تبیان، دستیار زندگی

 

نویسنده: حجت‌الاسلام والمسلمین محمود حسین‌زاده خراسانی
چندی قبل مقاله‏ای از آقای سروش دباغ با عنوان «بی‌حجابی یا بی‌عفتی؛ کدام غیراخلاقی است؟» در سایت جرس قرار گرفت. ایشان در این مقاله شبهاتی را در باب حجاب ذکر کردند. اینجانب ضروری دانستم تا نکاتی را در نقد این مقاله ذکر کنم:

نقد ساختاری مقاله
نکته‌ نخست:
ایشان در ابتدای کلامشان، اشاره به این امر نموده‌اند که اهل فتوا نیستند، ولی در عین حال، در صدد استنباط حکمی از قرآن برآمده‌اند که این خود در کلام ایشان نوعی تعارض است یا اگر بگوییم پا در عرصه‌ی استنباط حکم نگذاشته‌اند، ولی بر اساس مبانی‌ای بحث نموده‌اند که اولاً فقهی است و ثانیاً این نظریات فقهی، در حد یک نظریه‌ی ظنی است که برای مبنا شدن برای یک بحث علمی صلاحیت ندارند. پس چگونه است که حضرت ایشان این قوال شاذ و نادر را که بر اساس اصل «النادر کالمعدوم» هیچ است، پایه‌ی بحث خود قرار داده‌اند.
بهره‌مندی از کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبر»، که جناب ترکاشوند قلمی نموده‌اند، خود نوعی تکیه بر ظنیات است: وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی‏ مِنَ الْحَقِّ شَیْئ.[۱] به عنوان مثال، این کتاب، به خصوص در حوزه‌ی تفسیر قرآنی، نتایجی به آیات نسبت می‌دهد که از لوازم بعیده‌ی آن آیه است. به عنوان مشت نمونه‌ی خروار، جناب ترکاشوند در صفحه‌ی ۳۱۸ این کتاب، با اشاره به آیه‌ی استیذان[۲] چنین نتیجه گرفته‌اند که دروازه‌ی خانه‌ها فاقد درب و پیکر بوده است.
آیا واقعاً آیه استیذان دلالت بر این نتیجه‌ی مأخوذه دارد؟ حال آنکه در بین عرب معمول نبوده است که کسى براى ورود به منزل دیگران اذن بخواهد. درِ خانه‏ها باز بوده است. همان طورى که الآن هم در روستاها و شهرهای کوچک دیده مى‏شود، هیچ وقت رسم نبوده است، چه در شب و چه در روز، درها را ببندند؛ چنان که این عدم اذن دخول نیز از آیه‌ی «وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها»[۳] قابل استفاده است.
نکته‌ی دوم:
به نظر می‌رسد برداشت‌های جناب سروش از همان نگاه هرمنوتیک فلسفی و توجه بیش از حد به «اخلاق عرفی»، که همان اخلاق سکولار است، ناشی شده است و «مفسرمحوری» و بهره‌مندی از واژه‌ی «شهود اخلاقی» شاه‌بیت غزلیات ایشان است و در آن موج می‌زند که مسلماً علی‌المبنا، چنین نگاهی با تفسیر قرآن و استنباط از کلام الهی برای اساس سیره‌ی مستمره‌ی مفسرین و فقها رهی به ناکجاآباد دارد.
نکته‌ی سوم:
روندی که ایشان معلوماً در مباحث دینی پی گرفته و می‌گیرند و مبنای ایشان در رابطه به نصوص دینی است و در هر بحث علمی مربوط به حوزه‌ی دین به آن اشاره می‌کنند، «نظریه‌ی حداقلی فرمان الهی» است که با ادله‌ی عقلی و نقلی و سیره‌ی اهل بیت در تعارض است و بطلان آن در جای خود قابل اثبات است.
نکته‌ی چهارم:
جای روایت در این مباحث کجاست؟! آیا نباید بر اساس آیاتی نظیر «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلاَّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»[۴] و «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»[۵] برای پیامبر و ائمه‌ی هدی، نقش تبیینی قائل شد و آیا شایسته نبود ایشان علاوه بر قال فلان و قال فلان، از قال رسول‌الله و قال الامام نیز ـ‌نه به عنوان مبیّن و مفسر حقیقی قرآن، بلکه دست کم به عنوان یک عالم‌ـ در گوشه‌ای از مباحث‌شان بهره می‌بردند؟
نکته‌ی پنجم: همان گونه که ایشان سعی کرده‌اند مبحث «حدود و ثغور حجاب» را در حوزه‌ی اخلاق نظری در نظر بگیرند، شایسته است که به حوزه‌ی اخلاق عملی توجهی داشته باشند؛ چرا که شایسته نیست برای ناقدین خود عبارت «دین‌داران معیشت‌اندیش» را به کار برند و در مقابل، عده‌ای دیگر را «دین‌داران معرفت‌اندیش» خطاب کنند. لذا اگر ایشان این ادبیات را جایز بدانند، بنابراین خرده گرفتن به کسانی که ایشان را «دین‌ستیز» و «مروج فرهنگ حجاب‌ستیزِ رضاشاهی» قلمداد کرده‌اند، معقول به نظر نمی‌رسد.

نقد محتوایی مقاله
مبحث فقهی
در ابتدای این مبحث باید متذکر شد که درست است که جناب سروش به بحث، وجهه‌ی اخلاقی داده است؛ اما چون پایه و مبنای تفکرات ایشان مباحث فقهی‌ای است که مرحوم قابل و جناب ترکاشوند به آن پرداخته‌اند، لذا اگر زیربنای تفکرات ایشان نقد شود، بطلان اصل کلام ایشان معلوم خواهد شد. بر این اساس، در این وجیزه مباحث فقهی زیر قابل طرح است:
نکته‌ی نخست:
ایشان در مقاله‌ی خود، با بهره‌گیری از مباحث مرحوم قابل در خصوص پوشش سر و گردن، فلسفه‌ی حجاب را زیر سؤال برده‌اند و این پرسش را مطرح نموده‌اند که «اگر ملاحظه‌ای اخلاقی در اینجا در میان بود و نپوشاندن گردن و موی سر، اسباب تحریک جنسیِ اجتناب‌ناپذیرِ مردان را فراهم می‌کرد و زمینه‌ساز فساد در جامعه می‌بود، می‌توان پرسید چرا این حکم علی‌الاطلاق برای همه‌ی زنان مسلمان نیامده است و زنان برده از پوشاندن موی سر و گردن معاف شده‌اند؟»
در جواب مرحوم قابل و جناب دباغ باید گفت: تفاوت نوع حجاب «حره و امه» در روایات در خصوص نماز ذکر شده است و این امر به خاطر آسان‌گیری در «امات» و در یک کلام، تفاوت کلی در «امات» و «حرّات» است؛ مانند تقلیل مدت زمان عده و... بنابراین اولاً مدلول روایات و به تبع آن، کلام فقها در خصوص حضور در جامعه نیست تا ایشان فلسفه‌ی حجاب را زیر سؤال ببرند؛ چنان که شیخ طوسی در کتب مختلف خود، از جمله «الإقتصاد» چنین می‌نویسد:
«و أما المرأه الحرة فإن جمیع بدنها عوره یجب علیها ستره فی الصلاه، و لا تکشف غیر الوجه فقط. فان کانت مملوکه جاز أن تصلیمکشوفه الرأس»[۶]
و علمایی مانند مرحوم طبرسی،[۷] ابن زهره[۸] و غیره نیز «مکشوفه الرأس» را مربوط به نماز می‌دانند، نه در انظار و در جامعه.
و ثانیاً در سرایت حکم این روایات به غیر نماز، حداقل جای تردید است؛ چنان که مرحوم قابل این روایات را به غیر صلاه تسری داده است.
نکته‌ی دوم:
چنان که بیان شد، نکته‌ی دیگری که پایه‌ی بحث جناب سروش شده است، تحقیقات جناب ترکاشوند است. جناب سروش در بخشی از مقاله‌ی خود آورده است:
«ترکاشوند نیز با تتبعات تاریخی و فقهی خود، حدود و ثغور پوشش در عصر پیامبر را مشخص کرده و معتقد است پوشاندن گردن و موی سر در عصر پیامبر ضرورت نداشته و رأی شارع بر این امر تعلق نگرفته بوده.»
در جواب به آقای ترکاشوند و به تبع ایشان، جواب به جناب دباغ، باید عرض شود که این تحقیق ایشان بر خلاف آیه‌ی «وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیُوبِهِنَّ»[۹] است، زیرا از این آیه دو نکته قابل استفاده است:
۱. اصل وجود پوشاندن موی سر در زمان پیامبر قبل از نزول آیات حجاب.
۲. دستور اسلام بر باز کردن گوشه‌های روسری و انداختن آن بر گردن تا سینه است. زیرا زنان قبل از نزول آیه، گوشه‌های روسرى خود را به شانه‏ها یا پشت سر مى‏انداختند و گره می‌زدند، به طورى که گردن و کمى از سینه آن‌ها نمایان مى‏شد. قرآن دستور مى‏دهد روسرى خود را بر گریبان خود بیندازند تا هم گردن و هم آن قسمت از سینه که بیرون است پوشیده شود. آیا این آیه به روشنی بر پوشش سر و گردن دلالت ندارد و آیا نصِّ در این امر نیست.
نکته‌‌ی سوم:
بر اساس قیاس اولولیت، وقتی گفته می‌شود «وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها»[۱۰]یعنی زینت‌ها ـ‌اعم از گردن‌آویز و غیره‌ـ را بپوشانید، به طریق اولی، وجوب پوشش مواضع زینت قابل استفاده است که یکی از این مواضع زینت همان قسمت گردن است.
نکته‌ی چهارم:
از باب مقدمه‌ی علمیه نیز وجوب پوشش سر و گردن قابل استفاده است؛ زیرا بر اساس این قاعده، باید پوشش طوری باشد که انسان یقین کند حجاب او کامل است و با پوشش سر و گردن، این یقین حاصل می‌شود.
نکته‌ی پنجم:
از باب احتیاط عملی نیز می‌توان وجوب پوشش سر و گردن را استفاده کرد. به این معنی که حتی اگر ما به فرض قائل شویم که عده‌ای! از فقها دارای این نظریه هستند که پوشش سر و گردن واجب نیست و عده‌ای دیگر از فقها قائل به پوشش این ناحیه هستند، احتیاط عملی ایجاب می‌کند که نظریه‌ی فقهای دسته‌ی دوم مقدم شود.
مضافاً بر اینکه اصولاً در بین فقها در خصوص وجوب پوشش سر و گردن اختلافی وجود ندارد، بلکه آنچه درباره‌ی آن اختلاف وجود دارد مسئله‌ی پوشش چهره و دست‌ها تا مچ است؛ کمااینکه شهید مطهری در تحقیق جامع و محققانه‌ی خود در کتاب «مسئله‌ی حجاب» به آن اشاره نموده است:
«در اینکه پوشانیدن غیر وجه و کفّین بر زن واجب است، از لحاظ فقه اسلام هیچ گونه تردیدى وجود ندارد. این قسمت جزء ضروریات و مسلمات است. نه از نظر قرآن و حدیث و نه از نظر فتاوى، در این باره اختلاف و تشکیکى وجود ندارد. آنچه مورد بحث است پوشش چهره و دست‌ها تا مچ است.»[۱۱]
نکته‌ی ششم:
کثیری از فقها، بلکه جلّ و بلکه کل فقها نیز به این مسئله اشاره نموده‌اند: «قاطبه‌ی فقهای مسلمان بر این باورند که نپوشاندن گردن و موی سر حرمت شرعی دارد.» آیا بر اساس بنای عقلا، رواست که نظریه‌ی اکثر متخصصین را به خاطر وجود دو یا سه نظریه‌پرداز کنار گذاشت؟! حاشا و کلا!

مباحث دیگر
نکته‌ی نخست:
مراد ایشان از اخلاق چیست؟ آیا منظور همان اخلاق سکولار شده‌ای است که غرب بارها آن را از صافی نگاه مادی‌گرایانه‌ی اومانیستی خود گذرانده است یا آن اخلاقی که از منظر دین مورد توجه است که حتی اخلاق بین خدا و بندگانش را نیز تبیین می‌کند؛ اخلاقی که بر اساس روایات، پیامبر برای اکمال آن آمده و بعثتش فقط در این رابطه است: «إِنَّما بُعِثْتُ‏ لِأُتَمِّمَ‏ مَکَارِمَ‏ الْأَخْلَاقِ‏»[۱۲] و ثانیاً جزء لاینفک علوم نافعی است که در دین به آن توصیه شده است: «إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ»[۱۳]
نکته‌ی دوم:
تعریف اخلاق هر چه می‌خواهد باشد، عفت از مقوله‌ی اخلاق ستبر هست یا نیست؟ و مسئله‌ی اساسی اینجاست که آیا افعال اخلاقی می‌توانند موضوع احکام شرعی واقع شوند یا خیر؟ و آیا این «باید و نباید» که در نگاه «برنارد ویلیامز» از اخلاق سبک تلقی شده است، می‌تواند متصف به «باید و نباید» فقهی بشود یا خیر؟!
اگر جواب ایشان منفی باشد، باید گفت که اصلاً جایگاهی برای علم فقه قائل نیستند؛ زیرا این فقه است که تکلیف باید و نبایدِ افعال انسان را حتی در حوزه‌ی افعال اخلاقی مشخص می‌کند و اگر جوابشان مثبت است که دیگر بحثی نیست.
نکته‌ی سوم:
جناب سروش می‌خواهد با اخلاقی جلوه دادن افعال در قالب اخلاق اومانیستی و عرفی کردن تمام گزاره‌های اخلاقی، به این نتیجه برسد که حجاب در ماهیتش بر اساس مقتضیات زمان و مکان، قابل تغییر و حتی حدود و ثغور آن نیز عرفی است؛ کمااینکه چنین نوشته است:
«پس با ایجاد تغییراتی در فرهنگ و عرف جامعه، مصادیق رفتار عفیفانه و غیرعفیفانه در جامعه‌ی ما در صدوپنجاه سال گذشته، تحول چشمگیری پیدا کرده؛ کمااینکه در دیگر جوامع نیز تغییر کرده است. از ابتدای قرن بیستم بدین سو، در کثیری از کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی، آمریکای لاتین و شرق آسیا... نپوشاندن گردن و موی سر رفتاری غیرعفیفانه و غیراخلاقی قلمداد نمی‌شود. مطابق با شهودهای اخلاقیِ عرفیِ عموم کسانی که در این کشورها زندگی می‌کنند، زنان می‌توانند مناسبات و روابط عفیفانه‌ای با جنس مخالف داشته باشند، در حالی که گردن و موی سر پوشیده‌ای ندارند.»
اما در پاسخ باید گفت: در اینکه دو عنصر مکان و زمان در برداشت‌های دینی و فقهی تأثیر دارد شکی نیست، اما نکته‌‌ی سؤال‌برانگیز این است که حوزه‌ی این تأثیرات چه اندازه است؟ آیا تأثیر این دو عنصر می‌تواند تا حدی باشد که حتی ماهیت گزاره‌های دینی را دگرگون کند؟!
اولاً: تأثیر این دو عنصر به این وسعت نیست، زیرا گزاره‌های دینی دو نوع است: یکی گزاره‌های لایتغیر و ثابت که مشمول «إِنَّ حَلَالَ‏ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ حَرَامَهُ حَرَامٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ»[۱۴] هستند و دیگری گزاره‌های منعطف.
بر این اساس، ماهیت حجاب و حدود و ثغور آن از نوع اول و شکل و انحای این پوشش از نوع دوم است که محول به عرف شده است. لذاست که پوششی مثل مانتو نیز حجاب است و چادر به اشکال و به رنگ‌های مختلف نیز حجاب است. امام خمینی در خصوص این سؤال که «آیا در مورد حجاب، خانم‌ها فقط باید چادر سر کنند یا هر پوششى که حجم بدن و به طور کلى حجاب واقعى را براى زن فراهم کند مى‌تواند حجاب باشد» فرموده‌اند: «در حجاب، لباس خاصى معتبر نیست؛ هرچند چادر بهتر است و از لباسى که جلب توجه کند احتراز شود.»[۱۵]
ثانیاً: اگر قرار باشد که مسئله‌ی پوشش سر و گردن برای اساس عرف در جایی غیراخلاقی قلمداد نشود، در بسیاری از کشورها دیگر ممکن است پوشش سینه نیز غیراخلاقی قلمداد نشود. پس با این نگاه، جناب سروش باید مبحث را به سینه و اعضای دیگر مانند بازوها و... نیز سرایت دهند و هلمّ جرّا.
نکته‌ی چهارم:
یکی دیگر از خلط‌های عجیب جناب سروش، عدم تفاوت در حوزه‌های مختلف عفاف است. ایشان چنین بیانی دارد: «[ممکن است][۱۶] کسی گردن و موی سر پوشیده‌ای داشته باشد و رفتار موقر و عفیفانه‌ای داشته باشد. همچنین متصور است کسی گردن و موی سر پوشیده‌ای نداشته باشد؛ در عین حال رفتار عفیفانه و اخلاقی‌ای پیشه کند. پس تلازمی میان پوشیده بودن گردن و موی سر و رفتار عفیفانه وجود ندارد.»
در جواب این بخش از کلام ایشان باید گفت: عفاف یک بسته‌ی کامل بوده و باید به نحو عام مجموعی لحاظ شود؛ به این معنی که عفاف مشتمل بر حوزه‌های مختلفی است: عفت در حوزه‌ی کلام، عفت در حوزه‌ی نگاه، عفت در حوزه‌ی حرکات و سکنات، عفت در حوزه‌ی پوشش بدن و... کمااینکه در حوزه‌ی عفافِ کلامی، خطاب ویژه‌ای متوجه زنان پیامبر و با تنقیح مناط، متوجه تمام زنان مسلمان نیز هست: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً»[۱۷]
بنابراین عفت در یک حوزه و با عفت در حوزه‌ی دیگر، چنان که ایشان نیز اشاره نموده است، تلازمی ندارد و این عدم تلازم[۱۸] امری مسلم است؛ چنان که شهید مطهری هم بیان نموده‌اند،[۱۹] اما نتیجه‌ای که ایشان در راستای عدم تلازم به دنبال آن است صحیح نیست. ایشان می‌خواهد بگوید چون تلازم نیست، پس حجاب نمی‌تواند عفاف لازم را ایجاد کند، پس نباید در حدود و ثغور حجاب، بسته اندیشید.
جناب سروش! درست است که بین بخش‌های مختلف حجاب ممکن است در فردی در عالم خارج و مصادیق مختلف زنان تلازم وجود نداشته باشد، اما این بدان معنا نیست که در شرع نیز به این نحو است؛ زیرا اگر در یکی از این بخش‌های عفاف خللی وارد شود، این شخص از منظر دین در حوزه‌ی عفاف با مشکل مواجه است و حتی از نگاه عرف نیز زن عفیفی تلقی نمی‌شود.
بنابراین چنان که بیان شد، عفاف یک بسته‌ی کامل از موارد گوناگون است و باید به نحو عام مجموعی نگریسته شود، نه به صورت جزیره‌های جدا.
نکته‌ی پنجم:
در اینکه حوزه‌ی عفاف فراجنسیتی است، شکی وجود ندارد؛ چنان که ایشان می‌گوید:
«همچنین باید به خاطر داشت که مطابق با موازینِ دینی و اخلاقی، خویشتن‌داری و کف نفس و رفتار عفیفانه پیشه کردن، هم وظیفه‌ی زنان است و هم وظیفه‌ی مردان. این حکم بر هر دو جنس بار می‌شود، نه فقط بر زنان.»
و همچنین مسلم است که عفت را تنها در حوزه‌ی جنس خاص ملاحظه نمودن، ناعادلانه، ناروا و غیرموجه خواهد بود. اما تأکیدات علمای ربّانی بر حجاب در خصوص زنان از مقوله‌ی «اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند» است و شاید بتوان برای این تأکیدات دو علت ذکر نمود:
۱. زیبایی مربوط به زنان است و بی‌شک کنش‌های جنسی آنان جذاب است و جلوه‌های زیباشناختی هر چه نمایان‌تر باشد، سبب میل جنس مخالف را فراهم می‌کند.
۲. در علم جرم‌شناسی، در مثلث تحلیل جرم، یکی از مؤلفه‌های مهم در تحلیل جرم، مؤلفه‌ی «بزه‌دیده» است؛ یعنی یکی از علل وقوع جرم، به خصوص در جرم‌های اتفاقی، موقعیت و وضعیت «بزه‌دیده» است. به این معنی که گاهی این موقعیتِ مجنی علیه است که باعث انگیزش جرم می‌شود. مثلاً ماشین روشنی را در کنار خیابان تصور کنید که در زمان شرایط سخت اقتصادی و بحران بیکاری، بدون راننده توقف نموده است. این وضعیت بی‌شک باعث توجه افراد زیادی خواهد شد و فردی که از بیکاری و بی‌پولی رنج می‌برد یک‌باره در صدد سرقت برمی‌آید. همان گونه که ملاحظه می‌شود، این وضعیت ماشین سبب ایجاد یک جرم اتفاقی را فراهم آورده است. حال این مثال را خودتان نسبت به فردی که شرایط حداقلی حجاب را نداشته باشد، تطبیق دهید.
در قرآن نیز به این امر در خصوص بزه‌دیده در مبحث حجاب اشاره شده است: «ذلِکَ أَدْنى‏ أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ»؛[۲۰] یعنى پوشاندن همه‌ی بدن به شناخته شدن به اینکه اهل عفت و حجاب و صلاح و سدادند نزدیک‏تر است. در نتیجه، وقتى به این عنوان شناخته شدند، دیگر اذیت نمى‏شوند؛ یعنى اهل فسق و فجور متعرض آنان نمى‏گردند.[۲۱]
پُرواضح است که این اهل عفت و حجاب بودن عامل پیشگیرانه‌ای در خصوص جرم تعرض به عنف است.
نکته‌ی ششم:
نکته‌ی دیگری که ایشان در مقاله‌ی خود به آن اشاره می‌کنند واژه‌ی «شهودهای اخلاقی»[۲۲] است. در این رابطه نیز دو مطلب قابل توجه است:
۱. «شهودهای اخلاقی» در مقوله‌ی «اخلاق سبُک» یعنی همان «بایدها و نبایدها» قابل بررسی است.
۲. از تعریفی که ایشان از این واژه ارائه می‌کنند، برمی‌آید که مراد همان «عرف» است.
اگر مراد ایشان همان عرف باشد، این بحث به مباحث ریشه‌ای و بنیادین دو تفکر الهی و مادی در خصوص منشأ حقوق و تکالیف یا منشأ «بایدها و نبایدها» حتی «بایدها و نبایدهای اخلاقی» برمی‌گردد.[۲۳]
در این رابطه که عرف در حوزه‌ی «بایدها و نبایدها» می‌تواند نقش ایفا نماید یا خیر و میزان آن به چه مقداری است، باید به کتب اصول فقه[۲۴] مراجعه نمود.
نکته‌ی هفتم:
در پاسخ به این یافته‌ی سکولاری جناب سروش که گفته است: «در باب رابطه میان دین و اخلاق، به نظریه‌ی حداقلی فرمان الهی باور دارم. مطابق با این قرائت، اخلاق به لحاظ دلالت‌شناختی و وجود شناختی مستقل از دین است. به تعبیر دیگر، احراز معانیِ مفاهیمِ اخلاقیِ ستبر و سبکی نظیر عفت، وفاداری، مهربانی، خوبی، بدی و... متوقف بر رجوع به متون دینی نیست» باید گفت:
اولاً: این امر مسلم است که بسیاری از اخلاقیات پیدایشی هم‌زمان با خلقت انسان دارد و از حیث وجودشناختی، امری فرادینی محسوب می‌شوند؛ مانند احترام و ... این نکته نیز مسلم است که در دین انور اسلام، بسیاری از احکام امضایی است، نه تأسیسی؛ مانند بسیاری از قوانین مربوط به معاملات که اسلام بسیاری از آن‌ها را امضا نموده است و تأسیس نهادی نو ننموده است. اما این امر منافاتی ندارد با این بحث که در برخی از این قوانین دست ببرد و آن‌ها را جرح یا تعدیل نماید، مانند اینکه بیع ربوی را که در زمان جاهلیت وجود داشت تحریم نماید.[۲۵] یا به طور مثال، از مصادیق احترام به میزبان حضور در سر سفره‌ی اوست، ولی شارع این امر را از مصادیق این فعل اخلاقی ستبر (یعنی احترام به میزبان) نمی‌داند.
در محاسن برقی و دیگر کتب معتبره چنین آمده است که وقتی امام صادق در مجلسی بر سر سفره‌ای نشسته بود که ناگهان شراب بر سر سفره آوردند، ایشان برخاستند و از مجلس خارج شدند. وقتی علت این کار را از ایشان سؤال نمودند، فرمودند:
«قَالَ رَسُولُ اللهِ مَلْعُونٌ مَنْ جَلَسَ عَلَى مَائِدَهٍ یُشْرَبُ عَلَیْهَا الْخَمْرُ»[۲۶]
همان گونه که روشن است، این دین است که بر مصادیق اخلاقی، در عین امضا نمودن اصل آن، مهر تأیید یا رد می‌زند.
ثانیاً: همان گونه که می‌دانید، موضوع علم فقه عبارت از «افعال مکلفین» است. بنابراین هر عملی که انسان انجام می‌دهد، حتی افعال طبیعی و اخلاقی، می‌تواند مورد امر یا نهی الهی قرار بگیرد؛ مثل اوامر و نواهی که در کتاب «اطعمه و اشربه» در خصوص افعال طبیعی وجود دارد، چه برسد به افعال اخلاقی.
ثالثاً: ارتباط وثیقی بین اخلاق و فقه بالاخص و دین بالاعم وجود دارد و این دین است که باید مصادیق اخلاقی را مورد سنجه قرار دهد و مهر تأیید بر مصادیق اخلاقی بکوبد. به عنوان نمونه، به این آیه توجه کنید که چگونه مصادیق اخلاق ستبری چون «احترام» را جرح و تعدیل نموده است:
«وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‏ وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»[۲۷]
و [آن چنان که در جاهلیّت مرسوم بود که به هنگام حج، که جامه‌ی احرام مى‏پوشیدند، برای احترام از درِ خانه وارد نمى‏شدند و از نقبِ پشتِ خانه وارد مى‏شدند، نکنید!] کارِ نیک و احترام به صاحب خانه، آن نیست که از پشتِ خانه‏ها وارد شوید، بلکه نیکى و احترام به میزبان این است که پرهیزگار باشید! و از درِ خانه‏ها وارد شوید و تقوا پیشه کنید تا رستگار گردید.

نتیجه‌ اینکه:
اولاً: آقای سروش باید بداند که ملاک در عمل برای مکلفین فتوای فقهای دارای شرایط تقلید است و نه نتیجه‌ی بحث‌های علمی. این نکته نیز روشن است که بین بحث‌های علمی و فتوا بینونتی کاملاً واضح وجود دارد.
ای‌کاش ایشان این امر را به خوانندگان مقاله متذکر می‌شدند تا مبادا توده‌ی مردم در دینشان متزلزل شوند و اصولاً این امر در مسائل مربوط به حوزه‌ی دین امری پسندیده است. شهید مطهری در کتاب «مسئله‌ی حجاب» به این نکته توجه نموده و خوانندگان را به این امور دلالت کرده است:
«مجدداً توضیح مى‏دهیم که بحث ما جنبه‌ی علمى دارد، نه فتوایى. این بنده نظر خودم را مى‏گویم و هر یک از شما باید عملاً به فتواى همان مجتهدى عمل کند که از او تقلید مى‏نماید.»[۲۸]
ثانیاً: به نظر می‌رسد مراد ایشان با قلم‌فرسایی که داشتند و بیان نمودند که «نه دین و فقه باید جایگزین اخلاق شود و نه اخلاق جایگزین فقه؛ بلکه تعامل و تلائم میان شهودهای فقهی و دینی از یک سو و شهودهای اخلاقی عرفی، از سوی دیگر، در این میان ره‌گشا و برگرفتنی است و داوری‌های هنجاریِ فقهی واخلاقی موجهی را برای ما رقم می‌زند» این است که تعامل و تلائم باید همیشه یک‌سویه باشد و به نفع اخلاق عرفی سکولار رقم بخورد و همیشه فقه در قربانگاه اخلاقِ عرفی ذبح شود.
به عبارت دیگر، آیا نگاه دین باید همیشه به دهان جامعه‌ی بشری دوخته شود تا هر چه او بر زبان می‌آورد و مکتوب می‌کند، دین نیز مهر تأیید را زیر اوامر عرف بزند؟! یا خیر این جامعه‌ی بشری است که خود را باید با اوامر الهی وفق دهد؟
ثالثاً: ایشان برای اثبات مدعای خویش، به کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبر» تمسک نموده‌اند که در اصل کتاب نقدهای اساسی وجود دارد و نقدهایی نیز بر آن نوشته شده است و در این خصوص نکاتی مصداقی در متن مقاله نیز ذکر شد.
رابعاً: کراراً بیان شد که اخلاق باید در بوته‌ی نقد فقه وارد شود، نه فقه در سنجه‌ی اخلاق عرفی. بنابراین این انگاره که شهود اخلاقی (یعنی عرف) در عرض شرع قرار می‌گیرد[۲۹] امری ناپخته است و نوشتن چنین عباراتی صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا اخلاق سکولار و عرفی‌شده پُر از قیاسات ناروایی است که شرع آن‌ها را ناشایست شمرده و خوانشِ عرف را امری ناپسند دانسته و اساساً تعامل با آن‌ها در چنین قیاساتی، امری ناشدنی است. روایاتی فراوانی در این خصوص در کتب معتبره‌ی حدیثی ذکر شده است که در ابوابی با عنوان «باب المقاییس و الرأی»[۳۰] یا «باب البدع و الرأی و المقاییس»[۳۱] گرد آمده است که حدیث زیر یکی از این احادیث است:
«إِنَّ السُّنَّةَ إِذَا قِیسَتْ‏ مُحِقَ الدِّینُ»[۳۲]

سخن پایانی
بر خواننده‌ی فهیم پوشیده نماند که اساساً طراحی نظریاتی با اسامی گوناگونی چون «نظریه‌ی حداقلی فرمان الهی»، «جدایی ساحت اخلاق و دین»، «اخلاق عرفی»، «اخلاق سکولار» و مقالاتی که در حوزه‌ی دین با این رویکردها نوشته می‌شود در صدد ایجاد دینی چشم‌وگوش‌بسته و غلام حلقه‌به‌گوش در مقابل جامعه‌ی سکولار است و خواسته یا ناخواسته، هدفی را جز ضعف اعتقادات پاک جامعه‌ی دینی دنبال نمی‌کند.(*)

منابع :
۱. قرآن.
۲. ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه‏، على‌اکبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ﻫـ.ق.
۳. ابن زهره حلبى، حمزه بن على حسینى‌، غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع‌، قم، مؤسسه‌ی امام صادق، چاپ اول، ‌۱۴۱۷ هـ.ق‌.
۴. احسائى، ‏ابن ابى جمهور، عوالی اللآلی‏، قم، انتشارات سیدالشهداء،‏ اول، ‏۱۴۰۵ ﻫـ.ق.
۵. برقى، ابوجعفر، احمد بن محمد بن خالد، ‌المحاسن،‌ قم، دارالکتب الإسلامیه،‌ چاپ دوم، ‌۱۳۷۱ ه‍ـ.ق.
۶. حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه‌ی آل‌البیت، اول، ‏۱۴۰۹ ﻫـ.ق‏.
۷. خمینى، سید روح الله موسوى‌، استفتائات، قم، انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ‌۱۴۲۲ هـ.ق‌.
۸. طبرسى، امین‌الإسلام، فضل بن حسن، ‌المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف،‌ مشهد، مجمع البحوث الإسلامیةه، چاپ اول، ‌۱۴۱۰ هـ.ق‌.
۹. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن، ‌الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد‌، تهران، چهل‌ستون،‌ چاپ اول، ‌۱۳۷۵ هـ.ق‌.
۱۰. طوسى‏، محمد بن حسن، تهذیب‏الأحکام، تهران‏، دارالکتب الإسلامیه، چهارم‏، بی‌تا.
۱۱. کلینى رازى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، کافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چهارم، ‏۱۳۶۵.
۱۲. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ﻫـ.ق.
۱۳. مطهرى، مرتضی، مجموعه‌ی ‏آثار.
۱۴. موسوى همدانى، سید محمدباقر، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامى، پنجم، ۱۳۷۴.
۱۵. وایت، رابرت و هینز، فیونا، جرم و جرم‌شناسی، علی سلیمی، قم، مؤسسه‌ی حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳.

پی‌نوشت‌ها:
[۱] «گمان» هرگز انسان را از حق بى‏نیاز نمى‏کند (نجم، آیه‌ی ۲۸).
[۲] یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى‏ أَهْلِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ* فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ إِنْ قیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکى‏ لَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ (نور، آیه‌ی ۲۷ و ۲۸).
[۳] بقره، آیه‌ی ۱۸۹.
[۴] نحل، آیه‌ی ۶.
[۵] نحل، آیه‌ی ۴.
[۶] الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد (للشیخ الطوسی)، ص ۲۵۸؛ الجمل و العقود فی العبادات، ص ۶۳‌؛ المبسوط فی فقه الإمامیه، ج ‌۱، ص ۸۷.
[۷] المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف، ج ‌۱، ص ۱۶۰.
[۸] غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، ص ۶۵.‌
[۹] نور، آیه‌ی ۳۱.
[۱۰] نور، آیه‌ی ۳۱.
[۱۱] مجموعه‌ی ‏آثار استاد شهید مطهرى، ج ‏۱۹، ص ۵۰۷.
[۱۲] منمبعوثبه رسالتشدمتاسطحاخلاقرابالا برم (بحار الأنوار، ط‌ ـ بیروت، ج‏ ۶۷، ص ۳۷۲).
[۱۳] علم نافع سه چیز است: عقاید، اخلاق و فقه (الکافی، ط - الإسلامیه، ج‏ ۱، ص ۳۲).
[۱۴] بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج‏ ۱، ص ۱۴۸ و الکافی، ط - الإسلامیه، ج‏ ۱، ص ۵۸.
[۱۵] استفتائات امام خمینى، ج ‌۳، ص ۲۴۸.
[۱۶] این قسمت برای واضح شدن کلام به نقل قول اضافه شده است.
[۱۷] احزاب، آیه‌ی ۳۲: به گونه‏اى هوس‏انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند.
[۱۸] عدم تلازم به این معنی است که می‌توان یک زن چادری یافت که در کلام عفت لازم را ندارد.
[۱۹] مجموعه‌ی ‏آثار استاد شهید مطهرى، ج ‏۲۱، ص ۲۶۳.
[۲۰]- احزاب، آیه‌ی ۵۹.
[۲۱] ترجمه‌ی المیزان، ج ‏۱۶، ص ۵۱۰.
[۲۲] جناب سروش در مقاله‌ی خویش چنین می‌نویسد: مراد از شهودهای اخلاقی، شهودهای اخلاقی «ناظر آرمانی» است؛ ناظری که در زمینه‌ای که قضاوت اخلاقی می‌کنند دانش دارد و در عین حال، احساسات و عواطف بشری او، به قدر طاقت بشری، در داوری‌های او ریزش نمی‌کند.
[۲۳] رک: مقدمه‌ی علم حقوق، ناصر کاتوزیان.
[۲۴] قوانین الأصول، ج ۱، ص ۱۴؛ الاصول العامه للفقه المقارن، ص ۴۱۹ و فوائد الاصول، ج ۴، ص ۲۱۵.
[۲۵] أَحَلَّ اللهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا (بقره، آیه‌ی ۲۷۵).
[۲۶] المحاسن، ج‏ ۲، ص ۵۸۵؛ الکافی، ط - الإسلامیه، ج‏ ۶، ص ۲۶۸؛ تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج ‏۹، ص ۹۷؛ الوافی، ج ‏۲۰، ص ۴۹۷؛ وسائل الشیعه، ج‏ ۲۴، ص ۲۳۲؛ هدایه الأمه إلى أحکام الأئمه علیهم السلام، ج ۸، ص ۸۱؛ ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج ‏۱۴، ص ۳۲۶ و بحار الأنوار، ط - بیروت، ج‏ ۴۷، ص ۳۹.
[۲۷]- بقره، آیه‌ی ۱۸۹.
[۲۸] مجموعه‏‌ی آثار استاد شهید مطهرى، ج ‏۱۹، ص ۵۰۷.
[۲۹] در واقع، مفروض «نظریه‌ی حداقلی فرمان الهی» این است که هم خوانشِ سازوار و روشمند از سنت دینی برای احراز مراد و فرمان خداوند معرفت‌بخش است، هم شهودهای اخلاقیِ عرفی.
[۳۰] المحاسن، ج‏ ۱، ص ۲۰۹.
[۳۱] الکافی، ط - الإسلامیه، ج‏ ۱، ص ۵۴.
[۳۲] المحاسن، ج‏ ۱، ص ۲۱۴؛ الکافی، ط - الإسلامیه، ج ‏۱، ص ۵۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج ‏۴، ص ۱۱۹ و وسائل الشیعه، ج ‏۲۷، ص ۴۱

 

حجاب از نظر لغوی به معنای «پرده» و «حاجب» است و در اصطلاح به نوعی پوششی که اسلام به خاطر اهداف خاص و معنوی خود به آن توصیه فراوان کرده است، ‌گفته می شود و در مورد زنان، ‌به خاطر حساسیت جنسی خاص و ظرافت و مسئولیت خطیری که دارند بیشتر مورد تأکید قرار گرفته است (1).
حجاب مصدر از ریشه (ح ج ب) است که اهل لغت تعاریف مختلفی برای آن ذکر کرده اند.برخی گفته اند: «هر آن چه میان دو چیز حائل شود حجاب است». عده ای نیز این واژه را کمی دقیق تر تعریف کرده و معتقدند: «حجاب حائل میان دو چیز است که مانع تلاقی آن دو یا اثرگذاری آن دو بر هم می شود، این دو چیز می تواند مادی باشد یا معنوی یا این که یکی مادی و دیگری معنوی باشد. آن مانع هم می تواند مادی یا معنوی باشد» (2). فقها در تعریف حجاب گفته اند: «حجاب، لباسی است که زن برای حفظ عورت از اجانب می پوشاند» (3).
یا این تعریف که: «حجاب، ‌پوشش زن در برابر بیگانه است» (4). در واقع، ‌مفهوم حجاب خاص بوده و پیچیده تر از پوشش است و ارزش ها و اصول اساسی مانند: ظاهر و باطن، ‌محرم و نامحرم و خصوصی و عمومی را نیز در خود جای می دهد(5). حجاب یا همان پوشش اسلامی، پدیده ای چند بعدی است. از یک سو مقوله ای اخلاقی، ‌دینی و معرفتی است و از سوی دیگر پدیده ای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی می باشد. ابعاد مختلف این پدیده به گونه ای در هم تنیده است که نمی توان در خصوص ابعاد و آثار اجتماعی آن به تحقیق پرداخت و ابعاد باطنی، ‌مبانی اعتقادی و ایدئولوژی مذهبی را نادیده گرفت (6).
این موضوع، یکی از آموزه های دین مبین اسلام است که بسیاری از زنان مسلمان به عنوان تکلیف دینی (7) به آن عمل می کنند و اهمیت آن به حدی است که از مصادیق معروف و جزء شعائر اسلامی قرار گرفته است(8). در واقع، ‌حجاب و پوشش اسلامی ثمره شناخت و جهان بینی اسلامی است و فقط کسانی حجاب را رعایت می کنند که از زمینه های معرفتی و ریشه های محکم اعتقادی برخوردار باشند (9). اسلام برای پیشگیری از وقوع جرایم اخلاقی و پاک و منزه ماندن جامعه از پلیدی، راه کارهایی را معرفی کرده که بهترین آن ها حجاب است و برای حفظ عفت عمومی و سلامت جامعه توصیه فراوان به آن کرده است، زیرا اگر افراد جامعه به آن پای بند باشند، ‌از جرایم اخلاقی بسیاری پیشگیری خواهد شد. البته حجاب با وجود این که از آداب مهم اسلامی است جزء اصول دین نمی باشد تا مرز بین کفر و دین داری به شمار آید؛ اما در عین حال نقش بزرگی را در تکامل جامعه، ‌پیشگیری از وقوع جرایم اخلاقی و رسیدن به اهداف آفرینش که عفت، ‌پاک دامنی و حفظ اصالت فرهنگی است می تواند ایفا کند و این نقش‌، زمانی بهتر ایفا می شود که مردان نیز به حجاب خویش که مهم ترین آن، ‌نگاه پاک و با عفت به زنان است مقید باشند (10). بحث جامعه پذیری حجاب نیز نوع خاصی از جامعه پذیری دینی افراد است و همان عوامل، ‌نهادها، ‌مؤسسات و سازمان هایی که در جامعه پذیری افراد نقش دارند، ‌به نحو مستقیم و غیر قابل انکاری در آشناسازی فرد با مفهوم و معنای حجاب، یا به عبارت دیگر، جامعه پذیری حجاب نقش دارند. این عوامل عبارتند از: خانواده، مراکز آموزشی، ‌وسایل ارتباط جمعی، گروه هم سالان، ‌دولت، سازمان های سیاسی و نهاد روحانیت(11). از آن جایی که حجاب از احکام قطعی اسلام است و همه فقها بر لزوم رعایت آن اتفاق نظر دارند، ‌بنابراین واجب است. بر همین اساس، ‌بانوان وظیفه دارند بدن خود را از مردان بیگانه به وسیله چادر، ‌عبا، پیراهن بلند، مانتو، پالتو، روپوش، ‌مقنعه و روسری یا هر وسیله دیگری که بدن را بپوشاند، ‌پوشش دهند (12).

در قرآن توصیه های فراوانی راجع به ضرورت پوشش و حجاب آمده است. به طور مثال، خداوند در آیه (59) سوره احزاب پس از ذکر نکاتی که بعضی از آن ها مخصوص زنان پیامبر است می فرماید: « ای پیامبر به زنانت و دخترانت و زنان با ایمان بگو روسری هایشان را بر خود فرو پوشند. این نزدیک تر است به آن که شناخته شوند و آزار نبینند و خداوند آمرزنده و مهربان است» (13). البته هدف اسلام از واجب کردن حجاب، افزایش آرامش روانی در جامعه، حمایت از خانواده در کارکرد جنسیتی(14)، ‌تحکیم بنیاد خانواده، ‌جلوگیری از انحرافات جنسی و عوارض سوء ناشی از آن، تأمین سلامت جامعه، ‌افزایش امنیت اجتماعی، کمک به پاک سازی محیط و کاهش مفاسد اخلاقی است که این محدودیت نه تنها به زیان بانوان نیست، بلکه به نفع آن ها، ‌فرزندان، همراهان و سایر افراد اجتماع نیز می باشد(15).
یکی دیگر از دلایل وجوب حجاب برای بانوان، ‌به خاطر خروج ناگزیر زن از محدوده خانه و تأمین حاجت های مادی و معنوی از طریق کار و تلاش است؛ زیرا معاشرت، ‌گفت و گوی متقابل زنان با مردان نامحرم را ایجاب می کند(16). از طرف دیگر، خداوند برای این که زن مورد نگاه و توجه هر مردی قرار نگیرد، به او طمع نورزند، ‌تحریک نشوند و به گناه آلوده نشوند، ‌حجاب و پوشش را بر زن واجب کرده است تا به وسیله آن و دوری از آرایش و پرهیز از ظاهر کردن زینت آلات نزد نامحرمان، زن در جامعه مصونیت داشته باشد(17). اما حجاب برتر‌، حجابی است که تمام اندام زن و برآمدگی های سینه و جاذبه های بدن وی به جز گردی صورت و کف دو دست و دو پا را مستور سازد. شاید بتوان بارزترین پوششی که تمام این خصوصیات را دارا باشد، ‌چادر دانست. این پوشش در نظر اسلام به خاطر مصلحت هایی است که به آن اشاره شد. بنابراین، حجاب و پوشش دینی نه تنها محدودیت و بند و حصار نیست؛ بلکه موجب مصونیت و حرمت زن می باشد(18). البته برخلاف برخی تصورات، از بررسی و مقایسه حد و کیفیت حجاب در ادیان روشن می شود که حجاب در ادیان دیگر نیز حتی پیش از اسلام وجود داشته است. به طور مثال، چادر و روبنده از ارکان اخلاقی مسیحیان و یهودیان محسوب می شده است. در دوره زرتشت، زنان عادی از لباس های بلند و روسری و زنان اشراف علاوه بر این ها در خارج از منزل و برای پوشاندن صورت از روبند استفاده می کرده اند (19).
همان طور که اشاره شد، ریشه عملی بسیاری از انحرافات و تباهی های اخلاقی به پدیده و فرهنگ بی حجابی باز می گردد و فتنه انگیزی بی حجابی نیز از همین رو می باشد. مهم ترین اثر وضعی رواج فرهنگ برهنگی، ‌جنسی شدن محیط و جامعه برهنگی زده و جنسی گرا در مقابل جامعه شرعی و اخلاق گراست. در جامعه جنسی شده، ‌این عقلانیت نیست که حاکم می باشد، ‌بلکه حاکمیت متعلق به نفس شهوانی است. اما رواج حجاب در هر جامعه ای تداوم بخش و گرمی بخش آن جامعه است. در جامعه ای که حجاب فضیلت باشد و بی حجابی رذیلت، ‌آن جامعه می تواند به رحمت الهی و حیات معنوی خود امیدوار باشد. در حالی که اگر در جامعه ای بی حجابی فضیلت شمرده شود‌، بی تردید آن جامعه نمی تواند به تداوم حیات معقول و مشروع خود امیدوار باشد(20).

واضح است که بدحجابی و رعایت نکردن شرع و عرف و تکرار و گسترش آن، ‌چهره جامعه را مکدر کرده و به اصطلاح، نابهنجاری های اجتماعی را طبیعی جلوه می دهد این مقوله می تواند زمینه ساز بسیاری از مفاسد اجتماعی باشد. چنان چه دیده می شود تعدادی از زنان و مانکن های خیابانی با دریافت مبالغی، حاضر می شوند که با پوشیدن لباس های زننده، ‌در اماکن عمومی حاضر شوند. این مسئله موجب اخلال در نظم اجتماعی می شود. افرادی که این مبالغ را پرداخت می کنند، ‌مقاصد گوناگونی را دنبال می کنند. برخی از کسانی که در تجارت لباس ذی نفع هستند، ‌با پرداخت این مبالغ از مانکن های خیابانی می خواهند که با پوشیدن آن و حضور در اجتماعی به نوعی تبلیغ انجام دهند. البته تجارت و اقتصاد یکی از ابعاد پرداخت و دریافت این مبالغ هستند اما برخی از افراد برای رسیدن به مقاصدی غیر از این و برای شکستن مرزها و خط قرمزها به این کار دست می زنند(21). موضوع لباس و سبک های پوشش، ‌در کشور ما از زمانی که رضا خان تصمیم به اجباری کردن لباس فرنگی برای مردان و زنان گرفت و متعاقب آن خواست تا حجاب را از زندگی روزمره ایرانیان حذف کند تا اکنون، درصد مسائل فرهنگی جامعه بوده است( 22).
البته در سال های نخستین انقلاب، حجاب تبدیل به یک فرهنگ اجتماعی شد و در بخش های زیادی بدون آن که اجبارها شکل بگیرد، ‌اکثریت جامعه با آن همراهی می کردند؛ اما از آن جا که رفتارها شکل خشونت آمیز پیدا کرد و از طرفی فلسفه حجاب تبیین نشد(23)، ‌هم چنین به خاطر آسیب پذیری درونی جامعه و تهدیدهای بیرونی، ‌انتقال فرهنگی حجاب با اخلال مواجه شد و این امر موجب جریحه دار شدن وجدان جمعی و تبدیل آن به عنوان مسئله ای اجتماعی شد(24). به طوری که آخرین آمار در این خصوص نشان می دهد که در طول اجرای طرح ارتقاء امنیت اجتماعی در 6 ماهه اول سال 1387، ‌در مجموع تعداد 1098 نفر از زنان بدحجاب که با پوشش خود عفت عمومی را جریحه دار می کردند دستگیر شده اند(25).
 
پی نوشت ها :
1- معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 306
2- غروی نائینی و عامری، 1386: 115و 116
3- مهدوی زادگان، ‌1386: 118
4- خلفی، 1386: 77
5- یزدخواستی، 1386: 45
6- همان، 37
7- میر محمدی، 1386: 50
8- مهدوی زادگان، 1386: 161
9- طهماسبی نیک، 1383: 298
10- معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، ‌1383: 307و 305
11- زین آبادی، 1386: 207-199
12- امینی، 1384: 37
13- فاضل، 1386: 12و 13
14- محلاتی، ‌1386: 194
15- امینی، 1384: 45
16- شریعتی سبزواری، ‌1387: 81
17- محمدی نیا، 1387: ‌43و 44
18- فرهادیان، 1387: 125
19- باغجری، ‌1386: 20
20- مهدوی زادگان، ‌1386: 47و 48
21- بیات، 1387: 119
22- جوادی یگانه و کشفی، 1386: 63
23- مهدوی زادگان، 1386: 173
24- محبوبی منش، ‌1386: 88
25- ماه نامه زندگی سالم، ‌ش 9: 19
 
برگرفته از: کتاب آسیب شناسی بیماری های اجتماعی

 

« شوهر نباید نسبت به زنش تعصب و غیرت ورزى بیجا داشته باشد» ، اكنون باید روشن شود كه موارد غیرت ورزى از نظر اسلام ، كجا و در چه حد است ، تا اضافه بر آن را بیجا بشماریم .
غیرت ورزى شوهر درباره زن ، نسبت به حجاب و عفاف او مى باشد. در این درس درباره دستور اسلام نسبت به حجاب زن بحث مى كنیم :
در آیات قرآن و احادیث و روایات اسلامى چنانكه در ضمن « دلیل» خواهیم گفت حجاب زن به دو گونه مختلف مطرح شده است . در برخى از مآخذ سخت گیرى و محدودیت زیادى براى زن قائل مى شود تا آنجا كه :
1- شوهر اگر بتواند كارى كند كه هیچ مردى زنش را نشناسد، بهتر است .
2- صداى زن عورت است و نباید به گوش نامحرم برسد.
3- زن نباید پاهایش را طورى به زمین بزند كه صداى خلخال پایش به گوش ‍ مردى برسد.
در مقابل این دسته از مآخذ، ادلى دیگرى وجود دارد كه در نظر ابتدائى مخالف با اینهاست ، مانند:
1- هر مرد و زن نامحرمى مى توانند با یكدیگر دست بدهند به شرط آنكه با دستكش باشد و دست یكدیگر را نفشارند، البته این عمل كراهت دارد.
2- هر مردى مى تواند به هر زنى سلام كند، و او را به غذائى كه مى خورد، دعوت كند مگر زن جوانى كه صدایش محرك و وسوسه انگیز باشد. كه نسبت به چنین زنى كراهت دارد.
3- پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم) در جنگها و مسافرتها یكى از همسرانش را همراه خود مى برد و در جنگ احد دخترش حضرت فاطمه علیها السلام ، حضور داشت .
4- اصحاب پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم) چهره فاطمه علیها السلام را كه از گرسنگى زرد شده بود دیده اند.

اینها نمونه هائى بود، از دو دسته مآخذ مختلف كه درباره حجاب و عفاف زن نقل شده است . نمونه هاى بسیار دیگرى هم وجود دارد كه جوینده در آیات و احادیث مشاهده مى كند.
در مقام حل مطلب و رفع اختلاف هر زن مسلمانى باید به مرجع تقلیدش ‍ رجوع كند و فتواى او را بخواند و عمل كند، اما از نظر طرح یك مساله علمى ، به عقیده نویسنده ، تضاد و تناقضى بین این دو دسته از ماخذ وجود ندارد، زیرا:
اولا: محدودیت و در خانه نگهداشتن زن ، مشروط شده است به اینكه « اگر مرد بتواند» یعنى اگر وضع اجتماعى و خانوادگى ، در شهر یا روستایى چنین باشد كه براى زن هیچ لزومى نداشته باشد كه از خانه بیرون برود، به طورى كه تمام احتیاجات خود و شوهر و فرزندانش با بودن او در خانه تامین شود، و رابطه با مردان بیگانه را شوهر و فرزندانش به عهده گیرند، بهتر است چنین زنى با مردان بیگانه رفت و آمد و آشنایى نداشته باشد. اگر خواننده محترم بگوید: در زمان ما، از میان صدها زن یك زن مى تواند اینگونه زندگى كند، اسلام پاسخ مى دهد: این دستور هم نسبت به همان یك زن صادر شده است .
ثانیا: بدون شك تاكید اسلام در امر حجاب ، به خاطر خیر خواهى و دلسوزى نسبت به خود زن و حفظ عفاف و شخصیت اوست ، و زنان در جذابیت و دلربائى مختلفند، اسلام به زنانى كه قیافه و صداى وسوسه انگیزى دارند، محدودیت مى دهد كه در برابر مردان ، مخصوصا جوانان آشكار نشوند و آنان را تحریك نكنند، ولى نسبت به زنان عادى و كهنسال و روستائیان ساده پوش تا حدى آن محدودیت را برمى دارد.
ثالثا: از لحاظ مقررات اسلام ، چنانكه رعایت عفت بر زن واجب است ، صله رحم هم بر او واجب است و ترك آن از گناهان كبیره بشمار مى رود، چنانكه قضاء حوائج زنان مسلمان واداء حقوق آنها هم بر هر زن مسلمانى واجب است به طورى كه در درس چهاردهم گفته شد. بنابراین زن باید هم به دیدن خویشانش برود و هم عفت خود را حفظ كند.
رابعا: تاریخ نشان داده است كه قدرت غریزه جنسى و فریبكارى و وسوسه شیطانى خیلى بیشتر از آن است كه پسر یا دختر جوانى فكر كند كه او مى تواند در میان آتش برود و خود را حفظ كند. شما به هر دختر جوانى بگویید: حجاب خود را حفظ كن ، مبادا پسران هرزه فریبت دهند مى گوید: من قویتر از آنم كه در دام هرزگان افتم ، من حجاب و محدودیت نمى خواهم ، ولى خداوند مهربان و پیغمبر خیرخواه او مى گوید: براى زن بهتر است ، حجاب خود را رعایت كند.
اگر وضع اجتماعى طورى باشد كه مثلا از میان ده دختر یك دختر فریب بخورد، اسلام دلسوز و خیرخواه به همه دختران دستور مى دهد حجاب را رعایت كنند و از مرآ و منظر جوانان به دور باشند، زیرا آن دخترى كه فریب مى خورد، معلوم نیست كدام یك از آنهاست ، بنابراین لزوم حجاب 9 دختر را شما به عنوان پیشگیرى و رعایت احتیاط فرض كنید، شما دختران عزیز از انواع حیله گریها و دغل بازیهاى جوانان هرزه اطلاع ندارید. تاریخ نشان مى دهد كه آنها حتى زنان شوهردار را فریب داده و به دام انداخته اند.
خامسا: چنانكه مراعات عفت بر زنان لازم است ، سهولت و رواج كارهاى اجتماعى چنانكه مردم در فشار و سختى نباشند هم واجب است شاید استثناء وجه و كفین یعنى عدم وجوب پوشیدن صورت و كف و پشت دستها بر زنان ، هر چند جوان باشند، به همین جهت است ، چنانكه در زمان احرام حج و عمره بر زنان واجبست كه صورت خود را باز گذارند، هر چند در میان انبوه مردان باشند. و نیز بنده ئى كه در خانه زنى خدمت مى كند، اگر موى سر و ساق پاى خانمش را ببیند، مانعى ندارد.
بنابر آنچه گفتیم حدود غیرت ورزى باجا و بیجا كاملا مشخص مى شود: غیرت ورزى شوهر نسبت به زن زمانى پسندیده و مطلوب است كه احتمال فریب خوردن و بدام افتادن او عاقلانه باشد یا حتى اگر وضع زن طورى باشد كه پسر جوان را تحریك كند و به اصطلاح به نظر ریبه (با سوء نیت و قصد لذت ) به او نگاه كند، خود زن وظیفه دارد كه در آن مورد و با آن وضع ظاهر نشود و شوهر هم باید او را از قبآن كار منع كند، ولى اگر وضع زنى عادى است و هیچ گونه احتمال فساد و ریبه ئى در كار نیست ، شوهر نباید سخت گیرى و جلوگیرى كند و آیات و روایات مختلف اسلامى هم به همین جهت ناظر است ، یعنى در مورد زنان جاذب و صاحب وضع جالب سخت گیرى و محدودیت است و براى زنان عادى و داراى وضع غیر جاذب ، دستور اسلام هم ساده و عادى است و در موردى هم كه فساد و ریبه مشكوك باشد، عقل حكم مى كند، به عنوان پیشگیرى و رعایت احتیاط و نیز به خاطر اهمیت عفت زن و سلامت نسل ، لباس زن و حركات و نگاه او جاذب و جالب نباشد.
- و ان استطعت أن لا یعرفن غیرك فافعل .
اگر بتوانى كارى كن ، كه زنانت غیر تو نشناسند. (1)
- فلا تخضعن بالقول فیطمع الذى فى قلبه مرض .
شما زنان نباید صداى خود را در گفتار نازك كنید تا مرد بیمار دل به طمع افتد. (2)
از آیه شریفه استفاده مى شود كه اگر سخن گفتن زن ساده و عادى باشد مانعى ندارد و حرمت در صورتى است كه زن عمدا صدایش را نازك و محرك كند، و شرط دیگرى كه از آیه استفاده مى شود اینست كه حرمت در صورتى است كه آن صدا را مرد بى تقوایى بشنود و در زن طمع كند، پس اگر زن چنین وضعى را در شنوندگان سراغ نداشته باشد، مثل اینكه شنوندگان ، زنان و كودكان و سالخوردگان باشند، سخن گفتن و حتى نازك كردن صدا هم مانعى ندارد و نیز استفاده دیگرى كه از آیه شریفه مى شود، این است كه : بستر و حجاب و محدودیتى كه اسلام براى زن قائل است ، به خاطر مفاسدى است كه از بى پرده بودن و آشكار شدن او در برابر مردان بى تقوى حاصل مى شود، - چنانكه در درس چهاردهم از قول شیخ حر عاملى نقل كردیم - ولى این سخن به آن معنا نیست كه حجاب و تستر بر زن لازم نیست ، مگر در صورتى كه فساد و ریبه ئى در كار باشد، زیرا چنانكه در همین درس گفتیم ، چون وقوع فساد آشكار نیست و دختر سست عنصر و پسر هرزه شناخته نمى شود، به عنوان احتیاط و پیشگیرى از وقوع مفسده احتمالى ، به حكم عقل تستر و حجاب بر همه زنان لازم مى شود تا عده قلیل و حتى یك درصد آنها هم به تباهى و فساد كشانده نشوند.
- یا أیها النبى قل لازواجك و بناتك و نساء المومنین یدنین علیهن من جلابیبهن ، ذلك أدنى ان یعرفن فلا یؤ ذین . اى پیغمبر به همسران و دخترانت و نیز به زنان مومنین بگو، روپوشهایشان را به خودشان بپیچند این مناسبتر است كه آنان را بشناسند و آزارشان نكنند. (3)
وقتى زنان چادر یا عباى روپوشى را به خود پیچیدند، جوانان هرزه اى كه در سر راه ایستاده اند، مى فهمند كه آنها زنان عفیف و پاكدامن مى باشند، لذا ایشان را با شوخى كردن و متلك گفتن آزار نمى دهند.
- والقواعد من النساء اللاتى لا یرجون نكاحا فلیس علیهن جناح أن یضعن یثابهن غیر متبرجات بزینه و أن یستعففن خیر لهن .
و زنانى كه از عادت و زائیدن وامانده اند و امید شوهر كردن ندارند، گناهى بر آنها نیست كه بدون نمایش زینت ، روپوش خویش نزد نامحرمان ، از تن برگیرند، ولى اگر خوددارى كنند، برایشان بهتر است . (4)
مقصود از روپوش ، عبا یا چادر یا هر جامه دیگرى است كه زن روى پیراهن و روسرى خود مى پوشد. پوشیدن چنین روپوشى براى زنان جوان لازم است و براى زنان پیرى كه امید شوهر كردن ندارند، لازم نیست به شرط اینكه به قصد نمایش زینت نباشد ولى آنها هم اگر رعایت عفت كنند و آن روپوش را كنار نگذارند بهتر است .
- استأذن ابن ام مكتوم على النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) و عنده عایشه و حفصه ، فقال لهما: قوما فادخلا البیت ، فقالتا: انه أعمى ، فقال ان لم یركما فانكما تریانه .
ابن ام مكتوم - كه نابینا بود - اجازه گرفت و خدمت پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) رسید، در حالى كه دو زوجه آنحضرت : عایشه و حفصه نزدش ‍ بودند، حضرت به آنها فرمود: برخیزید و به خانه روید، آنها گفتند: او كه نابیناست . فرمود: اگر او شما را نمى بیند، شما كه او را مى بینید. (5)
پیداست كه این حدیث در مورد نهى از نگاه كردن زن به مرد است نه مرد به زن ، بعلاوه فقهاء عظام در این حدیث احتمال خصوصیت مورد مى دهند و مى گویند این حكم را نمى توان تعمیم داد، یعنى تنها به استناد به این حدیث نمى توانیم بگوییم : اگر زنى در برابر مرد كورى قرار گیرد و تصمیم جدى بگیرد كه به آن مرد نگاه نكند، باز هم لازم باشد، از نزد او برخیزد و برود، بلكه در چنین موردى مى توان گفت : زن اختیار دارد كه یا آنجا بنشیند و به مرد نگاه نكند، یا از آنجا برخیزد و برود تا او را نبیند، مگر این كه دلیل دیگرى داشته باشیم كه برخاستن را به طور كلى لازم بداند.
- و لا یضربن بأرجلهن لیعلم ما یخفین زینتهن .
زنان پاهاى خود را جورى به زمین نزنند كه زینتهاى نهانى ایشان دانسته شود. (6)
- عن أبیعبدالله (صلى الله علیه و آله و سلم ) قال : ما یأمن الذین ینظرون فى أدبار النساء أن ینظر بذلك فى نسائهم .
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: كسانى كه به پشت و عقب زنان نگاه مى كنند، ایمن نباشند از این كه دیگران به عقب زنان آنها نگاه كنند. (7)
-قال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): اذا جلست المرأه مجلسا فقامت عنه فلا یجلس أحد فى مجلسها حتى یبرد.
هر گاه زنى از جائى كه نشسته بر خیزد، مردى در آنجا ننشیند مگر زمانى كه سرد شود. (8)
- عن ابى بصیر، عن أبیعبدالله ، قال : قلت له : هل یصافح الرجل المرأه لیست بذات محرم ؟
فقال : لا، الا من وراء التوب - و فى اخرى - و لا یغمزكفها.
ابوبصیر گوید: از امام صادق (علیه السّلام) پرسیدم : آیا مرد مى تواند با زن نامحرم دست بدهد؟ فرمود: نه ، مگر از زیر پارچه ئى . و در روایت دیگر است كه دست زن را فشار ندهد. (9)
- عن أبیعبدالله (علیه السّلام) قال : كان رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) یسلم على النساء و یرددن علیه و كان امیرالمومنین (علیه السّلام) یسلم على النساء و كان یكره أن یسلم على الشابه منهن ...
رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) به زنها سلام مى كرد و زنها جواب مى دادند و امیرالمومنین (علیه السّلام) به زنها سلام مى كرد، ولى از سلام كردن به زن جوان كراهت داشت . (10)
- كان رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) اذا اراد سفرا أقرع بین نسائه فأیتهن خرج سهمها خرج بها...
رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) هر گاه مى خواست به سفر برود، براى بردن زنى همراه خویش قرعه مى كشید و اسم هر زن كه در قرعه بیرون مى آمد، او را همراه خود مى برد. (11)
- عن عمران بن الحصین ، قال : كنت عند النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) جالسا اذ أقبلت فاطمه علیها السلام و قد تغیر وجهها من الجوع
عمران گوید خدمت پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) نشسته بودم كه فاطمه (علیها السلام) وارد شد، در حالى كه چهره اش از گرسنگى دگرگون بود. و در روایت دیگر جابر بن عبد الله انصارى چهره حضرت فاطمه را از گرسنگى زرد مى بیند. (12)
- عن أبى بصیر، عن أبیعبدالله (علیه السّلام) قال سألته عن قول الله عزوجل « و لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها» قال الخاتم و المسكه .
ابو بصیر گوید از امام صادق (علیه السّلام) پرسیدم از معنى آیه شریفه « زنان نباید زینت دست خود را آشكار كنند مگر آنچه خود ظاهر است» فرمود: (مقصود از آنچه ظاهر است ) انگشتر و دست برنجن مى باشد. (یعنى دیدن انگشتر و دست بند زن مانعى ندارد زیرا پوشیدن و نگاه داشتن آن موجب عسر و حرج است . (13)
- فلما كان لیله الزفاف أتى النبى (صلى الله علیه و آله و سلم ) ببغلته الشهباء و ثنى علیها قطیفه و قال لفاطمه : اركبى و أمر سلمان أن یقودها.
حضرت فاطمه (علیه السّلام) در شب عروسیش سوار بر استرى بود و سلمان افسار آن را گرفته و مى برد. (14)
- سمعت أبا عبدالله (علیه السّلام) یقول : ان رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) دخل بیت ام سلمه فشم ریحا طیبه فقال أتتكم الحولاء فقالت هوذا هى ... (15)
زنى به نام « حولاء» در مدینه عطر فروشى مى كرد و یكى از مشتریانش ‍ پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) بود. (16)
- سمعت أبا عبدالله (علیه السّلام) یقول : لابأس بالنظر الى رأوس ‍ أهل تهامه و الاعراب و أهل السواد والعلوج لأنهم اذانهوا لا ینتهون .
امام صادق (علیه السّلام) مى فرماید: نگاه كردن به موى سر زنان چادرنشین و روستائیان و گبران آتش پرست و اقلیتهاى مذهبى مانعى ندارد، زیرا اگر آنان را نهى كنى ، گوش نمى كنند. (17)
از دلیلى كه امام (علیه السّلام) در آخر روایت فرمود، معلوم مى شود كه هر زن روستایى شامل این حكم نیست ، بلكه روستائى اى كه قدرت فهم مسائل دین را نداشته باشد، چنانكه زن دیوانه هم چنین است .
 
پی نوشت ها :
1- نهج البلاغه ، مكتوب 31
2- احزاب ، آیه 32
3- قرآن كریم ، احزاب 59
4- قرآن كریم ، سوره نور،ى 20
5- وسائل ، ج 14 ص 171
6- سوره نور،ى 31
7- وسائل ، ج 14 ص 145
8- وسائل ، ج 14، ص 185
9- وسائل ، ج 14، ص 151
10- وسائل ، ج 14، ص 173
11- بحار، ج 20، ص 310
12- بحار 43، ص 27، وسائل ، ج 14، ص 159
13- وسائل ج 14، ص 146
14- وسائل ، ج 14، ص 62
15- ترجمه این دو روایت نقل به معنى شده است .
16- وسائل ، ج 14، ص 75
17- وسائل ، ج 14، ص 149-150
 
برگرفته از: کتاب بهشت خانواده ، جلد اول ، دكتر سید جواد مصطفوى

 

 

 

 

- مهدی زاده، حسین، پرسمان حجاب، صهبای یقین، 1386

 

مقدمه
حجاب زنان و مردان در جامعه یکی از مهم ترین دستورات اجتماعی اسلام است که نقش عظیمی در حفظ بهداشت معنوی جامعه دارد، رعایت حجاب نه تنها موجب امنیت روحی و روانی جامعه می باشد بلکه می تواند باعث تعالی علمی، فرهنگی و حتی اقتصادی یک ملت را تامین کند، تفاوت جایگاه زن در ایران اسلامی با زن، در دوران ستم شاهی خود موید این مطلب است، امروزه زن مسلمان توانسته است در تمامی علوم همپای مردان بلکه در اموری نیز جزو پیشقراولان این حرکت تکاملی باشد.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری در سخنرانی های مختلف ایشان مطالبی را جمع آوری نموده و بر اساس آن متن سئوالاتی مناسب طرح نمود تا شاید با بخشی از دیدگاه های رهبر انقلاب در این وادی آشنا شویم. لازم به ذکر است که متن سخنان ایشان بدون هیچ گونه دخل و تصرفی ارائه می شود و تنها به گزینش بخش های مرتبط با موضوع هدف اکتفا شده است.
 
مقایسه ای بین جایگاه علمی و اجتماعی زنان در دوره قبل و بعد از انقلاب داشته باشید؟
زن، در جامعه ی خودباخته ی نظام پلید پادشاهی، حقیقتاً و از همه ی جوانب مظلوم بود. اگر زن می خواست وارد مقوله ی علم بشود، باید قید دین و تقوا و عفاف را می زد. مگر یک خانم مسلمان، در دانشگاهها و محیط های آموزشی و مراکز علمی و فرهنگی می توانست به آسانی حجاب و متانت و وقار خود را حفظ کند؟ مگر ممکن بود؟ مگر می شد یک زن مسلمان، در خیابآنهای تهران و بعضی از شهرهای دیگر، با متانت و وقار اسلامی یا حتّی با حجاب نیمه کاره، راحت راه برود و از گزند زبان و حرکت هرزگان و دل باختگانِ به فساد و فحشای سوغات غرب، مصون بماند؟ کاری کرده بودند که در این مملکت، کسب علم برای زن ها غالباً ممکن نمی شد. موارد استثنایی را کاری ندارم. به طور غالب، رفتن زنان به وادی علم میسر نمی شد؛ مگر با برداشتن حجاب و منصرف شدن از تقوا و وقار اسلامی!
در میدان سیاست و در زمینه ی فعالیت های اجتماعی هم همین طور بود. اگر زنی می خواست منصبی از مناصب اجتماعی و سیاسی را در ایرانِ دوران پادشاهی دارا باشد، باید قید حجاب و عفاف و وقار و متانت زن اسلامی را می زد. البته، بسته به این بود که خود این زن، جوهر و استعدادش چگونه باشد. اگر خیلی سست عنصر بود، باید تا آن اعماق می لغزید. اگر خوددار و خویشتن دار بود، تا حدودی خود را حفظ می کرد؛ اما دائماً با فشارهای روزافزون از سوی محیط اجتماعی روبه رو بود. جامعه ی ما، این گونه بود.
اسلام و انقلاب و امام آمد و در این کشور، زن را در مرکز فعالیت های سیاسی قرار دادند و پرچم انقلاب را به دست زنان سپرد؛ در حالی که زن در همان حال توانست حجاب و وقار و متانت اسلامی و عفاف و دین و تقوای خود را حفظ کند. کسی حقی از این بزرگتر بر گردن زن ایرانی و مسلمان ندارد.(1)
 
فاصله وضعیت حجاب زنان کنونی با قبل از انقلاب تا چه حد است؟ آیا وضعیت کنونی حجاب جامعه مطلوب است؟
امروز از لحاظ وضع حجاب و وضعیت زنان کشور، فاصله ی ما با قبل از انقلاب، خیلی ژرف و عمیق است. کمتر قسمتی است که ما نسبت به قبل از انقلاب، این قدر فاصله پیدا کرده باشیم. شما ببینید در کدامیک از بخشهای مختلف جامعه چه بخش های مربوط به مذهب و دین، چه بخشهای مربوط به مسائل علمی، چه بخش های مربوط به سیاست و اقتصاد و غیره این همه فاصله بین وضع موجود و وضع آن روز وجود دارد، که در حال حاضر ما میان زن امروز و زن زمان حکومت ستم شاهی مشاهده می کنیم؟ آن روز، چیزی از زن باقی نمانده بود. آن روز، نگذاشته بودند که چیزی به نام حرمت و حجاب و حفاظ و قداست و طهارت زن باقی بماند؛ بخصوص در شهرهای بزرگ. وضعیت امروز، قابل مقایسه با آن روز نیست. البته شکی نیست که باید از این بهتر بشود؛ اما آنچه که امروز هست، قابل مقایسه با آن روزگار نیست.(2)
 
در مکتب اسلام، حفاظ و حجابی بین زن و مرد وجود دارد. این به معنای آن نیست که زنان، عالم جداگانه یی غیر از عالم مردان دارند؟
نه! زنان و مردان در جامعه و در محیط کار، باهم زندگی می کنند؛ همه جا باهم سروکار دارند؛ مشکلات اجتماعی را با هم حل می کنند؛ جنگ را با هم اداره می کنند و کردند؛ خانواده را با هم اداره می کنند و فرزندان را پرورش می دهند؛ اما آن حفاظ و حجاب در بیرون از محیط خانه و خانواده حتماً حفظ می شود. این، آن نکته ی اصلی در الگوسازی اسلامی است. اگر این نکته رعایت نشود، همان ابتذالی که امروز غرب دچار آن است، پیش می آید. اگر این نکته رعایت نشود، زن از پیشتازی در حرکت به سمت ارزش ها که در ایران اسلامی دیده شد باز خواهد ماند. غربی ها مایلند با تمام توان، آن نکته را هم در جایی به نحوی نسبت به هرکسی رسوخ دهند.(3)
 
جایگاه زن در جوامع غربی چگونه می باشد؟
دنیای غرب، زن را به ابتذال کشاند. تا شصت، هفتاد سال قبل از این، در تمام اروپا و کشورهای غربی، زن فقط در سیطره ی مرد- یا مردِ خود و یا یک مرد دیگر مثل صاحب کارخانه و مزرعه- می توانست باشد و هیچ حقی از حقوق اصلی یک انسان در یک جامعه ی متمدن را نداشت. حق رأی و حق مالکیت و حق معامله نداشت. بعد آمدند زن را به میدان کار و زندگی و فعالیت اجتماعی کشاندند؛ اما در همان حال، تمام وسایل را برای لغزش زن فراهم کردند و او را در متن جامعه، رها و بی پناه گذاشتند.
سرمایه داران بزرگ، سیاستمداران خبیث و پلید و گردانندگان دستگاه های مخفی، فکر کردند که می توانند برای کارهای سیاسی و اقتصادی، از این وضعیت بهتر استفاده کنند و زن را به ابتذال بکشانند. بله، در آنجاها، علم و سیاست هم هست و زنها در میدان علم و سیاست هم جلو می روند؛ اما به چه قیمتی؟ همین حالا هم توده و عامه ی زنها- نه چهار نفر خانم دکتر یا متخصص یا نویسنده و برجستگان و زبدگان - در کشورهای اروپایی و امریکایی که از تمدن غربی حظّ زیادی دارند، در وضعیت سخت و بی رحمانه ای زندگی می کنند و ستم همسران و ستم کاری که بر آنان تحمیل می شود و کارهای سخت و سنگینی که بر دوش آنان می گذارند، تحمل می کنند. با این کار، وانمود می کنند که زن را وارد میدان اجتماع کرده اند؛ در حالی که فرصت اندیشیدن و فکر کردن و تصمیم گرفتن هم برای آنان وجود ندارد.
زن های مؤمن در جامعه ی ما سعی کنند قدر زن ایرانی مسلمان را بدانند. ارزش زن اسلامی و مسلمان را بدانید. زنی که در اختلاط و معاشرت، با مرد قاطی نمی شود و خود را وسیله ای برای جلب چشم مرد نمی داند و خود را بالاتر از این می داند؛ زنی که شأنش را عزیزتر از این می شمارد که خود را عریان کند و با صورت و موی و بدن خود، چشم روندگان را به سمت خویش جلب کند و هوس آنها را اشباع نماید؛ زنی که خود را در دامنه ی قله یی می داند که در اوج آن، فاطمه ی زهرا(س)- بزرگترین زن تاریخ بشر- قرار دارد؛ آن زن، زن مسلمان ایرانی است. این زن باید دیگر از این بازیچه های فراهم آمده ی تمدن غربی و روشهای توطئه آمیز آن، رو بگرداند و به آن بی اعتنایی کند.(4)
 
چرا غرب تا این حد با حجاب و چادر زن مسلمان مخالفت می کند؟
چون فرهنگ آنها این را قبول ندارد. اروپایی ها این طورند؛ آنها می گویند هر چه را که ما فهمیده ایم، دنیا باید از ما تقلید کند! مایلند که جاهلیت خودشان را بر معرفت عالم غلبه بدهند. آنها می خواهند زن به سبک اروپایی را در جامعه رواج بدهند؛ که عبارت است از سبک مد و مصرف و آرایش در انظار عموم و ملعبه قرار دادن مسائل جنسی بین دو جنس؛ می خواهند این چیزها را به وسیله ی زنان رواج بدهند. هرجا با این هدف گیری غربی ها مخالفت بشود، فریادشان بلند می شود! این ها کم طاقت هم هستند! همین مدعیان غربی، کمترین مخالفتی را با مبانی پذیرفته ی خودشان تحمل نمی کنند.
همه جای دنیا را هم توانسته اند تحت تأثیر قرار بدهند؛ مگر محیط های اسلامی واقعی را. شما اگر به دنیای فقیر آفریقا و امریکای لاتین و شرق آسیا و هرجا که جوامعی هستند، مراجعه کنید، خواهید دید که آنجا هم توانسته اند همان الگوهای خودشان همان طور آرایش کردن، همان طور مصرف کردن و همان طور ملعبه شدن زن را رواج بدهند. تنها جایی که تیر آنها به نشان نخورد، محیط های اسلامی است، و مظهر آنها جامعه ی بزرگ جمهوری اسلامی است؛ لذا به شدت با این مبارزه می کنند.
امروز شما زنان، سنگربان ارزش های اسلامی در مقابل وضع جاهلی دنیای غرب هستید. شما هستید که دارید از این حصار مستحکم فرهنگ اسلامی محافظت می کنید. در علم، در فرهنگ، در سیاست و در همه چیز، زن باید پرورش اسلامی پیدا کند؛ در میدانهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و همه جا برود و پیشتاز باشد؛ اما در مسائل شهوانی و جنسی، ملعبه ی دست این و آن نشود؛ این حرف ماست.(5)
 
از بزرگ ترین عوامل انحراف جامعه و انحراف زنان چیست؟
به اعتقاد من، گرایش به سمت مدگرایی و تجمل گرایی و تازه طلبی و افراط در کار آرایش و نمایش در مقابل مردان، یکی از بزرگترین عوامل انحراف جامعه و انحراف زنان ماست. در مقابل این ها، خانم ها بایستی مقاومت کنند.
آنها برای اینکه از زن، آن چنان موجودی به وجود بیاورند که مورد نظر خودشان است، محتاج این هستند که دائماً مد درست کنند و چشم ها و دل ها و ذهن ها را به همین چیزهای ظاهری و کوته نظرانه مشغول کنند. کسی که به این چیزها مشغول شد، کی به ارزش های واقعی خواهد رسید؟ مجال پیدا نمی کند برسد. زنی که در فکر باشد از خود وسیله ای برای جلب نظر مردان بسازد، کی فرصت این را پیدا خواهد کرد که به طهارت اخلاقی فکر کند و بیندیشد؟ مگر چنین چیزی ممکن است؟ آنها این را می خواهند. آنها مایل نیستند که زنان جوامع دنیای سوم، دارای فکر روشن و آرمان خواه باشند؛ خودشان دنبال هدف های بزرگ حرکت کنند و شوهر و فرزند خود را هم حرکت بدهند. زنان جوان در جامعه ی ما باید خیلی مراقب باشند، تا این کمند ناپیدای بسیار خطرناک فرهنگ و تفکر غربی را بشناسند؛ از آن پرهیز کنند و جامعه ی زنان را از آن جدا و برحذر بدارند.
امروز این راهی که ملت اسلام، بخصوص ملت بزرگ و شجاع ایران در پیش گرفته است راه تحقق آرمآنهای اسلامی راه نجات انسانها، راه دفع ظلم، راه شکستن بتهای زر و زور قدرت در دنیاست؛ بایستی این راه را درست شناخت و از آن پاسداری و حراست و حفاظت کرد. به اراده های قوی، به دلهای محکم و ظرفیتهای بالا احتیاج است؛ و این جز با تربیت الهی و اسلامی مرد و زن ما امکان پذیر نیست. صلاح زنان در جامعه، به دنبال خود، صلاح مردان را هم می آورد. نقش زنان در این مورد، جزو نقش های برجسته و شاید نقش اول است.(6)
 
بحث هایی مختلفی در باب پوشش زن می شود، صرف نظر از این مباحث حجاب مناسب برای زن چیست؟
به نظر ما، بحث هایی که در باب پوشش زن می شود، بحث های خوبی است که انجام می گیرد؛ منتها باید توجه کنید که هیچ بحثی در این زمینه های مربوط به پوشش زن، از هجوم تبلیغاتی غرب متأثر نباشد؛ اگر متأثر از آن شد، خراب خواهد شد. مثلًا بیاییم با خودمان فکر کنیم که حجاب داشته باشیم، اما چادر نباشد؛ این فکر غلطی است. نه اینکه من بخواهم بگویم چادر، نوع منحصر است؛ نه، من می گویم چادر بهترین نوع حجاب است؛ یک نشانه ی ملی ماست؛ هیچ اشکالی هم ندارد؛ هیچ منافاتی با هیچ نوع تحرکی هم در زن ندارد. اگر واقعاً بنای تحرک و کار اجتماعی و کار سیاسی و کار فکری باشد، لباس رسمی زن می تواند چادر باشد و همان طور که عرض کردم چادر بهترین نوع حجاب است.
البته می توان محجبه بود و چادر هم نداشت؛ منتها همین جا هم بایستی آن مرز را پیدا کرد. بعضی ها از چادر فرار می کنند، به خاطر اینکه هجوم تبلیغاتی غرب دامنگیرشان نشود؛ منتها از چادر که فرار می کنند، به آن حجاب واقعی بدون چادر هم رو نمی آورند؛ چون آن را هم غرب مورد تهاجم قرار می دهد!
شما خیال کرده اید که اگر ما چادر را کنار گذاشتیم، فرضاً آن مقنعه ی کذایی و آن لباسهای «و لیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ» و همآنهایی را که در قرآن هست، درست کردیم، دست از سر ما برمی دارند؟ نه، آنها به این چیزها قانع نیستند؛ آنها می خواهند همان فرهنگ منحوس خودشان عیناً اینجا عمل بشود.(7)
 
آیا حجاب به معنی منزوی کردن زن در امور اجتماعی نیست؟
اگر کسی چنین برداشتی از حجاب داشته باشد، برداشتش کاملًا غلط و انحرافی است. مسأله ی حجاب، به معنای جلوگیری از اختلاط و آمیزش بی قیدوشرط زن و مرد در جامعه است. این اختلاط، به ضرر جامعه و به ضرر زن و مرد- بخصوص به ضرر زن - است.حجاب، به هیچ وجه مزاحم و مانع فعالیت های سیاسی و اجتماعی و علمی نیست.(8)
 
با توجه به اهتمام اسلام به علم آموزی چه رشته هایی از علوم برای زنان مسلمانان اولویت دارد؟
رشته ی پزشکی برای خانم ها از اولویت برخوردار است؛ زیرا ما که به وجود یک فاصله ی ارتباطی و آمیزشی اجتماعی بین زن و مرد معتقدیم و تأکید داریم که نباید اختلاط بی قید و شرط بین زن و مرد باشد و معتقد به حجاب - به معنای کامل و واقعی کلمه - هستیم، نمی توانیم در مسأله ی پزشکی بی تفاوت باشیم. یعنی به همان تعداد که پزشک مرد داریم، به همان تعداد هم پزشک زن لازم داریم. بگذاریم زن ها برای مراجعات پزشکی خود، به طبیب زن مراجعه کنند و هیچ لزومی ندارد که ما این فاصله را برنداریم. بایستی کاری بکنیم که زنها بتوانند بدون هیچ گونه مشکلی، به طبیب مراجعه کنند و آن طبیب هم طبیب زن باشد.(9)
 
ممکن است برخی تصور کنند که اگر زن در رشته ی زنان درس می خواند، بایستی فقط در زمینه ی بیماری های ویژه ی زنان و مسأله ی زایمان درس بخواند آیا ابن فکر درست است؟
خانم ها موظفند که انواع و اقسام رشته های تخصصی پزشکی- مثل قلب و داخلی و اعصاب و.. .- را دنبال کنند. این، فریضه است. امروز این تکلیف برای زن ها، بیشتر از مردهاست؛ اگرچه در جامعه ی ما، آموزش رشته های مختلف علوم که برای ساختن این جامعه لازم می باشد، برای همه فریضه است. آن کسانی که بتوانند، حقیقتاً امروز از آن روزهایی است که کسب علم فریضه ی شرعی است؛ علاوه بر اینکه فریضه ی اجتماعی هم است.کسب علم فقط یک امتیاز نیست که کسی بخواهد به جایی برسد و شغل پُردرآمدی داشته باشد؛ مسئله این است که کسانی که می توانند درس بخوانند، واجب است که درس بخوانند و تخصصها را پیدا کنند. کسب علم و تخصص در رشته ی پزشکی- مثل بقیه ی رشته ها- برای مردها واجب است؛ اما برای زن ها واجب تر می باشد؛ چون زمینه ی کار در میان خانم ها کمتر است. به نسبت تعداد زنان در جامعه، ما پزشک زن کمتر داریم.(10)
 
با توجه به نقش مهم صدا و سیما در فرهنگ سازی جامعه دینی جایگاه زن در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران چگونه جایگاهی است؟
در مورد مسأله ی زن...دو عیب اساسی در برنامه های گذشته ی صدا و سیما وجود داشت: یکی اینکه ارزش حجاب از بین رفته بود. از این بزرگتر، آن بود که نقش های پست کننده به زن داده می شد. در عیب اول، یک ارزش زیر سؤال می رفته و پایمال می شده که آن، ارزش حجاب بوده است؛ اما در عیب دوم، گاهی همه ی ارزش های بشری که برای زن مورد نظر می باشد، زیر سؤال می رفته است. چنانچه داستان عاشقانه یی نقل می شده، داستانی بوده است که زن در آنجا بالاخره همان نقش صهیونیست پسند و استکبارپسند خودش را دارا بوده است و غالباً و قاعدتاً در چهره ی یک مادر، یک همسر خوب و یک انسان کارآمد ارایه نمی شده است.
باید این دو عیب برداشته شود. ما بایستی زن را، هم باحجاب نشان بدهیم، هم سرشار از ارزشهایی که اسلام و انقلاب برای او در نظر گرفته است؛ یعنی نجابت و عفت زن. مهم ترین مسئله، آن گوهر عفت زن، آن عضو اصلی و رکن اساسی خانواده بودن، آن عضو اصلی و رکن اساسی فعالیتهای جامعه بودن، آن تأثیر زن در رشد جامعه و رشد مردان، آن تأثیر زن در واقعیتهای گذشته ی ما از قبیل انقلاب و جنگ و غیره است.
در فیلم، سریال، شعرِ موسیقی، در برنامه ی خانواده، در برنامه ی «سلام صبح بخیر» و در سایر برنامه ها، بایستی این ها ارایه بشود؛ هم در اجرا و هم در تهیه ی برنامه. سیاست گذاری، باید ناظر به این چیزها باشد. البته این حرف، مخصوص سیاست گذاری نیست؛ مجریها هم باید توجه کنند. این کارها باید در رادیو و تلویزیون انجام بشود؛ ولی نمی شود! این، مسئولیت من و شماست. هر روز که می گذرد، باید یک قدم به این ها نزدیک تر بشویم.(11)
 
پیامی که یک زن مسلمان می تواند نسبت به زنان دنیا داشته باشد چیست؟
زن های ایران، بخصوص کسانی که در رشته های گوناگونِ دانش و در چارچوب اسلام و احکام اسلامی و مهم تر از همه مسأله ی حجاب توانسته اند حرکت بکنند، بایستی به زنان و دختران و دانشجویان زن دنیا عملًا تفهیم کنند که علم به معنای بی بندوباری نیست و لازمه ی تحصیل علم، بی قیدی نسبت به موازین اخلاقی در مورد معاشرت زن و مرد نیست؛ بلکه می توان با رعایت کامل این موازین، علم را هم تحصیل کرد و به جاهای بالایی رسید و وجود شما می تواند به عنوان یک نمونه از پیام جهانی اسلام نشان داده بشود.(12)

پی نوشت ها :
1. سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از زنان شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، کرمان، قم، قزوین، یزد، کرج و استانهای چهارمحال و بختیاری و مازندران 26/ 10/ 1368
2. سخنرانی در آغاز هفتمین گردهمایی ائمه ی جمعه ی سراسر کشور25/ 06/ 1370
3. سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از پرستاران، به مناسبت میلاد حضرت زینب کبری(س) و روز پرستار22/ 08/ 1370
4. سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از زنان شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، کرمان، قم، قزوین، یزد، کرج و استانهای چهارمحال و بختیاری و مازندران 26/ 10/ 1368
5. سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از پرستاران، به مناسبت میلاد حضرت زینب کبری (س) و روز پرستار22/ 08/ 1370
6. سخنرانی در دیدار با جمع کثیری از پرستاران، به مناسبت میلاد حضرت زینب کبری(س) و روز پرستار22/ 08/ 1370
7. بیانات در دیدار با اعضای شورای فرهنگی، اجتماعی زنان، جمعی از زنان پزشک متخصص، و مسئولان اولین کنگره ی حجاب اسلامی، به مناسبت میلاد حضرت فاطمه ی زهرا(س)04/ 10/ 1370
8. سخنرانی در دیدار با گروهی از زنان پزشک سراسر کشور26/ 10/ 1368
9. سخنرانی در دیدار با گروهی از زنان پزشک سراسر کشور26/ 10/ 1368
10. سخنرانی در دیدار با گروهی از زنان پزشک سراسر کشور26/ 10/ 1368
11. بیانات در دیدار با اعضای شورای سیاست گذاری صدا و سیما14/ 12/ 1369
12. سخنرانی در دیدار با گروهی از زنان پزشک سراسر کشور26/ 10/ 1368