شئون فرهنگی عاشورا

قبل از پرداختن به اصل بحث ، مناسب است دو واژه فرهنگ و عاشورا را بهتر بشناسیم .     

فرهنگ در لغت به معنای دانش ، علم و معرفت و در اصطلاح به مجموعه ی آداب و رسوم (1) اطلاق می گردد .

عاشورا :  

عاشورا با (الف مقصوره) و عاشوراء با (الف ممدوده) را روز دهم و و گاهى الف بعد از عین حذف مى‏گردد و «عشورا» تلفظ مى‏شود (2)

صاحب مجمع‏البحرین در این‏باره گفته است: «عاشورا یك نام اسلامى است و آن روز دهم محرم است

فرهنگ عاشورا:

 بنابراین با توجه به معنای ارائه شده ، فرهنگ عاشورا به مجموعه ی اعتقادات و باورها و آداب و رسومی که به حوزه ی عاشورا و کربلا اختصاص دارد اشاره می نماید.

عاشورا، قبل از قیام مقدس حسینى(ع)، نام یك روز بود; اما امروز دیگر عاشورا نام یك مقطع زمانى نیست، نام یك فرهنگ است. عاشورا امروز دیگر یك حادثه نیست، بلکه یك مكتب فكرى و یك نظام سیاسى و یك مجموعه فكرى، فرهنگى، اخلاقى، سیاسى و جهادى است. برگزارى مراسم عاشورا، در میان اندیشمندان، هرگز یك عادت نبوده و نیست. احیاى عاشورا در فرهنگ تشیع یك عبادت بزرگ اجتماعى، یك مانور عظیم الهى - سیاسى و حركتى حساب شده در جهت نمایش ولایت و برائت امت اسلامى است. عاشوراى حسینى «سیستم دفاعى اسلام ناب محمدى‏»(ص) در طول قرون و اعصار و درخشانترین نمونه معروف‏گرایى و منكرستیزى در پهنه زمان و زمین است. عاشوراى حسینى بلندترین فریاد بشریت مظلوم در برابر سپاه ابلیس و استكبار جهانى و قله عشق و عرفان انسان نسبت‏به مقام اقدس ربوبى است

آداب عزاداری :

با توجه به فرهنگ بودن و رسوخ احیای عاشورا و نهضت حسینی در اندیشه ی شیعیان ، جهت بزرگداشت این شعار دینی ، آداب خاصی وجود دارد که به نمونه هایی از آن اشاره می گردد .

1- سیاهپوشی :

از نظر فقهی پوشیدن لباس سیاه مکروه است ولی در عزاداری امام حسین (علیه السلام ) وائمه معصومین (علیهم السلام ) استثناء شده است زیرا این کار نشانه حزن و اندوه و نمودار شعائر و حماسه ها است .

2- تسلیت گویی :

اصل تسلیت گفتن در شرایط مصیبت و اندوهی که بر کسی وارد شده در اسلام مستحب است. و در سیره عملی پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) نیز  وارد شده است که ضمن تعزیت ،  به بردن غذا به منزل متوفی نیز امر می فرمودند .حضرت علی (ع) می فرماید : رسول خدا (ص) هرگاه تسلی می داد می فرمود : خداوند مزدتان دهد و شما را مشمول رحمت خویش گرداند (3)       امام باقر (ع) در سوگ امام حسین (ع) می فرماید : به یکدیگر تسلیت بگویید و بگویید که خداوند اجر ما را به سبب مصیبتی که از حسین (ع) به ما رسیده بزرگ گرداند و ما و شما را از کسانی قرار دهد که در کنار ولی دم او ، امام مهدی (عج ) از خاندان محمد (ص) به خونخواهی او بر می خیزند (4)

3 - گریستن :

از دیگر آداب بزرگداشت عظمت عاشورا ، گریستن بر امام حسین (ع) و اصحاب اوست ، و در این خصوص روایات زیادی در جوامع روایی ما وجود دارد .

      امام سجاد (ع) می فرماید : هر مؤمنی که چشمانش برای کشته شدن حسین (ع) گریان شود بطوری که اشک بر گونه هایش سرازیر گردد ، خداوند به سبب آن ، او را در غرفه های بهشتی جای دهد که روزگاران درازی را در آن بسر برد.(5)

      امام علی (ع) هم چنین می فرماید : در روز قیامت همه ی چشمها گریانند و هیچ چشمی خواب ندارد مگر آن چشمی که خداوند آن را به کرامت خود اختصاص داده و برای هتک حرمت حسین (ع) و خاندان محمد گریسته باشد .(6)

4- زیارت مرقد مطهر امام حسین (ع) :

      در روایات متعدد از زائرین قبر حضرت ، تمجید شده است . چنانکه از امام صادق (ع) منقول است که ایشان در مناجات خود بعد از نماز می فرمود : ای کسی که ما را به کرامت خود ویژه گردانیدی و به ما وعده ی شفاعت دادی ، من و برادران من و زائران قبر پدرم حسین (ع) را بیامرز . بار خدایا ، دشمنان ما از رفتن اینان به زیارت خرده گرفتند اما این خرده گیریها ، علی رغم میل دشمنان ، آنان را از برخاستن و آمدن سوی ما بازنداشت . پس این چهره های آفتاب سوخته را واین گونه هایی را که بر قبر پدرم ابی عبد الله بر خاک مالیده می شود و این چشمهایی را که از سر دلسوزی برای ما اشکهایشان سرازیر می گردد و این دلهایی را که در غم مصیبت ما بی تاب و سوزان است و این ناله ها و شیونهایی را که برای ما می شود مشمول رحمت خویش بفرما . بار خدایا . من این جانها و این پیکرها را به تو می سپارم تا در آن روز تشنگی از حوض ( کوثر ) سیرابشان کنی .(7)

      امام رضا (ع) فرمود : کسی که قبر امام حسین (ع) را با شناخت حق او زیارت کند خداوند حتماً گناهان قبلی و بعدی او را می آمرزد .(8)

5- برگزاری مجالس عزاداری :

امام صادق (علیه السلام) می فرماید : مجلس گرفتن شما را من دوست می دارم . در مجالس خود « امر ما را » زنده بدارید . خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده بدارد.(9)

 امام رضا (ع) نیز فرمودند : هرکه روز عاشورا را روز سوگواری و اندوه و گریه اش باشد ، خداوند عز و جل روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار دهد .(10)

سزاوار است که در این روز از لذتها و خوشیها اجتناب شود و با حفظ شئونات عزاداری مراسم سوگواری اقامه گردد.‏

امام صادق (ع) چنین می فرماید  : در روز عاشورا از کارهای لذتبخش دوری شود و آداب و سنن سوگواری بر پا گردد و تا زوال خورشید از خوردن و آشامیدن خودداری شود و بعد از آن همان غذایی خورده شود که سوگواران می خورند.(11)

6- رعایت اخلاص:

عزاداری را بخاطر رسم و عادت انجام نداده و سعى كنیم این كارها را با نیتى خالص و براى رضاى خدا انجام داده و در خلوص خود نیز صادق باشیم. زیرا كار كوچكى كه با نیت خالصانه و صادقانه همراه باشد بهتر از كارهاى زیادى است كه خلوص و صداقت در آن نباشد . امام علی (ع) می فرماید : اخلاص عالیترین هدف است .(12) امام صادق (ع) نیز می فرماید : بنده باید در تمام حرکات و سکنات خود نیت خالص داشته باشد ، زیرا اگر چنین نباشد غافل است .(13)

7- تعطیلی کار در روز عاشورا :

کار و کسب درآمد حلال برای خانواده  در اسلام از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و حتی در اقوال و افعال معصومین (ع) می توان به اهتمام آنان به این مقوله پی برد . اما درچند مورد توصیه به ترک کار شده و از مسلمانان دعوت به احیای بعضی از شعائر اسلامی شده است ، از جمله هنگام اقامه ی نماز جمعه از مسلمانان خواسته شده است که خرید و فروش را رها نموده و به این امر مبادرت نمایند . و نیز در خصوص روز عاشورا به این امر توجه داده شده است.

امام صادق (علیه السلام ) : کسی که روز عاشورا را تعطیل کند ، یعنی عقب کسب و کارش نرود و به کوری چشم بنی امیه که روز عاشورا را متبرک می دانستند، اگر کسی برای معیشت روزانه اش هم فعالیتی نکند، خداوند حوائج دنیا و آخرتش را بر آورد و کسی که روز عاشورا روز حزن و اندوه او باشد، در عوض فردای قیامت که برای همه روز هول و ترس است برای او روز شادی خواهد بود.(14)

8- زیارت و زیارت خوانی :

 از دیگر آداب ، خواندن زیارتنامه هایی است که در کتب معتبر وجو دارد که از مهمترین آنان ، زیارت عاشورا است .

علقمة بن حضرمی از امام باقر (علیه السلام ) در خواست نمود که مرا دعایی تعلیم بفرما که از راه نزدیک یا دور و از خانه ام در این روز (روز عاشورا ) بخوانم . امام فرمودند : ای علقمه ! هرگاه خواستی (دعا بخوانی ) دو رکعت نماز بخوان بعد از آن این زیارت (عاشورا ) را بخوان . پس اگر تو این زیارت را بخوانی ، دعا کرده ای به آنچه که ، ملائکه برای زائر حسین (علیه السلام ) دعا می کنند و خداوند صد هزار هزار درجه برای تو بنویسد و مثل کسی هستی که با حسین (علیه السلام ) شهید شده باشد تا مشارکت کنی ایشان را در درجات ایشان و شناخته نشوی مگر در جمله شهیدانی که شهید شده اند با آن حضرت و نوشته شود برای تو ثواب زیارت هر پیغمبری و رسولی و ثواب زیارت هر که زیارت کرده حسین (علیه السلام ) را از روزی که شهید شده است . (15)

آسیب شاسی مکتب عاشورا :

با گذشت قرون و اعصار ، از پیدایش هر یک از مکاتب اصیل اسلامی ، بدعتهایی چه بصورت آگاهانه و یا احیاناً نا آگاهانه وارد این حوزه شده است . متأسفانه دهه محرم و خاصه روز عاشورا از این گزند مصون نمانده است که به فراخور به تعدادی از آن اشاره می گردد .

1-   تمثال حضرات (ع) :

      مع الاسف احیاناٌ مشاهده می شود که در بعضی از مساجد و هیئات مذهبی ، از معصومین (ع) نصب می گردد و نیز در دستجات عزاداری ایام محرم ، تمثالهایی از آن بزرگواران حمل می شود که با توجه به مستند نبودن انتصاب این تمثالها به معصومین(ع) استفاده ی از آنان در زمره ی بدعت در احیای این شعار دینی محسوب می شود و از قداست و. ارزش آن می کاهد .

2-   موسیقی :

از جمله آسیبهای موجود در عزاداری دهه ی محرم ، بکار بردن آلات و ادوات موسیقی ، چون نی ، ارگ و سنتور و ... است . با توجه به نگرش اسلام به احتیاط در استفاده نمودن از این ابزار و آلات و بودن حدو مرز خاص در بهره گیری از آن و همچنین با در نظر گرفتن این ادوات بعنوان ابزار لهو و لعب ، بنظر می رسد بکار بردن آن در مراسم عزاداری بزرگ مردی که با شهادت خود ، خواست زنگار بدعت و خرافه را از چهره ی اسلام بزداید ، خالی از اشکال نباشد .

3-  به همراه داشتن ادواتی چون گهواره و حیوانات :

هدف از برگزاری عزاداری عاشورا ، زنده نگه داشتن نهضت امام حسین (ع) و پویایی این فرهنگ است. لذا پرداختن به حواشی در اقامه ی عزاداریها ، چون حمل گهواره تا یادآور کودک خردسال کربلاء باشد و یا اسب تزئین شده که به ذهن بینندگان ، ذوالجناح را متبادر سازد از قداست و جایگاه رفیع آن نهضت می کاهد و نسل جوان جامعه ، بجای اندیشیدن به عمق فاجعه و عادت به تعمق گرایی ، به ظواهر می نگرد و از اندیشیدن باز می ماند.

4-حمل عَلَم :

علم به پرچمی گفته می شود که نماد هر قوم یا ملیت و یا کشور است و غالباٌ در جنگها ، دو گروه مبارز ، نیروهایش را زیر آن گرد هم می آوردند و سقوط هر پرچم ، نشانه ی سقوط آن لشکر است . ولی امروزه ، علم معنای واقعی خود را در هیئات عزاداری از دست داده و به یک جسم طویل و عریضی با شکلهای مختلف و وزنهای گوناگون تبدیل شده است که نه تنها بار معنوی خاصی نداشته ، بلکه مبالغ هنگفتی از سرمایه و دارایی مساجد و هیئات ، صرف تهیه ی آن می شود که می توانست آن مبالغ در مصارف بهتری چون برگزاری کلاسهای آموزشی و ... هزینه گردد . و از طرف دیگر ، این سؤال به ذهن می آید که حمل علم ، کدام جنبه از جنبه های نهضت عاشورا را زنده نگه می دارد و شجاعت کدام مرد شجاع را به ذهن متبادر می سازد .

5-  استفاده از مقاتل غیر موثق :

از مهمترین آسیبهای حوزه ی عاشورا ، و دهه ی محرم ، بهره گرفتن از مقاتل غیر موثق و غیر مستند است که احیاناً توسط مداحان اهل البیت و واعظین مورد استفاده قرار می گیرد . لذا با توجه به نقش مهم این قشر در ترویج و توسعه ی معارف ناب اسلامی و رویارویی با مردم در سنین و طبقات مختلف ، تأکید می شود که حتماٌ به توصیه های آیت الله شهید مطهری ، در کتاب حماسه ی حسینی توجه خاص گردد .

6-  خودنمایی و زورآزمایی :

همانگونه که در مبحث آداب عزاداری گذشت ، عزادار واقعی امام حسین(ع) با روحیه ی اخلاص و بدور از ریا و خود نمایی در مجالس عزا شرکت می نماید . . لذا هرگونه عملکرد منافی این واقعیت ، در زمره ی خودنمایی بوده که نمونه ی بارز آن ، زورآزمایی اشخاص در حمل علمهای سنگین و طویل است ، بطوریکه شناخت هر هیأت با بزرگی علم آن مرسوم شده است . از اینرو با توجه به هدف نهضت عاشورا که احیای دین رسول خدا (ص) است ، حضور در این مجالس نیز ، احیای این فرهنگ است و نه چیز دیگر .

7-  صدمه زدن بر بدن :

با گذری کوتاه دو آیه ی قرآن کریم(16) ، ضرر به نفس حرام قطعی است(17) . لذا گاهی اوقات مشاهده می شود که بعضی از عزاداران امام حسین (ع) خصوصاً در ایام تاسوعا و عاشورا ، با استفاده از آلاتی چون قمه ، جراحات شدیدی بر بدن خود وارد می آورند که از چند دیدگاه در حوزه ی آسیب شناسی مطرح است . اول اینکه : این عمل در زمره ی آسیب رساندن به بدن است و حکم حرمت را دارد . و دوم اینکه : طبق فتاوای بعضی از علمای دین ،  این عمل نهی شده است . و سوم اینکه : انجام چنین اموری دستاویزی را به دست دشمنان اسلام که مترصد فرصت جهت بی ارزش جلوه دادن مراسم عزاداری های مسلمانان ، خصوصاً شیعیان هستند می دهد . و در پایان اینکه ، با توجه به کدام حدیث مستند و تقریر ائمه ی معصومین ، آنان خواستار برپایی چنین عزاداری هستند . لذا چه زیبا جلوه می کند ، عزاداری که در آن انسان با حفظ حرمت خود به مذهب تشیع ارج و منزلت ویژه ای می بخشد .

8- اختلاط زن و مرد :

از عمده آفات اجتماعی عصر حاضر، که شیوع جهانی دارد ، اختلاط زن و مرد و نبود حریم معین و مشخص است . این اختلاط در جوامع غیر مسلمان ، از حوزه ی بحث ما خارج است ولی در جامعه ی اسلامی و علی الخصوص شیعیان ، این امر از اهمیت بسزایی برخوردار است و زن و مرد شیعه ، با رعایت حریمی که اسلام برای او معین نموده است ، به انجام فعالیستهای اجتماعی و ... اقدام می نماید . از اینرو اگر هرگونه اختلاطی در اقامه عزاداریهای امام حسین (ع) صورت پذیرد ، این همان نقطه ی آغازین عناد با فرهنگ  حسینی است .

در پایان لازم به ذکر است که آسیبهای وارد در این حوزه به موارد ذکر شده منتهی نمی شود .بلکه آسیبهایی چون ، غلو در عزاداری بطوریکه مصائب غیر واقعی را واقعی جلوه دادن ، استفاده از افراد نا آگاه به مسائل دینی در اقامه عزاداریها و امور مشابه آن نیز، در این حوزه جای تأمل دارد

آنقدر شکست می خورم تا راه شکست دادن را بیاموزم.

گاهی  ...

چنین خوب نباش  !

که حجم هستی ام

در انبساط عشق تو

بر دلم آوار می شود

گاهی  ...

چنین خوب نباش  !

بیا كودك شویم …
مثل تمام آن روزهای خواب و خرگوش .
مثل روزهایی كه واژه زیستن بی معنی تر از آن بود كه فكر ما را مشغول خودش كند .
و ما بدون ترس همه ظهر های گرم تابستان را روی لبه پشت بام می دویدیم
و مرگ احمق تر از آن بود كه ما را دنبال كند .
بیا كودك شویم …
خوب نگاه كن ، ما هنوز محتاجیم به نقاشی های كودكی مان كه ساده می كرد زندگی را در یك مربع كج و كله كه نامش خانه بود
و دو خط موازی آبی كه رودخانه را به خانه ما می آورد
ساده مثل لامپ خانه ی نقاشی مان كه هیچ احتیاجی به سیمكشی نداشت و مداد زرد برای همیشه نورانی می كرد در بی خیالی قبض های برق همیشه .
بیا كودك شویم و همه ی مردم دنیا را كودك ببینیم
آنقدر كودك و پاك كه در خانه نقاشی مان را همیشه باز بگذاریم
مثل آن روزها كه رفتند و هیچ فكر نكردند
كه ما دیگر شماره ی پاهایمان از چهل گذشته است
و راست می گفت انگار ، دیگر امیدی به بازگشت نیست .
دیگر نقطه اتصالی نیست . دیگر دستمان به نقاشی نمی رود و اگر هم برود …
دیگر مداد رنگی های شش رنگ جواب دنیای پر زرق برق مان را نمی دهد .
دلم برای مداد رنگی های شش رنگ بی نهایت تنگ شده است .
دلم برای آن روز ها كه عصر ها دلم نمی گرفت تنگ شده است .
دلم برای آن روزها كه نمی فهمیدم خیلی چیز ها را تنگ شده است
و چقدر می خندیدم به حماقت او كه از من بزرگتر بود و عاشق
چقدر خوب بود كه نمی فهمیدم .
چقدر خوب بود آن روزها كه محبوب قلبم فلان فوتبالیست محبوب بود و هیچ وقت فكر نمی كردم به صدای زمختش یا صورت آفتاب سوخته اش .
اما دیگر …
نه صورت بدون مو و نه خواندن كتاب های ژول ورن مرا به كودكی نخواهد برد .
باور كن ، امتحان كرده ام .
دور است دنیای كودكی ام و من خسته .
دور است روزگاری بی دین و بی گناه .
دور است بوی سیب زمینی پخته و صورت آفتاب سوخته .
اما من چه كنم ؟
منی كه از دنیای بی كودك می ترسم .
منی كه از تمام خطوط منحنی رسم شده می ترسم
گویی شیاطینی هستند كه می خواهند از خطوط راست و شكسته كه …
كه هیچ وقت خاطره ی كودكی شان را فراموش نكرده اند دلبری كنند .

هر کجا هستم ، باشم،
آسمان مال من است.