معدل النهار در حركت است و وقتى كه این دو با هم یكى شدند یعنى در سطح هم قرار گرفتند دورى از ادوار كره تمام مى شود و آب همه جاى زمین را فرا مى گیرد . بعد از انفراج آن دو از یكدیگر دحو الارض دیگرى پیش مىآید و آب فرو مى نشیند و باز خلقت آدمى دیگر و حوایى دیگر و نسلى دیگر و خلاصه دورى دیگر آغاز مى شود] . رساله میل كلى همراه با ده رساله دیگر , در مجموعه اى به نام یازده رساله فارسى طبع و منتشر گردید .

این رساله در باره پاره اى از مسایل ریاضى ظل كه در لغت فرانسه از آن به لفظ[ تانژانت] تعبیر مى شود توسط استاد تالیف شده است . مسئله ظل یكى از مسائل مهم ریاضى است و ریاضیدانان اسلامى در متون زیجات و كتب هیأت و نجوم و آلات ارصاد از شعب گوناگون آن بحث كرده اند .
حضرت استاد نیز در رساله یاد شده كه بر دو فصل و یك خاتمه مشتمل است , پیرامون برخى از مسایل ریاضى آن به بحث پرداخته است . ایشان در فصل اول به معناى ظل در لغت و اصطلاح اشاره كرده و سپس آن را به دو قسم معكوس و مستوى تقسیم و بعد از آن وارد بررسى احكام آن دو گشته است . فصل دوم رساله به بحث از چگونگى تحصیل جیب و جیب تمام ( سینوس و كوسینوس ) و ظل و ظل تمام ( تانژانت و كوتانژانت ) اختصاص یافته و در خاتمه خاطرنشان گشته است , علم مثلثات متداول امروز مبتنى بر جیب و ظل است كه علماى اسلام و ریاضى دانان مسلمان آن را اختراع كرده اند . بدین بیان كه مسائل ریاضى ظل براى اولین بار از عمل پیغمبر خاتم صلى الله علیه و آله در بناى دیوار مسجد مدینه الگو گرفت و بعد از آن بدست ابوالوفاء بوزجانى رسید و از ناحیه وى به همه جهان منتشر گشت , و گرنه پیش از اسلام یونانیان براى حل مسایل نجومى كه بر علم مثلثات مبتنى است از شكل معروف قطاع استفاده مى كردند و بعد از اسلام است كه جیب و ظل به ترتیب یاد شده , بنیان و زیربناى علم مثلثات قرار مى گیرد . این رساله نیز با ده رساله دیگر تحت عنوان یازده رساله فارسى طبع و منتشر گردید .

 

همان گونه كه پیداست , موضوع بحث در این رساله تكسیر دائره است . تكسیر در لغت به معناى بسیار شكستن است و در اصطلاح مهندسین بر عملى اطلاق مى گردد كه از آن نسبت قطر را به محیط دایره تحصیل كنند . از آنجا كه در نسبت بین دو شى تجانس و سنخیت ضرورى است و از سوى دیگر قطر خطى است مستقیم بر خلاف محیط دائره كه منحنى و مستدیر است , مسئله تحصیل نسبت قطر به محیط دائره از قدم الزمان از اهمیت بسزایى برخوردار بوده و نیز هست . لذا حضرت استاد دام ظله در ابتداى این رساله قبل از هر چیز به ذكر اهمیت تاریخى مسئله یاد شده و بیان علت آن پرداخته , سپس به معناى تكسیر در لغت و اصطلاح اشاره مى نمایند . البته لازم به ذكر است كه معناى اصطلاحى تكسیر , نسبت به علوم مختلف متفاوت است . مثلا تكسیر در علوم غریبه به یك معنى و در اصطلاح ریاضى به معناى دیگر و در هندسه به معناى ثالثى است . و همچنین در روایات گاهى دیده مى شود كه تكسیر به معناى لغوى آن به كار رفته و دیگر گاه به معناى اصطلاحى آن كه استاد به همه این موارد اشارات مبسوطى دارند .
یكى دیگر از مطالبى كه در این رساله از آن بحث شده این است كه چرا قدماء از مهندسین و همچنین متأخرین از آنان در تقسیم محیط دایره به عدد 360 روى آورده و آن را انتخاب كرده اند كه براى اطلاع از آن باید به اصل رساله رجوع شود .
رساله مزبور نیز با ده رساله دیگر در مجموعه اى تحت عنوان یازده رساله فارسى طبع و منتشر گردید .

:: دریافت بخش اول از مجموعه فایل شرح مصباح الانس ـ حضرت علامه حسن زاده آملی ::

---

 

از آنجا كه برخى از احكام شرعى و عادات رسمى به صبح و شفق وابسته است , شناسایى و استخراج دقیق آن دو براى یك فرد مسلمان امرى مفید و براى یك محصل علوم دینى امرى ضرورى است . لذا حضرت استاد حسن زاده ایده الله تعالى و سدده , مباحث مهمى را كه مربوط به حدوث فجر كاذب و حدوث فجر صادق و تعاكس صبح و شفق است همراه با برخى از مسایل فقهى و مسایل ریاضى مربوطه در رساله اى مستقل گرد آورده و آن را به[ رسالة فى الصبح و الشفق] نام نهاده است .
معظم له در ابتداى رساله از عظمت و بزرگى شمس نسبت به زمین و اینكه همواره بیش از نصف زمین از شمس استضائه مى كند و بقیه آن در سایه خود مى افتد , سخن به میان مىآورد . آنگاه خاطر نشان مى سازد , چون زمین كروى است و شمس همان گونه كه گفته آمد از آن بزرگتر است , سایه اى كه از زمین حادث مى شود مخروطى شكل است و همیشه قاعده آن به طرف شمس و رأس آن در مقابل جرم شمس واقع مى گردد . سپس مى افزاید : هرگاه شمس در زیر زمین و نزدیك افق بوده باشد , قطعه اى از كره بخار كه فوق افق و مستنیر است دیده مى شود , اگر قطعه مذبور در جانب شرقى باشد , صبح و اگر در جانب غربى باشد , شفق نامیده مى شود . بنابراین صبح و شفق از نظر شكل شبیه به همند , جز آنكه صبح در مشرق است و شفق در مغرب , صبح با سپیده مستطیل منتصب شروع و با حمرة ( سرخ ) ختم , و شفق با حمرة شروع و با سپیده مستطیل منتصب ختم مى گردد .
استاد در مراحل بعدى رساله پس از آنكه صبح را به صبح صادق و صبح كاذب تقسیم و به اسماء مختلف هر یك همراه با وجه هر كدام اشاره مى كند , به نقل برخى از روایات كه به نحوى با فجر اول و فجر ثانى و بین الفجرین و خیط ابیض و خیط اسود و . . . در ارتباط است مى پردازد و هر یك را بر حسب اقتضاى مقام شرح و تبیین مى نماید .
یكى از مباحث دقیق رساله صبح و شفق , بحث از سر مخفى بودن بیاض مستطیل منتصب شفق است كه استاد بعد از بیان اجمالى آن , به نظریات ابوریحان بیرونى , محقق شریف , فاضل فخرى و ملا احمد نراقى در باره سر یاد شده اشاره مى كند و در آخر , مختار خویش را با اقامه برهان هندسى و تحریرى دقیق بیان مى دارد .
گفتنى است كه قسمتهاى پایانى رساله به دو امر اختصاص یافته است :
1 بیان اتصال صبح بر شفق در برخى از آفاق .
2 نقل روایاتى در اینكه مراد به[ فجر] در قول خداوند تبارك و تعالى [ حتى یتبین لكم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر] فجر صادق یعنى فجر دوم است .
این رساله نیز در مجموعه اى به نام هشت رساله عربى به طبع رسیده است .

این رساله پیرامون فنون ریاضى است كه جهت ترغیب و تحریص دانش پژوهان به تعلیم و تعلم آنها تألیف شده است . حضرت استاد حفظه الله رساله را با عنوان نمودن برخى از آیات و روایات در زمینه بناء عالم بر اساس حساب و هندسه , ابتناء زیبایى جهان بر تقدیر و اندازه گیرى , تفسیر قدر به هندسه , خلق , ایجاد به اندازه است و . . . و شرح و تبیین مطالب یاد شده آغاز مى كنند , سپس به ذكر پاره اى از نكات ذوقى مطالب استحسانى مانند ارتباط لفظ رفیع با درجات محیط دائره كل فى فلك یسبحون و سیر دورى كواكب , آمدن كلمه[ شهر] در قرآن دوازده بار به تعداد دوازده ماه مى پردازد . و در قسمت پایانى رساله در باره تأثیر علوم ریاضى در تقویت نفس و تقویم و تعدیل فكر و اهتمام قدماء نسبت به این مطلب و همچنین نیاز فقیه به علوم ریاضى , مطالب مفیدى را رقم مى زنند . آخرین نكته اى كه در این رساله به چشم مى خورد , این است كه عدد تا به مشار آدم ( 45 ) نرسد , مستعد قبول اعتدال وفقى نمى شود ( 45 = 123456789 ) لذا اولین مربع وفق سه در سه به وفق پانزده كه عدد حوا است و مجموع ارقام آن چهل و پنج كه عدد آدم است مى باشد .
8 1 6 3 5 7 4 9 2
این رساله نیز در مجموعه اى به نام یازده رساله فارسى به طبع رسیده است .

 

این كتاب حاوى دروسى است در علم شریف هیئت و دیگر رشته هاى ریاضى كه حضرت استاد آنها را در روزهاى پنجشنبه و جمعه دوران تحصیلى حوزه مقدسه قم , براى عده اى از طلاب و محصلین علوم دینى تدریس نموده است . علم هیئت كه از آن با نامهاى دیگر چون اخترشناسى , علم الفلك و مجسطى و . . . نیز یاد مى شود , یك بخش از چهار بخش علم ریاضى[ ( حساب , هندسه , موسیقى , هیئت]( است و از حالات اجرام بسیطه علوى و سفلى و اشكال و اوضاع آنها و ابعاد بین آنها و حركات افلاك و كواكب و مقادیر آنها بحث مى كند . علم یاد شده گرچه مدتى است رونق خود را در حوزه هاى علوم دینى از دست داده , ولى در سابق همیشه یكى از علوم رایج و رسمى حوزه ها بوده است و كتابهایى به عنوان كتب درس , در سه سطح بدایات و متوسطات و نهایات , در این فن تدریس مى شدند كه اهم آنها عبارتند از :
1 تشریح الافلاك شیخ بهایى
2 فارسى هیئت قوشچى
3 شرح چغمینى قاضى زاده رومى
4 اصول اقلیدس
5 اكرمانالاؤوس
6 اكرثا و ذوسیوس
7 شرح علامه خفرى بر تذكرة
8 زیج بهادرى
9 مجسطى
به هر حال , اخیرا , حضرت استاد حسن زاده دام ظله كه عینیت جامعیت حوزه هاى اصیل اسلامى است , دست به ابتكارى نو زد و در تدریس هیئت , روشى بسیار پسندیده و نوین با ترتیب و نظمى خاص پى ریزى نمود كه اگر طالب این فن شریف طبق آن پیش برود و حضرت استاد نیز بر ادامه اش توفیق یابد , پس از گذراندن آن , بر همه كتابهاى مزبور مسلط و از آنها بى نیاز مى گردد . چرا كه معظم له در این روش در عین حالى كه ترتیب منطقى مطالب را حفظ كرده , از همه كتابهاى یاد شده , بر حسب اقتضاى مقام و تناسب موضوعات استفاده مى نماید .
بارى , جناب ایشان از مهر ماه 1365 روزهاى پنجشنبه و جمعه و دیگر ایام تعطیلى و استراحت خود را به تدریس هیئت با همان روشى كه بدان اشاره شد اختصاص داد . بدین صورت كه جزوه هاى درس پیشاپیش توسط ایشان نگاشته مى شد و سپس در میان محصلین حاضر در جلسه توزیع و تدریس مى گردید , تا اینكه بالاخره جزوه هاى یاد شده كه حاوى یكصد و یازده درس است , به صورت مطلوبى در دو مجلد توسط مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم در زمستان 1371 طبع و نشر شد .
استاد خود در دیباچه كتاب چنین مى نگارد :
[ این كتاب مستطاب , دروسى در دانش گرانقدر هیئت و دیگر رشته هاى ارزشمند ریاضى است , كه هر دانشمند دینى را بدان نیاز است زیرا كه بیانگر آیات و روایات وقت و قبله و هلال است و دستور استوار خط سمت قبله و اعتدال و زوال . علاوه این كه حاوى معارفى است كه ینابیع آب حیاتند و حایز مطالبى كه مصابیح فراراه وادى ظلمات . تدریس آن در جمع پریشانى به روزهاى پنجشنبه و جمعه سال تحصیلى حوزه علمى قم اختصاص یافت , چنان كه تصنیف آن نیز همزمان تدریس در پنجشنبه بیستم محرم 1407 هق = 3 , 7 , 1365 هش آغاز گردید , امید است كه به تأیید و توفیق الهى بدان شیوه شایسته و روش بایسته كه خواسته نگارنده است انجام یابد بار خدایا اینچنین باد] .