تبیان، دستیار زندگی

ایران كشوری است با فرهنگ و معماری كهن كه از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب با نمادهایی از مقاومت و پایداری پوشیده شده است؛ چرا كه به علت موقعیت سوق‌الجیشی و منابع بی‌شمارش در هر دوره از تاریخ مورد هجوم عده‌ای از متجاوزان بوده است.

از این‌رو در بسیاری از نقاط ایران دژها و برج‌و باروهای بلند و مستحكمی برای جلوگیری از حمله دشمنان و همچنین نگهبانی از مرزها ساخته شده است.
یكی از بزرگترین دژهای آجری ایران دژ «رودخان» است كه از میان تمامی قلعه‌ها و دژهای باقی‌مانده از دوران كهن، قدمت بیشتری دارد.
این بنای تاریخی در فاصله 20‌كیلومتری جنوب‌غربی شهرستان فومن در قسمتی از ارتفاعات پوشیده از درخت‌های سرسبز قرار دارد. این بنا كه بزرگترین و كهن‌ترین دژ آجری ایران است، مدت‌ها مركز استقرار و حكمرانی فرمانروایان گیلان بوده است. بر اساس تحقیقات به عمل آمده بنای این قلعه به دوره ساسانیان؛ یعنی قبل از اسلام بر‌می‌گردد و این قدمت بسیار زیاد باعث شده است كه برخی از محققان این اثر معماری را یكی از كهن‌ترین دژهای ساخت دست بشر بدانند.
پس از ساخت این دژ باگذشت زمان، آثار تخریب و فرسودگی در آن ظاهرشد؛ اما در قرن‌5 و6‌هجری قمری و در زمان حكومت سلجوقیان تجدید بنا شد و در زمان اسماعیلیان این قلعه از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان به شمار می‌رفته است.
برای نخستین بار در سال 1830‌میلادی «الكساندرشودزكو»محقق لهستانی‌الاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد و در یادداشت‌های خود موقعیت این بنا را ثبت كرده است. وی درباره قلعه رودخان می‌نویسد: دژی است در بالای كوهی در قسمت علیای رود‌خانه‌ای به همین نام، بام آن سنگی است طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحكم است و بر روی كتیبه ورودی‌ سر‌در آن حك شده است كه این قلعه برای نخستین بار در سال 918 تا 921‌ه.ق برای سلطان حسام‌الدین ‌امیردباج‌بن امیر علاءالدین اسحاقی تجدید بنا شد. درحال حاضر این كتیبه در موزه رشت نگهداری می‌شود.
سلاطین اسحاقی كه از سال550 تا 1002‌ه.ق بر گیلان غربی حكومت داشته‌اند، از این قلعه به علت موقعیت مناسب و سوق‌الجیشی و شرایط اقلیمی خاص، استفاده‌های فراوان برده‌اند و بارها توسط آنان بازسازی شده و مهم‌ترین مركز دفاعی آنها به شمار می‌رفته است.
مصالح به كار رفته در قلعه رودخان از سنگ و آجر است. در جدار خارجی‌ این قلعه، سنگ و در جداره داخلی آن آجر و ملات ساروج به كار رفته است. مساحت داخلی قلعه بالغ بر پنج هكتار است كه شرق قلعه به‌نام شاه‌نشین و غرب آن با نام آسایشگاه افسران شناخته می‌شود. اختلاف ارتفاع بالاترین نقطه (شاه‌نشین) و پایین‌ترین نقطه (در ورودی) حدود 110‌متر است. این قلعه 65 برج و بارو و دیواری به طول 1500‌متر دارد.
برای رسیدن به قلعه پس از عبور از شهر فومن، روستاهای گشت، كرد‌محله، گشت‌رودخان، سیاه‌كش، سید‌آباد و قلعه رودخان در جاده‌ای كه نیمی از آن آسفالت و نیمی‌ دیگر خاكی است، باید طی‌مسیر كرد و به روستای حیدرآلات كه جاده‌ای اتومبیل‌رو به آن ختم می‌شود، رسید. از اینجا تا قلعه را باید پای پیاده كه حدود 5‌كیلومتر است، طی‌كرد. زمان لازم برای طی كردن این مسیر با پای پیاده حدود یك‌ساعت‌ونیم است كه متراژی از آن را از طریق 1000 پله احداث شده، باید طی كرد تا به قلعه رسید.
برخی از ساكنان منطقه به این شایعه باور دارند كه این قلعه را «جن‌ها» بنا كرده‌اند. آنها در باور ‌خود اظهار می‌دارند هیچ بنایی كه توسط آدمیزاد بنا شده باشد، نمی‌تواند اینقدر دوام بیاورد. از روستای قلعه رودخان تا دژ رودخان طبیعت بسیار زیبا و چشم‌اندازهای بی‌نظیری وجود دارد كه هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌كنند. در مسیر صعود به قلعه، درختانی با قدمت طولانی به سوی آسمان قد علم كرده و نور از لابه‌لای شاخه‌های این درختان به پایین می‌ریزد. در سمت راست قلعه، رودخانه‌ای به همین نام قرار دارد كه از ارتفاعات سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال در جریان است.
در ساخت دیوارهای خارجی و بناهای حاشیه قلعه از پستی‌و بلندی كوه استفاده شده و وسعت آن حاكی از اهمیت قلعه است. ورودی قلعه از سمت شمال است كه بعد از هشتی وارد محوطه قلعه می‌شوند. در اطراف قلعه، قراولخانه و دوارك وجود داشته است. ارگ اصلی در منتهی‌الیه ضلع غربی قلعه قرار دارد و قراولخانه‌ها با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر محیط اطراف مسلط‌اند.
گفته می‌شود قلعه در دوطبقه طراحی شده؛ اما اكنون چیزی از طبقات زیرزمینی موجود نیست. این قلعه از دو بخش ارگ (محل زندگی شاه) قورخانه (محل فعالیتهای نظامی و زندگی سربازان) تشكیل شده بود؛ اما شرایط اقلیمی و رطوبت بسیار زیاد كه در رویش گیاهان خودرو و درختان تنومند چند صدساله موثر بوده است، عامل اصلی در تخریب این بنا به شمار می‌رود. قراولخانه‌ها و قسمت‌های مختلف قلعه در قشری از خزه‌ها و پیچك‌ها پنهان شده و در‌حال ‌حاضر به‌جز شاه‌نشین (ارگ) آن در حال خرابی و نابودی است.
مشاهده این قلعه هر بیننده‌ای را به حیرت وامی‌دارد تا آنجا كه از خود خواهد پرسید چگونه سازندگان آن توانسته‌اند مصالح موردنیاز را از راه كوهستان صعب‌العبور تا پای كار در بلندای كوه برسانند‌؛ آن هم در چندین قرن گذشته و با امكانات محدود آن زمان و چگونه توانسته‌اند دژی این‌گونه رفیع و مستحكم در ارتفاعی دور از دسترس بنا كنند؟
به‌ هرحال از چند سال قبل اقداماتی در جهت مرمت و بازسازی قلعه صورت گرفته كه از جمله این اقدامات می‌توان به پاك‌سازی و علف‌زدایی از محوطه اثر، تهیه مدارك فنی مربوط به بخشهای میانی، تجهیز‌‌‌ ‌‌كارگاه و حفاظت‌های اضطراری و موضعی، مرمت قسمتی از برج ورودی و ضلع‌شمالی، ترمیم سقف قسمتهای میانی، رطوبت‌زدایی ازبنا، ساخت در‌ها و پنجره‌های چوبی، نصب تاسیسات برقی، بندكشی فضاهای داخلی و نصب تابلوهای راهنما شامل ویژگی و تاریخچه بنا و موقعیت آن نام برد.
اگر می‌خواهید از مناظر طبیعی و هنرمندی اجداد خود در صدها سال پیش لذت ببرید و از پیشرفت علمی و دفاعی آنان بهره‌مند شوید، بازدید از این دژ تاریخی و كهن را – آن هم سر حوصله – به شما پیشنهاد می‌‌كنیم.  

برکه کل یا گنج البحر در شهرستان گراش در استان فارس از عجیب‌ترین، باشكوه ترین و از بزرگ‌ترین آب انبارهای ساخته شده در جهان است. متاسفانه هیچ نشانی از كتبیه یا نوشته‌ای بر ساختمان این بنای عجیب وجود ندارد و اگر در گذشته وجود داشته، اكنون به طور كامل نابوده شده است.

بركه كل در محله‌ی مصلا واقع شده و به همت حاج اسد الله فرزند دهباشی كربلایی (علیرضا گراشی) و توسط استاد، حسن شیرازی ساخته شده است كه بنابر اقوال، تاریخ ساخت آن بعد از آب انبار كشكول، حدود سال (1290 ه.ق) بوده و سقف گنبدی شكل و عظیم آن، به علت نامشخصی پس از مدتی ریزش كرده است.

مخزن آن، همانند اكثر آب نبارهای موجود، دایره‌ای شكل بوده و مصالح بكار رفته در آن از ساروج است و این نكته قابل توجه است كه برای آسانتر شدن آب كشی از آن قطر ته آب انبار، به اندازه‌ی حدود یك متر بیشتر از قطر بالای آن شده است دیوار بدنه (شاوره) كه بر روی كف درگاه‌های ورودی دارای قطر 1 متر و با افزایش ارتفاع و شروع قوس گنبد به 2 متر می‌رسد همچنین طاق‌ای سردرها و دهنه‌های آب انبار كه به شكل تیزه‌دار هستند با مصالح سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و فقط طاق‌های مجراهای ورودی و خروجی آنكه مانند دیگر طاق‌ها تیزه‌دار است از سنگ و ملاط ساروج تشكیل شده است و سنگ پله‌های این آب انبار، در قسمت شمالی بدنه قرار دارد.

این بنا از تابستان (1380) از سوی میراث فرهنگی كشور در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است.

در خیابان چهار باغ اصفهان مجموعه ای وجود دارد به نام مدرسه چهار باغ یا مدرسه مادر شاه که در حال حاضر محل حوزه علمیه امام صادق(ع) می باشد.

این مدرسه به واسطه کاشی کاریهای بی همتایش نه تنها در جهان همانندی ندارد بلکه در میان بناهای تاریخی اصفهان نیز هیچ بنایی به واسطه تنوع در طرح و رنگ و صنعت به کار رفته در کاشی کاری به پای این مدرسه نمی رسد. هر چند هرچقدر از شکوه و عظمت و زیبایی این کاشی کاریها بگوییم بازهم کم گفته ایم اما در این مدرسه علاوه بر کاشی کاریهای بی نظیر آن چیزهایی دیگری نیز وجود دارد که هر بازدید کننده ای را در سرجای خود میخکوب می کند.

یکی از این موارد شبستان اسرارآمیز این مدرسه می باشد

این شبستان در قسمت انتهایی حیاط این مدرسه (جنوب شرقی) واقع شده است و دارای معماری پیچیده ای می باشد که موجب بروز پدیده های شگفت انگیز و اسرارآمیزی در این شبستان میشود

۱- بیسیم اسرارآمیز: اولین پدیده شگفت انگیز این شبستان را من بیسیم اسرار آمیز نامیده ام. به گونه ای که اگر شما در کنار یکی از ستونهای این شبستان بایستید و آهسته و خیلی آرام در کنار کنج ستون شروع به حرف زدن کنید ( اصطلاحا پچ پچ) نفر دیگری که سرش را در کنار ستون دیگری در چندمین متر آنطرف تر قرار داده است با وضوح و به طور کامل صدای شما را می شنود بدون این که کسی دیگر متوجه این صحبت شود.  میگویند طلبه ها هر وقت می خواهند تقلب کنند با همین روش در کنار این ستون ها پاسخ سوالها را ردوبدل می کنند. به همین جهت من به این پدیده شگفت انگیز بیسیم اسرار آمیز می گویم که ناشی از معماری پیچیده این بنا می باشد.

۲- دستگاه تغییر صدا: دومین پدیده شگفت انگیز این شبستان این است که اگر به کف زمین نگاه کنید متوجه می شوید که رنگ سنگفرشی که دقیقا در زیر مرکز گنبدهای متعدد این شبستان قرار گرفته با رنگ سنگفرش سایر نقاط شبستان تفاوت دارد. آری این یک علامت است. علامت پدیده ای اسرارآمیز. اگر دقیقا در زیر مرکز هر یک از گنبدها یعنی دقیقا روی قسمتی که سنگفرش زمین رنگش متفاوت است بایستید و شروع به صحبت کنید ناگهان به شدت متعجب خواهید شد چون صدای شما به طور کامل عوض شده و حالت بم به خود می گیرد و شگفت انگیزتر اینکه بقیه افراد این تغییر صدا را حس نمی کنند و فقط خود شما متوجه تغییر صدایتان می شوید. نکته اسرار آمیز تر این است که اگر دو نفر به فاصله مساوی از مرکز یک گنبد یعنی به فاصله مساوی از این قسمت رنگین قرار بگیرند و شروع به صحبت با یکدیگر نمایند صدای نفر مقابل خود را به همان صورت اسرارآمیز خواهند شنید بدون اینکه صدای خود شخص به گوشش اینگونه به نظر برسد.

قنات بزرگترین اقدام مربوط به تهیه آب در روزگار باستان می باشد. هرگاه سطح آب به زمین نزدیک بوده، شیب آن هم کافی باشد، طول قنات از چند کیلومتر تجاوز نمی کند؛ ولی مسطح بودن زمین و شیب ملایم گاهی طول قنات را تا یک صد و بیست کیلومتر هم می رساند. این قنوات یزد از فاصله های دور با تحمل مخارج گزاف به دست می آیند. در بعضی از نقاط که سطح آب در عمق زیادی قرار دارد، چاهها مخصوصاً مادر چاه تا سیصد متر عمق دارند، مانند قنات گناباد. این قنات همزمان با ورود آریائی ها حفر گردیده است. عمر قنات گناباد که مادرچاه آن 300 متر عمق دارد را 2500 سال برآورد کرده اند.

این قنات بزرگترین و قدیمیترین قنات جهان می باشد و حتی زلزله های بزرگ نیز تاکنون به آن آسیبی نرسانده و فقط برخی قنوات یزد به لحاظ مسافت از آن طولانی تر می باشند.

قنات قصبه گناباد بعنوان یكی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب كرده است . این قنات از میانه ارضی كوی شرقی گناباد از محلی معروف به    «  برج علی ضامن »  در داخل رسوب های ریزدانه آغاز شده و از هفت كانال متصل به هم شكل گرفته است . بر اساس آخرین مطالعات طول این قنات 33113 متر و تعداد چاه های آن متجاوز از 470 حلقه و عمق مادر چاه آن نیز حدوداً 280 تا 300 متر است . ناصر خسرو قبادیانی نخستین كسی است كه در سفر نامه اش به توصیف این قنات پرداخته و عمق چاه آن را هفتصد گز و طول آن چهار فرسنگ ذكر نموده و آن را نیز به كیخسرو نسبت داده است . ظاهرا وی از كنار طولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو عبور نموده است . فضای داخلی قنات دارای كانالها و طونلها اعجاب انگیزی است كه با بررسی های انجام یافته بر روی آن حفره هایی مشخص شده است . ظاهرا این قسمتها برای قرار دادن چراغ و پیه سوز و وسایل روشنایی به كار می رفته است در حال حاضر میزان آبدهی این قنات 150 لیتر در ثانیه است . قطعه سفالهای پراكنده در اطراف دهانه چاه حاكی از این است كه رشته قصبه در واقع كانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده كه در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته های دیگر در مواقع خشكسالی ایجاد شده است. 

با این توصیف و با توجه به عمق چاهها و طول قنوات می توان به مهارت و استادی ایرانیان چیره دست پی برد که چگونه از قرنها پیش قادر بودند به با وسایل خیل ساده و ابتدایی شیب آب زیر زمینی و طراز زمین را در عمق چند صد متری از زیر زمین طوری حساب کنند که آب پس از طی کیلومترها در نقطه محاسبه شده به سطح زمین برسد و به قول مقنی ها « آفتابی » شود. یعنی از تاریکی خارج و در معرض آفتاب و روشنایی قرار گیرد.

برای آنکه عظمت کار ایرانیان قدیم در امر آبیاری و حفر قنوات معلوم گردد، همین قدر کافی است دانسته شود که انتشار کتاب "استخراج آبهای پنهانی" تألیف کرجی که برای یکی از بزرگان گرگان و طبرستان به زبان عربی نوشته و خوشبختانه به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ آنچنان در میان دانشمندان اروپا و آمریکا انعکاس وسیعی یافت که یکی از کارشناسان این فن در یکی از مجلات مهم غربی نوشت:«علم هیدرولوژی در جستجوی پدر خود بود که ناگهان جد بزرگ خود را در ایران یافت».