تبیان، دستیار زندگی

29 ـ نثر الدرارى على نظم اللئالى
این كتاب تعلیقه اى است شرح گونه بر قسمت منطق منظومه حاج ملا هادى سبزوارى رضوان الله تعالى علیه كه به[ اللئالى المنتظمة] موسوم است . لئالى و شرح آن كه توسط خود حاجى نگارش یافته , یكى از متون محكم منطقى است كه در حوزه هاى علمى بعد از حاشیه ملا عبدالله و شرح شمسیه و جوهر نضید و شرح مطالع , تدریس مى شود . حضرت استاد حسن زاده دام ظله العالى كه خود كتاب مزبور را سالیانى دراز در تهران تدریس كرده است , حواشى بسیار محققانه و جامع را , همگام با تدریس , به مرور زمان , بر آن نوشته و عویصات و مشكلات آن را به نحو بدیعى حل نموده است .
استاد , خود در این باره مى فرماید[ : ما این كتاب شریف را در تهران تدریس مى كردیم و از همان جا مشغول شدیم به تعلیقه و حواشى بر آن , و همین طور یادداشت كردم تا به حد معتنى بهى رسید و بدین صورت كه ملاحظه مى فرمایید , در آمد . ما در این تعلیقات كه خود به منزله شرح است , مطالب سنگینى را آورده ایم . و اهل فن مى دانند كه كتابهاى حاجى از مسائل عالى عرفانى و فلسفى و غیره آكنده است . مثلا ایشان در همین لئالى منتظمه و شرح آن كه در منطق است , مسایل فلسفى بسیار مهم و همچنین حقایق عرفانى چشمگیرى را به مناسبت درج نموده است و ما نیز بر وفق نظریه آن جناب در هر موردى . مسائلى را كه مربوط به شرح و توضیح آن مطالب است , اعم از فلسفى , عرفانى , ریاضى و گاهى مسائلى مربوط به علم حروف و اعداد , ذكر كرده ایم] .
حواشى یاد شده كه به[نثر الدرارى على نظم اللئالى] نام گرفته است , همراه با متن مصحح لئالى و شرح آن كه به همت و كوشش استاد صورت پذیرفته است . در تابستان 1369 توسط نشر ناب به طرز مطلوبى به زیور طبع آراسته شد و بدین ترتیب نفع آن عام گردید و در دسترس طلاب و دانشجویان و بویژه مدرسان علوم عقلى و منطقى قرار گرفت .

كتاب تجرید الاعتقاد تصنیف محقق بارع , سلطان الحكماء و المتكلمین , خواجه نصیرالدین طوسى قدس الله روحه یكى از متون فشرده و محكم كلام شیعى است كه در میان كتب كلامى كمتر كتابى را مى توان سراغ گرفت كه بسان آن مورد توجه محققان و متكلمان شیعه و سنى بوده و علماء فریقین بر آن شروح و تعالیق زیادى نگاشته باشند .
اولین كسى كه تجرید را شرح كرد و به توضیح مطالب آن پرداخت , شاگرد فاضل و بزرگوار مصنف , یعنى متكلم و فقیه و رجالى بزرگ شیعه جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر , معروف به علامه حلى قدس سره الشریف است كه به حق مى توان ادعا نمود وزان این شرح كه به كشف المراد موسوم است , در مقایسه با شروح دیگر وزان خود تجرید در مقایسه با دیگر كتب كلامى است .
به هر حال , كتاب كشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد , به خاطر كثرت تداول و فراوانى تعالیق و شروح كوتاه و بلند , و وارد گشتن حواشى گوناگون در متن آن , به نحوى تصحیفات و تحریفات بدان روى آورد كه هیچ كدام از نسخ چاپى آن شایسته و زیبندهء این اثر گرانمایه نبود . لذا حضرت استاد حسن زادهء آملى دام بقائه بر آن شد تا از كتاب یاد شده نسخه اى منقح و متقن ارائه كند . معظم له جهت وصول بدین مقصود نسخ متعددى را كه تعداد آنها به هفت نسخه بالغ است , گرد آورد و با تلاش و كوششى زاید الوصف همراه با وسواس علمى و پژوهشى خاص ایشان , به تصحیح كتب مزبور توفیق یافت و بدین صورت مصححترین نسخه را از آن به عالم علم و دانش عرضه كرد .
گفتنى است كه استاد حسن زاده دام ظله علاوه بر تصحیح , تعلیقات و حواشى فراوانى را كه طى مدت بیست و پنج سال , همزمان با تدریس كشف المراد چه در حوزهء تهران و چه در حوزهء مقدسه قم بر آن نگاشته , و به دویست صفحه بالغ است , در پایان كتاب آورده و بدین ترتیب بر فوائد و عواید آن افزوده است .
كتاب یاد شده در تاریخ 1366 هجرى شمسى توسط مؤسسه نشر اسلامى تابع جامعه مدرسین حوزهء علمیه قم , چاپ و منتشر شد و از آن تاریخ به بعد نیز مكرر به طبع رسیده است .

 

رسالهء قضا و قدر , تالیف علامه بزرگوار محمد دهدار قدس سره را كه در موضوع خود بسیار سودمند و ارزشمند است , اهمیتى بسزاست . ولى على رغم نفاستش , همچون كثیرى از آثار ارزندهء دیگر در كنج انزوا افتاده بود و ارباب دانش از فواید جلیله اش محروم بودند , لذا استاد حسن زاده بر آن شدند آن را تصحیح و همراه با تعلیقات سودمند خویش در دست طبع و نشر قرار دهند .
استاد خود در این باره فرمودند :
[ بنده تعداد یكصد و یك رساله از رسائل ارزنده قدما را در فنون گوناگون گرد آوردم و تصمیم گرفتم همه آنها را یكى یكى تصحیح و تحشیه كرده و در دست طبع و نشر قرار دهم . از این یكصد و یك رساله , تنها رساله اى كه موفق به تصحیح و شرح آن شدم , رساله قضا و قدر مرحوم علامة محمد دهدار بود كه بعد از تمام شدن كار رساله , واقعه ناگوار شهادت مرحوم آیت الله مطهرى رضوان الله تعالى علیه پیش آمد . بعد از شهادت ایشان آقایانى نامه دادند و از ما براى یادنامه آن مرحوم چیزى خواستند , ما هم كه كار رساله مزبور را تمام شده یافتیم , آن را از جان و دل تقدیمشان نمودیم] .شایان ذكر است كه استاد ضمن تصحیح و تعلیق رسالهء یاد شده از مطالب عمدهء آن گزارش مبسوطى كه دو برابر اصل است , تهیه و آن را به عنوان مقدمه در سیر رساله قرار داده است .
این رساله علاوه بر اینكه ضمن یادنامه شهید مرتضى مطهرى به چاپ رسیده است , اخیرا توسط انتشارات قیام در تیراژ 4000 نسخه به طور مستقل طبع و منتشر گردید .

 

مجموعه آثار كلامى

3 _ رسالهء خیر الاثر در رد جبر و قدر

این رساله كه در حقیقت سه رساله است پیرامون یكى از مشكلترین و مهمترین مسایل كلامى یعنى مسئلهء جبر و تفویض نگاشته شده است . حضرت استاد دام بقائه فصول اولیهء رساله را به تحقیق درباره اختیار , اراده , قدرت و بررسى هر كدام از این صفات در مورد واجب و ممكن اختصاص مى دهد و در فصل سوم تعریفى را كه متكلم از قدرت ارائه مى كند , مورد نقد قرار داده و آن را در مورد واجب صحیح نمى داند . آنگاه در فصول بعدى رساله , با توجه به مقدمات و تمهیداتى كه در فصول متقدمه فراهم آورده است , به بحث از مسئلهء جبر و تفویض مى پردازد .
جناب ایشان در این باره ابتدا به سبب پیدایش دو مذهب یاد شده اشاره كرده و پس از آن اقوال طرفین درباره علیت , كسب و . . . همراه با ادله آنها نقل مى نماید و سپس با تشریح و تبیین[ امر بین الامرین]هر دو مذهب را به افراط و تفریط محكوم مى كند و بالاخرة در قسمتهاى پایانى رساله جهت ارتفاع یا اندفاع برخى از شبهه ها در مسئلهء[ امر بین الامرین] از دو امر به تفصیل بحث به میان مىآورد .

1 توحید ذاتى و صفاتى و أفعال
2 اقسام فاعل
نكته لازم به ذكر آنكه استاد به مناسبت روى آوردن بحث , دو رساله دیگر را كه خود تالیف كرده در این رساله درج نموده است :

1 رساله اى در كسب .

2 رساله اى در بیان اقسام فاعل .
این رساله در پاییز 1369 توسط انتشارات قبله در تیراژ 3000 نسخه طبع و منتشر شد .

مجموعه آثار كلامى

4 _ رسالة فى الامامة
رسالهء امامت , اثرى است گرانسنگ كه در باره بزرگترین مسئله از مسایل خلافى در میان مسلمانان , توسط استاد تالیف شده است . معظم له در ابتداى این رساله به ذكر پانزده مورد از فرمایشات امام الائمة سید الاوصیاء على بن ابى طالب علیه السلام كه همه در باره اوصاف آل محمد علیهم السلام است و از كتاب شریف نهج البلاغة انتخاب شده , تبرك جسته و سپس با اشاره به اهمیت و پایگاه حساس مسئله , مباحث عقلى و تحقیقى خویش را در امامت آغاز مى كند .
استاد خود در باره چگونگى مباحث رساله چنین مى فرماید : [ما در این رساله سعى كردیم تا از مسایل خطابى و عرفى و استحسانى بركنار بوده باشیم , چرا كه عقیده عقد است , دلبستن است , دل دادن است , و همه اینها نیازمند به برهان است و به استحسان و امثال استحسان , كار درست نمى شود , مثلا اینكه بیاییم و بگوییم : چون بروج آسمانى تعدادشان دوازده تاست , پس باید تعداد ائمه دین نیز دوازده تا بوده باشد , عقیده پا نمى گیرد] .
بارى استاد دام ظله در مباحث یاد شده ابتدا لزوم وجود امام را از منظر عقل , به دو طریق اثبات مى كند و سپس به ذكر اوصاف و صفاتى كه باید امام مسلمین به اقتضاى عقل و نقل بدانها متصف باشد , مى پردازد , و در مراحل بعدى با تمسك به روایات و احادیث معتبر و نقل متون قابل اعتماد , خاطرنشان مى كند كه اوصاف یاد شده فقط بر اهل بیت گرامى رسول خدا , یعنى أئمة اثنى عشر صلوات الله علیهم اجمعین منطبق است و دیگران را در این امر نصیبى نیست . لازم به ذكر است كه استاد در مراحل پایانى رساله امامان دوازده گانه شیعه را به ترتیب مطرح و درباره هر كدام مطالبى را به تفصیل بیان مى دارد .
این رساله همراه با هفت رسالهء دیگر در مجموعه اى به نام هشت رسالهء عربى طبع و منتشر گردید .

مجموعه آثار كلامى

5 _ فصل الخطاب فى عدم تحریف كتاب رب الارباب
این رساله را حضرت استاد دام ظله در رد كتاب مرحوم حاجى نورى صاحب مستدرك الوسایل كه قایل به تحریف قرآن بود و[ فصل الخطاب فى تحریف كتاب رب الارباب] را در این باره تالیف كرد , نگاشته است .
مرحوم نورى در كتاب یاد شده , براى اثبات مدعاى خود به برخى از اقوال سست و روایاتى كه غالبا جزء متشابهاتند و نیاز به تأویل دارند و یا جزء موضوعات و مجعولاتند , تمسك كرده و متأسفانه از این طریق قول به تحریف قرآن را كه از قدیم الایام در دست مخالفان امامیه جهت كوبیدن آنان به حربه اى بدل شده بود و بزرگانى همچون شیخ مفید , سید مرتضى علم الهدى , امین الاسلام طبرسى صاحب مجمع و دیگران سعیها كردند تا با نوشته ها و گفته هاى خویش ساحت امامیه را از این اتهام ناروا تبرئة كنند , قوت بخشید و شد آنچه نباید بشود .
لذا لازم مى نمود تا در این زمان نیز كسى به این مهم قیام كند و حربه تحریف را براى بار دیگر از دست مخالفان بگیرد كه الحمد لله رب العالمین این توفیق نصب استاد شد و رسالهء[ فصل الخطاب فى عدم تجریف كتاب رب الارباب] را تألیف كرد .
در همین جا باید افزود , اكنون كه زمان شكوفایى اسلام , خصوصا شكوفایى اسلامى كه امامیة معرفى مى كند , است بسیار بجا و شایسته است كه مسئولان امور فرهنگى , خصوصا آنان كه در امور فرهنگى خارج از كشور فعالیت دارند , بر ترجمه و نشر این رساله به زبانهاى مختلف اهتمام ورزند و از این طریق در زدودن شبهه هاى ناشى از قول به تحریف قرآن گام مؤثرى بردارند .
به هر تقدیر , حضرت استاد , در این رساله با اقامه ادله قطعى عقلى و نقلى , ثابت مى كند , همین قرآنى كه هم اكنون در دسترس مردم قرار دارد همهء آن چیزى است كه به عنوان قرآن بر پیامبر عظیم الشان اسلام صلى الله علیه و آله و سلم نازل شده و هیچ زیادت یا نقصانى بدان روى نیاورده است . علاوه بر این ترتیب آیات در سوره همانى است كه آن جناب به آن امر فرموده و رسم الخط قرآن نیز همانى است كه در زمان آن حضرت معمول بوده است .
البته لازم به ذكر است كه استاد در قسمت پایانى رساله تعلیقات سودمند و با ارزش علامه ذوالفنون آیة الله شعرانى قدس سره را بر فصل الخطاب حاجى نورى نقل كرده و از این راه بر فواید رساله افزوده است . این كتاب كه توسط فاضل گرامى حجة الاسلام و المسلمین عبدالعلى محمدى شاهرودى به فارسى ترجمه گردیده است , در سال 1371 به اهتمام انتشارات قیام طبع و منتشر شد .

مجموعه آثار كلامى

6 _ رساله حول الرؤیة
این رساله را با رساله لقاء الله كه سابقا آن را در قسمت آثار عرفانى استاد معرفى كردیم , ارتباط تنگاتنگى است و بنابر فرمایش خود استاد , رساله لقاء الله مكمل رساله رؤیت است . به هر حال طبق آنچه از صدر رساله مستفاد است , حدیثى كه ابن اثیر در ماده[ ضم] از كتاب نهایه خویش بدان اشارت كرده و گفته : [ فى حدیث الرؤیة : لا تضامون فى رؤیته] یروى بالتشدید و التخفیف فالتشدید معناه لا ینضم بعضكم الى بعضى یزدحمون وقت النظر الیه و یجوز ضم التاء و فتحها على تفاعلون و تتفاعلون و معنى التخفیف . لا ینالكم ضیم فى رؤیته فیراه بعضكم دون بعضى] موجب گردید تا جناب ایشان در باره رؤیت تحقیقى تام داشته باشد , زیرا ظاهر حدیث مورد اشاره موهم این معنى است كه رؤیت حق تعالى با حاسه بصر براى انسان ممكن است و در حالى كه عقل و نقل هر دو آن را مستحیل مى دانند . اما اصل حدیث مذكور , پس از این قرار است : [ انكم سترون ربكم كما ترون القمر لیلة البدر لا تضامون فى رؤیته] یعنى : بدرستى همان گونه كه ماه را در شب چهاردهم بدون آنكه مزاحم یكدیگر باشید , مى بینید , پروردگارتان را نیز خواهید دید] .
قبل از هر چیز اشاره به این نكته ضرورى مى نماید كه حضرت استاد چه در این رساله و چه در دیگر مباحث كلامى همانند دیگر مشایخ علم كلام از قبیل شیخ مفید , خواجه نصیرالدین طوسى و . . . در اصول اعتقادات فقط بر عقل و قواعد عقلى تكیه مى كند و نقل را اگر موافق با عقل باشد مى پذیرد و گرنه در صورتى كه محملى صحیح از وجوه استعارات و كنایات و غیر آن كه در زبان عرب یا غیر عرب متداول است , نداشته باشد , اگر مانند متشابهات قرآن قطعى الصدور باشد , در تفسیر آن توقف مى كند و علم آن را به اهلش رد مى نماید , ولى اگر مانند اخبار آحاد صدورش قطعى نباشد به اقتضاى حدیث مروى از رسول خدا صلى الله علیه و آله اذا اتاكم عنى حدیث فاعرضوه على كتاب الله و حجة عقولكم فان وافقهما فاقبلوه و الا فاضربوا به عرض الجدار] ( 1 ) از آن اعراض مى كند .
روى همین اساس كه ذكر شد استاد حسن زاده دام بقائه بعد از اشاره به پاورقى :
1 هر گاه حدیثى از من به شما رسید آن را بر كتاب خداوند , عقل خود عرضه كنید كه اگر موافق با آن دو بود بپذیرید و گرنه از آن اعراض كنید . تشعب اقوال متكلمین در مسئله رؤیت كه تقریبا به ده قول بالغ است , ابتدا طائفه اى از اصول و امهات عقلى را كه در انهدام اقوال فاسد موجود در مسئله و تثبیت قول مختار دخل بسزایى دارد , تقریر مى كند و سپس به ذكر روایات صادرهء از ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین , مى پردازد .
خلاصه نظر استاد در مسئله رؤیت این است كه اگر مراد به رؤیت حق تعالى دیدن به چشم سراست , باید گفت : جمیع حكماء متألهین و تمام علماء شامخین آن را مستحیل مى شمارند و بر این استحاله ادله اى را چه عقلى و چه نقلى اقامه مى نمایند , و اگر مراد به آن , شهود عقلى و حضور علمى و انكشاف قلبى باشد , باید اذعان كرد , این امر علاوه بر اینكه مستحیل نیست , بلكه غایت آمال عارفان و منتهاى آرزوى كملین است . همان گونه كه مذكور افتاد , حضرت استاد دام ظله پس از تقریر و تحریر مباحث عقلى مربوط به مسئله رؤیت , متذكر روایات باب شده است . اكنون نكته اى كه باید افزود , این است كه معظم له بعد از نقل هر كدام از احادیث مربوطه كه جمعا 5 عدد است و از میان روایات رؤیت انتخاب شده , به اندازهء وسع رساله و حوصلهء خواننده به شرح و تفسیر آن پرداخته است .
این رساله همراه با هفت رساله دیگر در مجموعه اى به نام هشت رساله به عربى طبع و منتشر گردید .

خلاصة المنهج تلخیصى است از تفسیر شریف منهج الصادقین فى تفسیر القرآن المبین , تألیف ملا فتح الله كاشانى كه به دست خود مؤلف صورت پذیرفته است .
آنچه كه لازم است , خاطر نشان گردد این است كه مرحوم ملا فتح الله كاشانى تفسیر منهج و خلاصهء آن را بنابر قرائت ابوبكر بن عیاش از عاصم تفسیر فرموده و قرائت مشهورى كه قرآن بدان تلاوت مى شود , بنابر قرائت حوض از عاصم است .
حال بدانكه حضرت استاد آیت الله حسن زاده آملى دام توفیقه علاوه بر تصحیح دوره كامل خلاصة المنهج , رساله اى نفیس در تمییز موارد اختلاف دو قرائت یاد شده تالیف كرده كه در آخر خلاصه به طبع رسیده است .
لكن ناشرش آن را نه به نام استاد , بلكه به نام علامه ذوالفنون میرزا ابوالحسن شعرانى رضوان الله تعالى منتشر كرد , چرا كه در آن زمان ایشان از شهرت علمى بالایى برخوردار بودند و استاد طلبه اى جوان و گمنام . مشروح جریان فوق همراه با تمام رسالهء مزبور در نكتهء 638 هزار و یك نكته ذكر گردیده كه مى توانید بدانجا رجوع نمایید . 2 انسان و قرآن
مجموع مطالب این كتاب همان گونه كه از نامش پیداست گرد دو محور دور مى زند :
الف : قرآن
ب : انسان .
حضرت استاد در محور نخست از عظمت و بى نهایتى قرآن , از مراتب و درجات قرآن و از اینكه قرآن كتاب برهان و عرفان است و اینكه قرآن مادبة الله است و مطالبى از این دست . به تفصیل بحث مى كند , آنگاه كم كم به محور دوم بحث یعنى بحث از انسان كامل به عنوان حامل و ظرف قرآن منتقل مى شود و با بررسى و بیان مطالبى و ارائه ادله و شواهدى , ضمن فصول و مراحلى اثبات مى كند , یكى از مصادیق , بلكه اهم مصادیق لیلة القدر كه قرآن در آن نازل شده است , بنیه طیبة محمدى صلى الله علیه و آله و آنانى كه وارث او و از مصادیق انسان كاملند مى باشد .
استاد , خود در بیان چگونگى تألیف این كتاب چنین فرموده اند: [ آنچه كه ما را در تالیف كتاب انسان و قرآن كمك فراوانى كرد دو مفتاحى بود كه یكى را از جناب استادم آیة الله حاج شیخ محمد تقى آملى قدس سره و دیگرى را از جناب استادم آیة الله میرزا ابوالحسن رفیعى قزوینى قدس سره دریافت داشتم . اما آنچه را كه از مرحوم حاج شیخ محمد تقى آملى گرفتیم , این است , روز جمعه اى بود رفتیم خدمت ایشان , عرضه داشتم آقاجان من قریب دو سال است كه راجع به لیلة القدر , روایاتى را جمع آورى مى كنم , در این مسیر برایم مشكلاتى پیش آمده كه مهمترین آنها عبارت است از اینكه روى چه اساسى لیلة القدر , از هزار ماه بهتر است , در حالى كه همهء ما مى دانیم شب چیزى نیست جز بودن زمین در سایهء خودش ؟ آن جناب فرمودند : در آن حدیثى كه امام صادق علیه السلام مى فرماید جده من فاطمهء زهرا سلام الله علیها لیلة القدر است , تأمل بفرمایید . در اثر این اشاره كه جناب ایشان فرمودند , یك حالت هیمانى به من دست داد . از خدمتشان كه مرخص شدم , پیش خود گفتم : چرا ایشان لیلة القدر نباشند , در حالى كه یازده قرآن ناطق از این لیلة القدر متولد شدند ؟
و اما آنچه را كه از مرحوم رفیعى قزوینى دریافت داشتیم , مقاله اى است در بیان لیلة القدر و مراتب آن كه از نسخه دستخط مبارك ایشان استنساخ كردیم] .
البته لازم به ذكر است كه این كتاب علاوه بر امور یاد شده مشتمل بر دو مقاله دیگر كه به مناسبت روى آوردن بحث به درج آن دو اقدام شده , مى باشد .
الف : اثرى مؤثر و وجیزه اى نفیس در بیان حروف فواتح سور از جناب شیخ الرئیس ابن سینا .
ب : مقاله اى در تفسیر كریمه الر تلك آیات الكتاب الحكیم , أكان للناس عجبا ] ( از جناب آیة الله سید ابوالحسن رفیعى قزوینى قدس سره .
این كتاب تا كنون مكرر به طبع رسیده است .

 

كتاب منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة تألیف عالم جلیل , مرحوم میرزا حبیب الله خوبى قدس سره طولانى ترین شرحى است كه تا كنون بر كتاب عدیم المثل و بى نظیر نهج البلاغة نگاشته شده است . چرا كه مؤلف محترم آن , چیزى را از شرح لغات و اعراب كلمات و توضیح معانى و ذكر قصص و ایراد روایات فروگذار نكرده است , الا اینكه آن جناب مؤفق به اتمام كتاب نشد و این اثر عظیم ابتر ماند . لذا ناشر محترم , مسئول وقت كتابفروشى اسلامیه , در باره اتمام آن از حضرت علامه شعرانى رحمه الله تعالى استمداد كردند , ولى ایشان به عللى كه خود در مقدمه جلد پانزدهم كتاب متعرض آنها گردیده اند , درخواست فوق را نپذیرفتند و كار را به شاگرد المعى خود استاد حسن زاده واگذار نمودند . جناب ایشان حفظه الله تعالى فرموده استاد خویش را پذیرفت و با جدیت و تلاش مخصوص به خود ادامهء شرح را پى گرفت كه بحمد الله و لطفه و كرمه آن را در پنج جلد مرتب و به تكمله منهاج البراعة نامید و به طبع رسید . لكن متأسفانه به علتى كه ابراز آن مشكل است كار ادامهء شرح با مانع مواجه گردید و دیگرى آن را به انجام رسانید .
شایان توجه است كه استاد در این پنج جلد علاوه بر شرح و بسط و توضیح فرمایشات حضرت وصى علیه السلام متعرض مصادر و مأخذ خطب و رسائل كه جایش در شرح مرحوم خویى خالى بود , گردیده است , و آنچه كه ایشان را بر عمل مزبور انگیخت , این بود كه جرجى زیدان عیسوى در باره نهج البلاغه نوشته بود : نمى توان مطالب موجود در نهج البلاغة را به على بن ابى طالب منسوب دانست , زیرا در آن وقتها عرب كجا این حرفها را مى فهمید تا على بن ابى طالب بیاید و آنها را بفرماید ؟ بلكه سید رضى و سید مرتضى كه هر دو ادیب بودند و نیز سطح دانش مردم بالا آمده بود , نشستند و این مطالب را نوشتند و براى ترویج كتاب خود آن را به على ابن ابیطالب علیه السلام نسبت دادند .
بدین جهت بود كه استاد بر آن شد مصادر و مأخذ خطب و رسائل را كه سالیانى پیش از سید رضى و سید مرتضى در دست مردم بود , ذكر كند تا جایى براى آن گونه توهمات نبوده باشد .
البته لازم به ذكر است كه تكملهء منهاج البراعة در مقایسه با خود منهاج از مزیت دیگرى نیز برخوردار است و آن عبارت از این است كه استاد با احاطهء بر جمیع مبانى عرفانى و فلسفى و كلامى و هیوى و دیگر علوم توانسته است , از عهدهء تبیین اسرار و نكته ها و حقایق كلمات امام علیه السلام كه امام الكلمات است به خوبى برآید و این چیزى است كه شرح مرحوم خویى على رغم تمام امتیازات و اوصافى كه بدانها اشاره شد , فاقد آن است . علامه شعرانى قدس سره درباره شرح مرحوم خویى گوید :
و هذا الشرح مع طوله و اشتماله على ما یحتاج الیه فى حل ظاهر الكتاب عادم اسرار و فاقد نكت و تارك حقائق تستفاد من خطبه علیه السلام فى التوحید و المعارف و امثالها ( 1 ) .
آنگاه اهتمام استاد را بر تكمیل منهاج چنین ستاید : لما اطلعت على اهتمام حضرة الفاضل الادیب البارع العالم الجامع الحائز لقصبات السبق فى مضمار اكتناه الحقایق الفایز بالقدح المعلى فى استهام العلوم و الدقائق ذوالفكرة النقادة و الفطنة الوقادة اللوذعى الالمعى الحبر المؤتمن الحاج شیخ نجم الدین حسن الاملى الطبرى ضاعف الله قدره استبشرت به لما كنت اعرف من حذاقته و تتبعه و تبحره فى العلم و اناته فى مقاساة العمل و قد جربته سنین , و عرفت دخلة امره . . . تا اینكه گوید : و بالجملة فهو حرى بان یتصدى معالى الامور و نرجو منه ان یكمل هذا الشرح بأحسن و جه و اجود طریق ( 2 ) .
ترجمه عبارات فوق با تصرفاتى از ما بدین قرار است : و چون بر اهتمام حضرت فاضل , ادیب بارع , عالم جامع , كسى كه در میدان مسابقهء احاطهء بر حقایق گوى سبقت را از همگان ربوده , صاحب فكر نقاد و زیركى خداداد , زیرك تیز خاطر , دانشمند مورد اعتماد , حاج شیخ نجم الدین حسن آملى ك خداوند بر عزت و منزلتش بیفزاید , مطلع گشتم . مسرور شدم چرا كه مهارت و تتبع و تبحر او را در مقام علم , و تحمل و بردبارى در رنج و زحمت عمل مى دانستم و خود سالیانى دراز اورا آزمودم . . . و كوتاه سخن اینكه وى لایق آن است كه متصدى امور عالیه گردد و از او امید داریم كه این شرح را به بهترین وجه و نیكوترین راه تكمیل نماید.
-------------------------------

حضرت استاد دام ظله در زمانى كه به تألیف تكملهء منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة , كه شرحش گفته آمد , اشتغال داشت , موفق گردید یك دوره كتاب شریف نهج البلاغة با نسخه اى بسیار كهن كه بر نسخهء سید رضى رضوان الله تعالى علیه عرضه شده , مقابله و تصحیح نماید . گفتنى است نسخه اى كه در این تصحیح اصل قرار گرفته و با نسخهء یاد شده مقابله و تصحیح شده است خود نیز نسخه اى است خطى و كهن كه از قدمت قابل ملاحظه اى برخوردار است .
به هر تقدیر استاد حسن زاده در مؤخره اى كه بر نسخه مزبور نگاشته , چنین آورده است :
[ اعلم ان هذا الراجى رحمة ربه خادم الدین الحسن بن عبداله الطبرى الاملى المعروف بحسن زاده آملى قد وفق بمقابلة هذا النسخة بالنسخة التى عورضت على نسخة السید الامام الرضى ( رض ) و قد تفضل علینا صدیقنا الفاضل السید مهدى الحسینى اللاجوردى بالاطلاع علیها و الاستفادة منها . . . و لم الم جهدا فى الدقة فى تصحیحها و مقابلتها فاعرف قدر هذه النسخة الشریفة النفیسة القیمة] . . . .
یعنى : بدانكه این امیدوار به رحمت پروردگارش خادم دین حسن پسر عبدالله طبرى آملى معروف به حسن زاده آملى موفق گردید این نسخه را با نسخه اى كه بر نسخه سید رضى رضوان الله تعالى علیه عرضه شده , مقابله كند . دوست فاضل ما سید مهدى حسینى لاجوردى لطف كرد و ما را بر آن مطلع و استفاده ما را از آن میسر ساخت . . . و در دقت در تصحیح و مقابله اش از هیچ كوششى دریغ نكردم , پس قدر اى نسخه شریف و نفیس و پر ارزش را بدان . . .
لازم به ذكر است كه نسخه یاد شده هنوز به طبع نرسیده است .