تبیان، دستیار زندگی

آشنائی با اعجاز قرآن

امام صادق (ع) در این زمینه می فرماید: «سنت الهی برآن جاری است كه هرگزحق با باطل اشتباه نگردد و هیچ حقی به صورت باطل جلوه ننماید و هیچ باطلی به صورت حق نمود نكند» یعنی حق خود جلوه گر است و جای شبهه نمی گذاردآن گاه فرمود: «و لو لم یجعل هذا هكذا ما عرف حق من باطل» [1] یعنی اگر چنین نبود كه هم واره حق خودنما باشد و از باطل خود راجدا سازد، هرگز راهی برای شناخت حق از باطل وجود نداشت بدین معنا كه شناخت حق و جدا ساختن آن از باطل یك امر فطری و بدیهی است وگرنه معیاری برای جدایی حق از باطل وجود نداشت این یك اصل است كه پایه های تمامی شناخت ها برآن استوار است، از جمله، شرایع و پیام های آسمانی كه بر دست پیامبران عرضه می شود، حقایق آشكاری است كه فطرت پاك، آن را پذیرا می باشد.
در قرآن آن جا كه از «تحدی» و «اعجاز» سخن به میان می آید، با جمله «و ان كنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسورة من مثله» [2] آغاز می شودهم چنین آیات دیگر كه حالت شك و تردید یا به عبارت روشن تر حالت تشكیك مشركان و منافقان و مقابله كنندگان با قرآن واسلام را در نظر می گیرد.
«ام یقولون تقوله بل لا یؤمنون فلیاتوا بحدیث مثله ان كانوا صادقین» [3] «ام یقولون افتراه قل فاتوا بعشر سور مثله» [4] «ام یقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله». [5]
لذا مخاطبین به این گونه هم آوردی خواهی (تحدی)، تنها كسانی اند كه گفته اند: «و اذا تتلی علیهم آیاتنا قالوا قد سمعنا لو نشا لقلنا مثل هذا ان هذا الا اساطیرالا ولین» [6] «فقال ان هذا الا سحر یؤثر» [7] «ولقد نعلم انهم یقولون انما یعلمه بشر» [8] «قالوا ما انزل اللّه علی بشر من شی». [9]
این گونه سخنان بی رویه هرگز از كسانی كه به راستی، ایمان آوردند و از همان آغاز دعوت آن را پذیرفتند، صادر نگشته و هرگز این گونه تحدی ها وهم آوردخواهی ها به آنان متوجه نبوده است، زیرا نیازی نبوده و اینان با فطرتی پاك و سرشتی ناآلوده به سراغ دعوت حق آمدند و آن را یافته و پذیرفتند اساسا كسانی ازپیامبر اسلام و دیگر پیامبران درخواست معجزه می كردند كه خواهان ایجاد شبهه وحالت تردید در درون مردم بوده اند.
«و قال الذین لا یرجون لقانا ائت بقرآن غیر هذا او بدله» [10] «و قالوا لن نؤمن لك حتی تفجر لنا من الا ض ینبوعا او تكون لك جنة من نخیل و عنب فتفجر الا نهار خلالهاتفجیرااو تسق ط السما كما زعمت علینا كسفا او تاتی باللّه و الملائكة قبیلا او یكون لك بیت من زخرف او ترقی فی السما و لن نؤمن لرقیك حتی تنزل علینا كتابا نقرؤه قل سبحان ربی هل كنت الا بشرا رسولا».[11]
حضرت موسی (ع) با آن كه عصا و ید بیضا هم راه داشت، آن را موقعی ارائه دادكه با انكار فرعونیان و مقابله قبطیان قرار گرفت و از او برای اثبات نبوت خویش دلیل و نشانه خواستند خداوند به موسی و هارون دستور می دهد: «فاتیا فرعون فقولاانا رسول رب العالمین، نزد فرعون رفته به او بگویید: ما پیامبران پروردگارجهانیانیم» فرعون به آنان گفت: «و ما رب العالمین، پروردگار جهانیان چیست؟»
موسی گفت: «رب السماوات و الا رض و ما بینهما ان كنتم موقنین، پروردگارآسمان ها و زمین و آن چه در میان آن دو می باشد اگر دارای باور درونی باشید» یعنی اگر به درون خود بنگری، شاهد صدق این مدعا را در خود می یابی.
فرعون از روی تمسخر به اطرافیان خود روی كرده گفت: «الا تستمعون، آیانمی شنوید» كه موسی چه مطالب ناباوری را مطرح می سازد؟
موسی روی به آنان كرده گفت: «ربكم و رب آبائكم الا ولین، پروردگار شما و پدران پیشین شما» نه مانندفرعون كه دعوی ربوبیت را تنها در این برهه زمانی دارد.
آن گاه فرعون با خشم و تمسخر گفت: «ان رسولكم الذی ارسل الیكم لمجنون، پیامبری كه به سوی شما فرستاده شده دیوانه ای بیش نیست» موسی گفت: «خدایی را كه من می خوانم پروردگار شرق و غرب و آن چه در آن میانه است» كنایه از آن كه ادعای ربوبیت تو صرفا به جهت سلطه بر ملك مصر و رود نیل است و بسی محدود و هرگز با گستره خدایی پروردگار جهان قابل قیاس نیست و هرگز سلطه محدود با سلطه نامحدود قابل قیاس نیست «قال رب المشرق و المغرب و ما بینهماان كن تم تعقلون» لذا به اندیشیدن دستور می دهد این پاسخ در مقابل نسبت دیوانگی است كه فرعون به موسی داده است.
باز هم فرعون در خشم رفت و قاطعانه بدون هیچ دلیل قانع كننده ای گفت: «لئن اتخذت الها غیری لا جعلنك من المسجونین، اگر جز من، خدایی برگزینی تو را از (جمله) زندانیان خواهم ساخت» موسی با ملایمت گفت: «اولو جئتك بشی مبین، گرچه برای تو دلیل آشكاری (بر صحت دعوی خویش) بیاورم؟!» فرعون گفت: «فات به ان كنت من الصادقین، بیاور اگر راست می گویی» آن گاه حضرت موسی، عصا و ید بیضارا ارائه داد «فالقی عصاه فاذا هی ثعبان مبین و نزع یده فاذا هی بیضا للناظرین» با افكندن عصا و تبدیل آن به ماری عظیم الجثه و هولناك و بیرون آوردن دست از آستین ودرخشیدن آن با نور سفیدی خیره كننده، معجزه خود را ارائه داد كه در این هنگام فرعون از وحشت آن را سحر خوانده در صدد مقابله برآمد.[12]
در سوره ابراهیم به طور عموم تقاضای معجزه را از جانب كسانی یادآور شده كه حالت انكار داشته اند، همان گونه كه درباره پیامبر اسلام یادآور شدیم حضرت موسی (ع) آن جا كه با قوم خود و نافرمانی هایی كه می كردند روبرو شد به آنان یادآورمی شود:
«الم یاتكم نبؤ الذین من قبلكم قوم نوح و عاد و ثمود و الذین من بعدهم، لا یعلمهم الااللّه جاتهم رسلهم بالبینات فردوا ایدیهم فی افواههم و قالوا انا كفرنا بما ارسلتم به، و انا لفی شك مما تدعوننا الیه مریب قالت رسلهم افی اللّه شك فاطر السماوات و الا رض یدعوكم لیغفر لكم من ذنوبكم و یؤخركم الی اجل مسمی قالوا ان انتم الا بشر مثلنا تریدون ان تصدوناعما كان یعبد آبانا فاتونا بسلطان مبین قالت لهم رسلهم ان نحن الا بشر مثلكم و لكن اللّه یمن علی من یشا من عباده و ما كان لنا ان ناتیكم بسلطان الا باذن اللّه، و علی اللّه فلیتوكل المؤمنون و ما لنا ان لا نتوكل علی اللّه و قد هدانا سبلنا[13]، آیا سرگذشت پیشینیان را نشنیده اید كه پیامبرانشان با دلایلی روشن آمدند، ولی آنان از روی تمسخرخنده وار دست بر دهان نهاده[14] و گفتند: ما به آن چه آورده اید باور نداریم ودر شك و تردید می باشیم پیامبران به آنان گفتند: مگر درباره صانع متعال جای شكی وجود دارد؟
او شما را می خواند تا مورد مهر خود قرار دهد و فرصتی است كه در اختیار شما قرار داده است گفتند: شما همانند ما بشر هستید و می خواهید مارا از آن چه پدرانمان می پرستیدند باز دارید، پس دلیل قوی و روشن ارائه دهید كه پیامبرید پیامبران به ایشان گفتند آری ما بشری بیش نیستیم و از خود مایه ای نداریم خدای بر ما منت نهاده و اگر او بخواهد هرآینه معجزه ای كه نشان گر صحت گفتار ما باشد، ارائه خواهیم داد و به خدا پناه می بریم كه راه را به ما نشان داده است».
شواهد بر این واقعیت بسیار است كه ارائه معجزه هنگامی بوده كه انبیا(ع) باشبهات منكرین و تشكیك معاندین روبه رو می شدند كه برای رفع شبهه و دفع تشكیك، ارائه معجزه ضرورت می یافت وگرنه در رویارویی با پاك اندیشان روشن ضمیر، نیازی به معجزه نبوده بلكه همان ارائه حق، بزرگ ترین شاهد صدق آنان محسوب می گردید.
ازاین رو معجزه هم چون شمشیر برای شكستن سدهای ایجاد شده در سر راه پیش رفت دعوت حق به كار رفته است شمشیر برای زدودن موانع خارجی است كه دشمن از روی عجز و نداشتن منطق صحیح به وجود می آورد و در صدد ایجادمحاصره یا ریشه كن كردن بنیاد حق برمی آید و معجزه برای در هم فرو ریختن تمامی شبهاتی بوده كه دشمنان ـ به گمان خود ـ از آن حصاری به وجود آورده بودند.
پس كاربرد معجزه و شمشیر اساسا برای ارائه دعوت و اثبات حقانیت آن نبوده، بلكه در رتبه دوم و هنگام برخورد با موانع از آن ها استفاده شده است لذا هر دو، وسیله دفاعی به شمار می روند نه وسیله تبلیغی محض.
[1]. برقی، محاسن، كتاب مصابیح الظلم، ج1، ص 432، شماره 998/400.
[2]. بقره 2: 23.
[3]. طور 52: 34 ـ 33.
[4]. هود 11: 13.
[5]. یونس 10: 38.
[6]. انفال 8: 31.
[7]. مدثر 74: 25 ـ 24.
[8]. نحل 16: 103.
[9]. انعام 6: 91.
[10]. یونس 10: 15.
[11]. اسراء 17: 93 ـ 90.
[12]. ر ك: سوره شعرا آیات (34 ـ 16) و سوره اعراف آیات (110 ـ 103).
[13]. ابراهیم 14: 12 ـ 9.
[14]. این حالتی است كه برای تمسخر انجام می دهند، مانند آن كه خنده شان گرفته دست بر دهن می نهند.

حجت‌الاسلام محسن قرائتی در مراسم اختتامیه جشنواره سوره حمد كه عصر سه‌شنبه در دانشگاه علوم پزشكی تهران برگزار شد، گفت: بستر كمال نیاز به ابزارهای خاصی دارد. به عنوان مثال برای اینكه طلبه‌ای موفق شود نیازی به صدای خوب، محاسن نیكو و پدری عالم ندارد، بلكه نیازمند تلاش و پشتكار است.

وی داشتن ایمان به خدا را موجب حل مشكلات دانست و افزود: امام خمینی (ره) هنگام ورود به ایران در هواپیما آرامش داشت و این موضوع در وصیت‌نامه‌اش نیز دیده می‌شود، چرا كه ایمانش به خدا زیاد بود. وقتی انسان به یقین برسد، دارای آرامش می‌شود؛ حتی اگر روزگار بر وفق مراد وی نباشد، آرامش درونی انسان تحمل سختی‌ها را آسان می‌كند.

رئیس ستاد اقامه نماز، برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های اینچنینی را نیكو عنوان كرد و گفت: این همایش‌ها به صورت موقتی است. اگر به دنبال جواب گرفتن از اینگونه كارها هستیم باید استمرار و دوام در كارها داشته باشیم.

وی به دانشجویان توصیه كرد: از قدیم می‌گویند قطره قطره جمع گردد، وانگهی دریا شود. خوب است كه انسان روزی یك آیه قرآن بخواند. وقتی انسان روزی یك آیه بخواند و با قرآن انس بگیرد، نتیجه آن نیكو خواهد بود.

قرائتی در توصیه به دانشجویان با تاكید بر اینكه برنامه‌ای مدون برای كسب معارف دینی داشته باشند، گفت: خوب است كه جدای از مسائل درسی، مباحث دینی نیز توسط دانشجویان دنبال شود. شهید رجایی در كنار تحصیل، هر شب به مدت 15 تا 20 دقیقه در مجالس تفسیر قرآن شركت می‌كرد و نتیجه آن علم و تقوای بسیارش بود.

قرائتی در پایان تصریح كرد: خوب است كه هنر و استعداد انسان در مسیر درست قرار گیرد، مثلا خواندن قرآن از آخر به اول و نوشتن آیات قرآن روی برنج ارزش معنوی ندارد. شایسته است از انجام كارهای غیرواجب و غیرمستحب كه باری از دوش فرد و جامعه برنمی‌دارد، پرهیز شود.

در پایان این مراسم به نفرات برگزیده جوایزی اهدا شد.

علی سلیمانی در بخش شعر، فاطمه نانی‌زاد در بخش متن ادبی، شیوا پولادی در بخش مقاله نویسی، علی طوفانی در رشته خوشنویسی نستعلیق، سلیمان میری در رشته شكسته نستعلیق، علی فلاحی در رشته نسخ و ثلث، مریم یگانه در ساخت نماهنگ، ناصر كریمی در بخش تفسیر و فاطمه عرب عامری در بخش مفاهیم به عنوان نفرات برگزیده معرفی شدند.

آیة الله على مشكینى
الحمدلله الذى (خلق فرزق وألهم فأنطق وابتدع فشرع وعلا فارتفع و قدَّر فأحسن و صوّر فأتقن واحتَجَّ فأبلغ وأنعم فأسبغ وأعطى فأجزل و منح فأفضل)[1] والصلاة والسلام على رسوله الكریم محمد و آله الطاهرین.
مجموع معارف اسلامى، اعمّ از اصول و اخلاق و فروع فقهى و علوم و آثار دیگر، كه از مبدأ اعلى به پیامبر اكرم رسیده است، به وسیله آن حضرت، از دو طریق، به جامعه بشرى منتقل شده است: كتاب و سنّت.
كتاب، یعنى مجموعه الفاظى كه از زبان مبارك پیامبر اسلام شنیده شده، لكن الفاظ و معانى آن، هر دو از طرف حق تعالى به عنوان اعجاز و كلام باقى و خالد و همیشگى، تحویل جامعه انسانى داده شده است. این مجموعه، به نام «كتاب الله» و «كلام الله» و «قرآن» و «فرقان» نامیده مى شود: نزل به الروح الأمین على قلبك لتكون من المنذرین، بلسانٍ عربىٍ مبین.[2]
و امّا حدیث قدسى، آن نیز كلام منقول از حق تعالى است؛ لكن الفاظى است كه خداوند به پیامبران سابق نیز القاء فرموده است.
سنّت كه روایت و حدیث و نص نیز بدان اطلاق مى شود، كلامى است كه الفاظ آن از پیامبر اكرم و محتوا و معانى آن از خداوند است. البته سنّت در علم اصول، سه قسم است: قول، فعل و تقریر معصوم؛ لكن مراد اصولیّین، سنّت صادره از پیامبر ـ ص ـ است و لذا، كتابت را جزء سنّت نیاورده اند. روشن است كه اگر سنّت به واسطه امام معصوم رسیده باشد، قسم چهارمى هم خواهد داشت و آن، كتابت است.
كتاب و سنّت، هر دو باید از پیامبر اكرم به جامعه برسد تا مورد عمل قرار گیرد. در رسیدن «كتاب» به انسانها، نسلاً بعد نسلٍ تا به امروز، اشكالى نداریم. بحمدالله كتاب خدا با همان الفاظ و كلمات و خصوصیّات وارده، به صورت متواتر و قطعى، به ما رسیده و تغییر و تحریفى در آن واقع نشده است و تشكیك در این مسئله و قول به «تحریف كتاب الله» كه از برخى علماى فریقین صادر شده، باطل است و مورد قبول نیست؛ بلكه اشتباه و لغزش است و زَلَّة الكبیر، زلَّةٌ كبیرة.[3]
و امّا درباره «سنّت» و حدیث ـ كه موضوع نوشتار ما نیز هست، ـ بحث است كه اوّلاً، كیفیّت رسیدن سنّت و كلمات پیامبر اكرم به جامعه اسلامى از صدر اسلام تا به امروز، چگونه است؟ و ثانیاً، در این روش دستیابى به سنّت، چه اختلافى میان مسلك ما (شیعه امامیّه) و مسلك سایر برادران مسلمانمان (از غیر امامیّه) هست؟
در این زمینه به نكاتى چند اشاره مى شود:
نخست آنكه سنّت و حدیث در نزد اهل تشیّع، همان سنّت و حدیث در نزد اهل تسنّن است و مراد فریقین از آن، «الفاظ و مطالبى است كه از پیامبر گرامى اسلام صادر شده و به عنوان علوم و معارف الهى، در مقام بیان، القاء شده است». و توهّم آنكه سنّت در نزد شیعه امامیه و فرقه جعفریّه معناى دیگرى دارد و این توهم كه آنها معتقدند ائمه معصومین علیهم السلام، خود بالاستقلال مطالب را از حضرت حق دریافت مى كنند و براى مردم بیان مى نمایند، باطل است؛ بلكه در عالم تشیّع و در نزد امامیّه، اعتقاد بر این است كه احكام الهى و معارف دینى، اعمّ از اصول و فروع و غیر آنها، كه از ائمّه معصومین صادر شده، جملگى به عنوان نقل سنّت پیامبر و معارفِ دریافت شده از آن حضرت است.
هشام بن سالم و حماد و غیر آنها مى گویند:
سمعنا ابا عبدالله ـ ع ـ یقول: حدیثى حدیث أبى و حدیث أبى حدیثُ جَدّى و حدیث جَدّى حدیث الحسین و حدیث الحسین حدیث الحسن و حدیث الحسن حدیث امیرالمؤمنین و حدیث امیرالمؤمنین حدیث رسول الله و حدیث رسول الله قول الله عزّوجلّ.[4]
و از جابر انصارى نیز نقل است كه گفت:
قلتُ لأبى جعفر ـ ع ـ إذا حدثتنى بحدیثٍ فاسنده لى، فقال: حدّثنى أبى عن جَدّى عن رسول الله عن جبرئیل عن الله تبارك و تعالى و كلّ ما اُحدّثك بهذا الإسناد.[5]
[به امام باقر ـ ع ـ عرض كردم كه چون براى من حدیثى نقل مى كنید، سلسله راویان آن را نیز براى من ذكر كنید. پس حضرت فرمود: حدیث كرد براى من، پدرم از جدّم از رسول خدا از جبرئیل از خداوند تبارك و تعالى؛ و هر چه براى تو حدیث مى كنم، با همین سند است.]
دیگر اینكه بنابر آنچه گذشت، فرق میان ما و اهل سنّت، در طریق وصول و سلسله سند سنّت و حدیث است. آنچه به عنوان «سنت نبى» از پیامبر گرامى به دست ما رسیده، (با اكثریّتى قاطع) به وسیله امامان معصوم و همان دوازده نفر خلیفه منصوب از طرف پروردگار است كه آنان، به عقیده همه اهل اسلام، انسانهایى پاك و مورد تعظیم و تكریم و به عقیده طایفه امامیّه، معصوم از گناه و خطا و اشتباهند.
از دیدگاه شیعه، چون طول مدّت زندگى امامان معصوم (تا غیبت آخرین آنان)، تا سنه 260 هجرى بود، بنابراین، احادیث پیامبر ـ ص ـ و سنّت آن حضرت، تا سنه مزبور، مصون از خطا و اشتباه بوده است و سلسله راویان غیر معصوم، مربوط به فاصله زمانى میان ما و آخرین معصوم است. ولى از نظر اهل سنّت، سلسله روات غیر معصوم، از حین ارتحال پیامبر اكرم ـ ص ـ آغاز مى شود. به تعبیر دیگر، عمر پیامبر اسلام از جنبه بیان شریعت و مصون داشتن احكام الهى و معارف اسلامى و حلال و حرام دینى، در دیدگاه اهل سنّت، 23 سال (یعنى از هنگام بعثت تا زمان رحلت آن حضرت) و از نظر شیعه، 273 سال (یعنى از بعثت پیامبر تا حین رحلت امام یازدهم) است.
در نتیجه، احكام و معارف اسلامى و علوم رسیده از معصوم، از نظر شیعه، در كمیّت، زیادتر و در كیفیّت، قریب العهد به زمان معصوم است و از نگاه عامّه، مجموع احادیث نقل شده و فراگرفته شده، محدود به همان مدّت 23 سال است، با فاصله اى بیشتر و عهدى طولانى تر.
ضمناً روشن شود كه فرقه شیعه معتقد است پیامبر گرامى، تمام آنچه را كه براى جوامع بشرى لازم است، اعمّ از احكام اصولى و فروعى و غیر این دو، براى خلفاى معصوم خود بیان و به آنها منتقل نموده و در نزد آنها ودیعه است. طبق احادیثِ رسیده، كه از آن جمله، كلمات پیامبر گرامى در خطبه حَجّة الوداع است، آن حضرت، بارها به این موضوع تصریح فرموده اند كه:
یا ایها الناس! والله ما مِن شَى ءٍ یُقرّبكم من الجنّة و یباعدكم من النار الّا وقد أمرتُكم به، و ما مِن شى ءٍ یقرّبكم من النار و یباعدكم من الجنة الّا وقد نَهَیتكم عنه.[6]
[اى مردم! هیچ چیزى كه شما را به بهشت نزدیك گرداند و از آتش دور سازد نیست، مگر آنكه من شما را بدان امر كرده ام و هیچ چیزى كه شما را از بهشت دور مى سازد و به آتش نزدیك مى نماید نیست، مگر آنكه من شما را از آن نهى كرده ام.]
و چنین مطلبى را علماى اهل سنّت ادّعا نمى كنند و اگر ادّعا كنند، چه كسى را مصداق این مقام مى دانند؟
سوم، مسئله اتقان طریق و استحكام نقل و اطمینان به صدور و وصول احادیث نبىّ گرامى است كه بر حسب مسلك تشیّع، تا سنه 260 هجرى ثابت است و عامّه آن را نپذیرفته اند. توضیحاً باید اشاره كرد كه اهل بیت پیامبر گرامى اسلام، اگر فرض كنیم كه امامتشان هم ثابت نباشد، باید بپذیریم كه حجّیّت گفتار و نقل احادیث و نیز وجوب تمسّك به آنها در أخذ احكام الهى و علوم و معارف قرآنى، امرى ثابت و مسلّم است؛ به دلیل آیه شریفه:
«انّما یُریدُالله لیُذهب عنكم الرّجسَ اهلَ البیت و یُطَهّركم تطهیراً.» [7]
و نیز به دلیل گفتار پیامبر اكرم ـ ص ـ :
إنّى تارك فیكم الثّقلین كتاب الله و عترتى أهلَ بیتى، ما إن تمسّكتم بهما لَنْ تضلّوا.[8]
پس كتاب و سنّت، هر دو پشتوانه حجّیّت قول اهل بیت علیهم السلام و بیانگر لزوم مراجعه به ایشان و أخذ احكام از آنان است و بى تردید آنان با امثال اَنَس و عِكرمه و ابو هُریره و... فرق اساسى دارند و احادیثشان قابل مقایسه با هیچ حدیثى از غیر آنها نیست. چه آنكه «دروغ»، پلیدى و رجسِ روح و روان است و آیه شریفه مذكور، آنها را از هر رجس و پلیدى دور داشته و پاكیزه شمرده است. چنانچه حدیث متواتر ثقلین نیز همه امّت را به فراگیرى و أخذ از ایشان و تمسّك به علوم آنها دعوت مى كند.
چهارم؛ براى هر كس كه دقّت و تأمّلى در احادیث رسیده از پیامبر اكرم ـ ص ـ بنماید روشن مى گردد كه سنّت در مسیرى كه به طول تاریخ از حین صدور حدیث تا امروز است، در عالم تشیّع هیچگاه دچار محذور سنّت عامّه نشده؛ زیرا سنّت رسیده از طریق عامّه، مدّت مدیدى گرفتار ممنوعیّت كتابت بوده و فقط از طریق السنه و اذهان سابقین به لاحقین منتقل مى شده است. چه آنكه خلیفه دوم پس از ارتحال رسول اكرم ـ ص ـ ، نوشتن احادیث را شدیداً قدغن كرد و به دلیل «كفانا كتاب الله» یا نظیر آن، كتابت سنّت و حدیث را ممنوع داشت؛ به طورى كه برخى را به خاطر نوشتن حدیث، شلّاق زد و این قضیّه تا زمان عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموى ادامه داشت و البته واضح است كه در انتقال مطلب از ذهنى به ذهن دیگر، چه خطراتى پیش مى آید و الفاظ و نكات و معانى، تا چه اندازه در معرض تغییر و تحریف (به دست افراد مختلف الحال) قرار مى گیرد.
لكن سیر سنّت در میان شیعه، طور دیگرى بوده است و از همان اوایل امر كه پیامبر ـ ص ـ فرمود:
قیّدواالعلمَ بالكتاب.[9]
[علم را با «نوشتن» به بند كشید.]
آنچه پیامبر اكرم مى فرمود، على ـ ع ـ مى نوشت و لذا در نزد اهل بیت علیهم السلام، كتابى بود كه غالباً براى اصحاب نزدیك، از آن نقل مى فرمودند و آن، املاى رسول الله ـ ص ـ و نوشته على ـ ع ـ بود[10] و این، افزون بر علوم و معارفى بود كه آن بزرگواران، خود به اصحاب و شاگردان تعلیم و به نوشتن آن، دستور مى دادند.
كتاب دیگرى نیز با املاى حضرت زهرا ـ س ـ و كتابت حضرت امیر ـ ع ـ در علوم و احكام متنوّعى كه زهراى مرضیّه از پیامبر اكرم آموخته بود یا خود به الهام الهى در ذهن داشت، نزد اهل بیت علیهم السلام بوده است.[11]
همچنین در روایات اهل بیت آمده است:
«اكتبوا ما تسمعون، فإنّكم سوف تحتاجون الیها»[12] او «اكتبوا فإنّكم لا تحفظونَ حتّى تكتبوا»[13]
[«بنویسید آنچه را مى شنوید؛ زیرا به زودى به آن نیازمند مى شوید.» یا «بنویسید، زیرا بدون نوشتن، نمى توانید نگهدارى كنید».]
یونس بن عبدالرحمان مى گوید: كتابى از امیرمؤمنان در باب «فرائض» به من رسیده بود. آن را بر امام هشتم على بن موسى الرضا ـ ع ـ عرضه داشتم؛ فرمودند صحیح است.[14]
همچنین عمرو متطبّب مى گوید: كتاب «دیات» ظریف بن ناصح را بر امام صادق ـ ع ـ عرضه داشتم؛ تأیید فرمودند.[15]
حسن بن الجهم نیز نقل مى كند كه همین كتاب (دیات) را بر امام رضا ـ ع ـ عرضه داشته و ایشان تأیید فرموده اند.[16]
افزون بر دلایلى كه تا اینجا ذكرشان گذشت، كلام پیامبر اكرم در خطبه مسجد خیف كه فرمود: «نَضّرالله عبداً سمع مقالتى فوعاها و حَفظها و بلَّغَها مَن لم تبلغه»[17]، دلیل روشن دیگرى بر لزوم نوشتن است. چه آنكه بهترین مصداق حفظ، نوشتن است و در روایت آمده كه سفیان ثورى، از یكى از اصحاب امام صادق ـ ع ـ درخواست كرد كه او را به حضور آن حضرت ببرد. او اجازه گرفت و سفیان در وقت مقرّر رفت و پس از استجازه ورود، درخواست قلم و دوات نمود و گفت: «خطبه رسول الله در مسجد خیف را بیان فرما». حضرت فرمود: «اكتب بسم الله الرحمن الرحیم. خطبة رسول الله فى مسجد الخیف، فقال: نَضَّرالله عبداً سمع مقالتى فَوَعاها و... [كه گذشت]».[18]
بدین ترتیب، باید گفت سنّت در دیدگاه تشیّع، از آغاز صدور، همراه با تمامى جنبه هاى حفظ و رعایت، و از جمله مقیّد به كتابت بوده است. چنین حالتى در سنّت از نظر عامّه نیست مگر در اندكى از آن؛ و لذا در نزد آنها معروف است: «كلّ حدیثٍ رَواه الشافعى عن مالك عن نافع عن ابن عمر، فهو سلسلة الذَّهَب». ولى در نزد علماى شیعه، «كلّ حدیثٍ صَدَر مِن المعصومین مِن علىٍ ـ ع ـ الى مولینا العسكرى، فهو سلسلة الذّهب» و علاوه بر آن، در حدّ فاصل میان علماى ما و معصومین نیز راویانى هستند كه احادیث رسیده به وسیله آنها سلسلة الذهب است؛ كسانى نظیر زراره و محمد بن مسلم و أبان و ابن ابى عمیر و یونس و غیر ایشان.
بنابراین مى توان گفت كه «اهل سنّت حقیقى»، فرقه شیعه جعفرى است و نه معروفین به «اهل سنّت» كه چون از نظر حدیث در مضیقه قرار گرفتند، قیاس و استحسان و استقراء و امثال آنها را مدارك و منابعى در عرض كتاب و سنّت قرار دادند. لكن انصاف این است كه علماى اهل تسنّن، در نقل و تنظیم احادیث، بیش از ما زحمت كشیده اند؛ چنانكه در تفسیر كلام الله نیز مطلب همین طور است.
خداوند را به خاطر همه نعمتهاى بى دریغش، از جمله نعمت دسترسى به «سنّت» كه راهگشاى حیات طیبّه است، و نعمت راهیابى به ولایت اهل بیت ـ ع ـ كه امامان حق اند، شكر مى گزارم... یا اهلَ بیت النبوّة!... عندكم ما نَزَلت به رسلُه و هبطت به ملائكته... مَوالىَّ!... بكم علَّمنا الله معالم دیننا و أصلح ما كان فَسَد مِن دنیانا...[19]
اللهمّ انّا نشكرك على أن عرّفتنا نفسك و رسلك و خاتمَ رسلك و حُجَجِك و خاتمَ حُججِك، و مانَدرى ما نشكر أجمیل ما تنشر أم قبیح ما تستر، ام عظیم ما أبلیتَ و أولیتَ ام كثیر ما منه نجیت و عافَیت، والسلام علیكم و رحمة الله.

پی نوشت ها:

--------------------------------------------------------------------------------
1 - عیون اخبار الرّضا(ع): 2/173؛ البحار: 85/257/3
2 - الشعراء: 193 ـ 195
3 - لغزش بزرگان، لغزشى بزرگ است.
4 - الكافى: 1/53/14؛ وسائل الشیعه: ابواب القضاء، ب 8 ح 26
5 - امالى المفید: 42/10؛ حلیة الابرار: 2/95؛ الخرائج و الجرائح: 2/893؛ البحار: 2/148/21
6 - الكافى: 2/74/2
7 - الاحزاب: 33
8 - البحار: 36/331/191
9 - المستدرك على الصّحیحین: 1/106؛ عوالى اللئالى: 1/68؛ منیة المرید: 267؛ كنزالعمّال: 10/147؛ البحار: 2/151 و در برخى نقلها چنین آمده است: «قال رسول الله: قیدواالعلم. قلتُ و ما تقییدُه؟ قال: كتابتُه».
10 - بصائر الدرجات: 149؛ الكافى: 1/296
11 - الكافى: 1/297
12 - الكافى: 1/52/9
13 - الكافى: 1/52/10
14 - الكافى: 7/330/1
15 - الكافى: 7/324/8
16 - الكافى: 7/324/9
17 - الكافى: 1/403/1 [خداوند خرّم سازد بنده اى را كه سخن مرا بشنود و ازبر كند و نگاه دارد و به كسى كه به او نرسیده برساند.]
18 - الكافى: 1/403/2
19 - همان.

زندگی دنیوی انسان، فرصتی مناسب و منحصربفرد برای پیمودن راه كمال و نایل شدن به سعادت ابدی است.
خداوند متعال برای سهولت وصول انسان به این امر مهم پیامبران را مبعوث فرمود تا انسان ها را به وسیله آن ها راهنمایی نماید. اما، انسان ها از آنجا كه مختار و انتخابگر آفریده شده اند دربرابر دعوت انبیای الهی واكنش های متفاوتی داشته اند و به همین علت، سرنوشت های متعددی دارند.
در این مقاله، نویسنده سعی كرده است به تبیین این موضوع بپردازد مطلب را با هم ازنظر می گذرانیم:

فرآیند تكاملی انسان
انسان فرآیند تكاملی را در طول یك زمان مشخص و معینی می پیماید. هرچند كه برخی از محققان و اندیشمندان بنابر آیات مربوط به عالم ذر، از وجود علمی و عینی (عین ثابته عارفان) در مقام فیض اقدس و فیض مقدس سخن گفته و بر این باورند كه هر انسانی پیش از وجود خارجی مادی اش، در عامل و نشئه های دیگری به سر برده و در آن عالم است كه از مردمان پیمان گرفته شد و امانت را پذیرفت و بار آن را به دوش كشید و سپس در یك حركت دوری من الله و الی الله عوالم برزخ نزولی و جهان ماده و برزخ صعودی و عالم ملكوتی و الهی را طی كرده و خواهد كرد؛ با این همه هیچ شك و شبهه ای نیست كه آدمی در جهان ماده دوگونه زندگی داشته است؛ یكی زندگی جنینی و دیگری زندگی پس از تولدش در روی زمین كه هریك خود به تعبیری عالمی خاص خود و نشئه ای ویژه ای با خصوصیات و ویژگی های استثنایی است.
هركسی وارد این دنیا می شود، از عالم جنینی خود اطلاعات كامل و درستی ندارد و تنها ازطریق دستگاه و سازه های فناوری نوین اطلاعاتی از چگونگی شكل گیری جنین و رشد مادی آن به دست می آورد ولی از همه آن چه واقع می شود اطلاعی ندارد. از این رو از چگونگی دمیدن روح، آدمی جز توهم و تخیلات تیره و تار چیزی به ذهن ندارد.
پس از زاد و زایش نیز این فرآیند ادامه می یابد و آدمی در میان مشكلات و كشاكش درد و رنج، آسایش و آرامش، نیازها و خواسته ها، ازطریق آموزش های تجربی، علمی، وحیانی و پرورش ها و تربیت های خاص خود و دیگران، قوا و ظرفیت های وجودی خودش را آشكار می كند. در این مقطع زمانی اززندگی هرچند به عنوان یك فرزانه و فیلسوف به آینده و پس از مرگ نمی نگرد ولی همانند زندگی جنینی خود اطلاعات درستی ندارد و آینده به شكل مبهم و تیره ای پیش روی او نمایان می شود. ازا ین رو بیشتر به اقتضای طبیعت مادی خود با زندگی مادی روزمره درگیر می شود و كم تر به آینده مبهم خود می نگرد و در راه شناخت آن گام برمی دارد.

واكنش انسانها نسبت به آینده
تنها عده ای خاص هستند كه با بهره گیری از داده ها و اطلاعات وحیانی نسبت به گذشته و آینده خود به نوعی آگاهی می رسند. این دسته نیز به دو دسته تقسیم می شوند: نخست كسانی كه با شناخت كلی از وضعیت كنونی خود، با بهره گیری از روش ها وشیوه هایی كه از بیرون از عقل بشری و از راه وحی به دست آورده اند، دست به اعمال و كارهایی می زنند تا نوعی آمادگی در اندیشه و وجود خود پدید آورند و نسبت خود را با آینده بازسازی كنند و خود را به آن نزدیك سازند. آنان به این باور رسیده اند كه این مقطع، مقطع كوتاهی از زندگی بشر است و هدف از خلقت و آفرینش آدمی چیزی فراتر وبرتر از زندگی مادی دنیوی است. با اعمال و كارهایی كه انجام می دهند به نوعی ظرفیت و توانمندی دست می یابند كه آینده را از ورای ماده می بینند و یا دست كم به بخشی از آینده آگاهی و حتی دسترسی می یابند. آینده ای كه از ورای مرگ می آید و به شكل «عالم برزخ» خودنمایی می كند.
دسته دوم با آن كه از طریق وحی شناخت اجمالی و كلی نسبت به وضعیت كنونی و آینده خود یافته اند ولی به دستورها و پیام های وحیانی عمل نمی كنند و یا تنها به برخی عمل می كنند و در عمل برخی از ظرفیت ها و توانمندی های خویش را آشكار می سازند. دست كم می توان گفت بیشتر مردمان مؤمن به خدا، وحی و آموزه های هدایتی وحیانی، این گونه هستند.
اینان به نوعی تردید، دست كم می توان گفت در حوزه عمل به سر می برند و در میان نوسانات ماده و گرایش ها و جاذبه های آن و تمایلات آخرتی حركت می كنند و پاندول وار به هریك از دو سوی آخرت و یا ماده كشیده می شوند. از این رو می توان دست كم آنان را در حوزه عمل مذبذبین دانست كه در نوسان تردید به سر برده و عمل می كنند. پس به برخی از اعمال اقدام و از برخی سرباز می زنند. حتی می توان درباره برخی گفت كه به برخی از آموزه ها و گزاره های و حیانی ایمان و به برخی دیگر كافر هستند؛ از این روست كه درعمل نیز چنین برخورد و كنش و واكنشی از خود بروز می دهند. به هرحال انسان ها به این سه دسته اصلی تقسیم بندی می شوند كه قرآن از آنان به كافران كه ایمان ندارند، مسلمانان (كه خود به دو دسته منافقان كه ایمان ندارند ولی در ظاهر مومن هستند و فاسقانی كه ایمان دارند ولی در عمل خلاف آن باور كار می كنند. ناگفته نماند كه مراد از مسلم دراین جا اهل تسلیم در برابر خدا و آموزه های وحیانی است) و دسته سوم مومنان یاد می كند كه هم به آموزه های وحیانی ایمان دارند و هم براساس آن عمل می كنند.
مومنان واقعی از آن چه در گذشته اتفاق افتاده و آن چه در عوالم دیگر و یا دست كم در برخی از عوالم اتفاق می افتد آگاه و باخبرند، اما بیشتر مردمان از آن آگاه نیستند و در محدود چشم انداز دنیا می بینند، می اندیشند و عمل می كنند. از این رو هنگامی كه مرگ به سراغ ایشان می رود تازه چشم هایشان باز می شود: فبصرك الیوم حدید (معارج) و بهشت و یا دوزخ برزخی در جلوی چشمانشان نمایان می شود و در آن حالت است كه لترون الحجیم؛ دوزخ را به راستی می بینند.

عالم برزخ و قیامت
عالم برزخ نیز زمان و مقطعی از زندگی انسان است. این عالم كه فاصله میان مرگ و قیامت كبرا است، بخشی از فرآیند تكاملی انسان را شكل می بخشد. (مومنون آیه 001) پس از آن است كه قیامت كبرا آغاز می شود و انسان به بخشی دیگر از زندگی خود وارد می شود.
قرآن درباره واكنش ابتدایی مردگان نسبت به عالم جدید مطالب زیبایی را بیان می دارد كه در اینجا جایگاه بیان و تبیین آن نیست. همین گونه و یا زیباتر و شگفت تر را نسبت به زندگی قیامتی از خود بروز می دهد. قرآن در آیه 1 تا 3 سوره زلزال با اشاره به مسئله زلزله شدید رستاخیز و واكنش انسان ها نسبت به اتفاقات و روبه رو شدن با عالم رستاخیز می فرماید: اذا زلزلت الارض زلزالها و اخرجت الارض اثقالها و قال الانسان مالها؛ هنگامی كه زمین به شدت می لرزد و بارهای سنگینش را بیرون می ریزد، در آن هنگامه است كه انسان می پرسد: زمین را چه شده است؟
این نخستین واكنش آدمی با عالم قیامت و رستاخیز آدمی است. بیشتر مردمان كه درباره قیامت با تردید برخورد می كردند و گاه با تعجب و شگفتی، از یك دیگر می پرسند كه آیا پس از دنیا و مرگ، دنیا و عالم دیگری هست: یقول الانسان اذا ما مت لسوف اخرج حیا (مریم آیه 66) اكنون از خاك بیرون می آیند و ناگهان خود را در حالتی می یابند كه زمین به شدت می لرزد و همه آن چیزهایی را كه در درون خود داشت بیرون می ریزد. این اتفاق و بارسنگینی كه از درون زمین بیرون می آید، انسان و جن است كه پیش از این مرده و در درون خاك جای گرفته بودند؛ زیرا چنان كه می دانیم هر یك از انسان و جن را ثقل خوانده اند و اینان اكنون آن بار سنگینی است كه زمین از خود بیرون می ریزد. همین كه این انسان ها مرده از درون زمین با تكان های شدید و لرزش های بی امان بیرون ریخته می شوند (مانند تكان هایی كه برای جدا كردن داخل سرند انجام می شود)، شگفت زده و هراسان از یك دیگر می پرسند: زمین را چه شده است؟
تصویر قرآن از انسان ها مرد ه ای كه سر از خاك برمی دارند این است كه آنان گویی به خواب رفته بودند و اكنون با لرزش های زمین بیدار شدند. از این رو از به هم ریختگی و آشوب و لرزش زمین شگفت زده می شوند و درپی چاره جویی هستند. قرآن بیان می دارد كه اكنون زمان آشكار شدن حقایق آن چنان كه باید و شاید است. اخبار همگان معلوم می شود و هركس درمی یابد كه چه شده است و در فرآیند تكاملی به كجا رسیده است و سیر وجودی خود را چگونه پیموده است.
خداوند پیش از این به انسان ها هشدار داده بود كه زندگی مادی دنیوی، همه زندگی نیست و انسان بیهوده آفریده نشده است (قیامت آیه63) تا پس از زندگی كوتاه از میان برود و هیچ و فوت شود؛ بلكه به جای فوت و هیچ شدن، توفی و گرفتن جان هاست كه مدتی را در زمین به سر برده و سپس به عالم برزخ رفته و اكنون دوباره به حالتی بازمی گردد كه هم جسم و هم جانش با اوست، چیزی شبیه زندگی مادی دنیایی با تغییرات گسترده و زیربنایی كه خداوند از آن به تبدیل زمین و آسمان یاد می كند: یوم تبدلت الارض غیرها.
در سوره قیامت به چگونگی برچیده شدن این نظام كنونی و تبدیل زمین و آسمان اشاره می شود. سپس در همان جا به حالتی كه انسان با آن روبه رو می شود توجه می دهد كه می كوشد تا خود را از وضعیت موجود آن زمان برهاند. ولی با حالتی مواجه می شود كه گریزگاهی را نمی جوید و نمی یابد. پس رو به یك دیگر می كنند و ناتوان می گویند: یقول الانسان یومئذ این المفر؛ اكنون كدام گریزگاهی است كه بدان سو بگریزیم. (قیامت آیه01) و خداوند پاسخ می دهد كه دیگر گریزگاهی نیست و این جا قرارگاه و مستقر آدمی است و باید در آن بماند. (همان آیه11و21)
وقتی آدمی خود را در این وضعیت می یابد به همه چیزهایی كه پیش از این با اعمال خود ساخته بود و وجودش را به آن شكل و شاكله داده بود آگاه می گردد. البته قرآن بیان می كند كه انسان به دو دسته از اعمال خود آشنا می شود. اعمالی كه از آن به (پیش فرستاده) یاد می كند كه به نظر می رسد همان هایی است كه خود در زندگی بدان عمل كرده است و اعمال (پس فرستاده) كه بیانگر اعمالی است كه از طریق باقیات و سنت ها و سیره به جا گذاشته است. این اعمال خیر یا شر، اعمالی است كه از طریق باقیات صالحات و یا سیئات مانند اعمال عام المنفعه، فرزندان نیك و یا بد و سیره و سنت های پسندیده و ناپسند از خود به جا گذاشته است.
انسان در آن هنگامه به همه اعمال و وجود و شاكله خود آگاهی كامل و تمامی دارد كه از آن به بصیرت یاد می شود و می فرماید: الانسان علی نفسه بصیره (قیامت آیه 31و 51) بنابراین دیگر عذرخواهی و توجیه اعمال نمی تواند مفید و مؤثر باشد؛ زیرا انسان خودش را نمی تواند فریب دهد. وقتی خودش را با اعمال ناپسند كور كرد و نابینایی قیامتی شد، نمی تواند این شاكله و شخصیت وجودی خودش را انكار كرده و بگوید كه بینا و بصیر است.
بنابراین انسان در قیامت با اعمال خود مواجه و روبه رو می شود كه به شكل وجودی و تحقق خارجی ظهور و بروز می كند و كارنامه اعمال وی همان شخصیت و شاكله وجودی اش می باشد كه می تواند گرگ و یا هر جانور دیگری باشد و یا پست تر و فروتر از جانوران: كالانعام بل هم اضل. این كه قرآن می فرماید كارنامه عمل فرد بر گردن او آویخته است (اسراء آیه 31) بیانگر آن است كه انسان با آن خود را شكل بخشیده و كاملاً بر پایه آن تبدیل و تغییر كرده است. چنان كه وقتی برخی از قوم یهود با تجاوز حدود الهی به شكل میمون و بوزینه و یا خوك درآمدند به این معناست كه شاكله وجودی ایشان این چنین تغییر ماهیت و هویت می دهد. استاد حسن زاده آملی می فرماید كه انسان برخلاف تصور نوع الانواع نیست بلكه جنس الاجناس است كه می تواند به نوع ها و یا انواع متفاوتی تغییر شكل دهد. به این معنا كه انسانی می شود كه گاو شتر پلنگ است و یا گرگ و میش و خر است و مانند آن. وی در ادامه از این نیز فراتر رفته می فرماید كه هر شخص انسانی خود نوع منحصر به فرد است. به این معنا كه اگر جبرئیل خود یك نوع است و عزرائیل خود نوع دیگر می باشد. انسان هم چنین است كه هر فرد و شخصی از انسان می تواند به یك نوع خاص تغییر شكل و ماهیت دهد. از این رو هر شخص آدمی در این فرآیند زندگی خود به نوعی تكامل در جهت صعود و سقوط دست می یابد كه می تواند نوع منحصر به فرد شود كه با دیگران تفاوت های ماهوی و هویتی خواهد داشت. هیچ دو انسانی از همه جهات به هم شبیه و همانند نخواهد شد و در قیامت می بینیم كه وحوش های مختلف و متنوع محشور می شوند. این وحوشی كه حشر می شوند، همین انسان ها هستند كه به شكل جانورانی محشور می شوند. چنان كه پیش از این برخی از یهودیان خوك، میمون و بوزینه شده اند، دیگر افراد و اشخاص امت ها و ملل نیز تغییر ماهیت و شكل می دهند و این گونه است كه روز قیامت، روز حشر جانوران و انسان هاست؛ زیرا در صحنه كبرای قیامت انسان آن چه را به كدح و سعی به دست آورده است، نشان می دهد. مگر نه این است كه لیس للانسان الا ما سعی؛ برای انسان جز آن اعمال و تلاش ها و سعی ها نیست. اكنون روز حادثه كبرای قیامت است كه این سعی به شكل واقعی و وجودی خودش را نشان می دهد و انسان آن چه را سعی كرده است درمی یابد و متذكر می شود: فاذا جائت الطامه الكبری یوم یتذكر الانسان ما سعی (نازعات آیه 43و 53) این تذكر از آن جایی كه بیانی نیست بلكه وجودی و خارجی است سودی ندارد كه بتواند خود را تغییر دهد. از این روست كه دیگر این ذكر نمی تواند تأثیر در تغییر شخصیت آدمی پدید آورد. چون جایی ذكر در دنیا بوده است كه به سر آمده است: و جی یومئذ بجهنم یومئذ یتذكر الانسان و انی له الذكری؛ آن روز دوزخ آورده می شود و آن روز انسان متذكر می شود ولی زمان تذكر گذشته است. (فجر آیه33) این دوزخ ذات اوست كه در درون اوست و نمی تواند از آن خارج شود و دوزخ را بیرون راند. از این روست كه در درون آن آتش است نه در بیرون او. از این روست كه از درون می سوزد و آتش در درونش لهیب می كشد.
اگر این گونه است، پس بهشتیان نیز این گونه از نعمت وجودی خود بهره می برند و از نعمت های وجودی كه رضوان جانشان است سود می جویند. آیات قرآنی درباره واكنش مؤمنان نیز تصویر و ترسیم زیبایی آورده است كه می توان در آیات سوره الرحمن و الواقعه و مانند آن یافت.
باشد با پیش گیری و تقوای الهی خود را در مسیر بالندگی و تكامل و روضه رضوان بسازیم و در دنیا كه كارخانه انسان سازی است، به درستی و بر پایه آموزه های قرآنی و وحیانی عمل كنیم.