شاهان قاجار افرادی بودند مستبد، شکم باره و خوشگذران که از سیاست و کشور داری
کمترین اطلاعی را نداشتند. آنان در حرم سراها تحت نظر خواجه گان و زنان حرم تربیت
می شدند و از مشکلات و فنون کشور داری آگاه نبودند. حاضر بودند هست و نیست مملکت را
بدهند تا سلطنت و جاه و مقامشان حفظ شود.
با روی کار آمدن پادشاهان قاجار، روابط کشورهای اروپایی و دیگر ملل مانند انگلیس،
فرانسه و روس با ایران بیشتر شد و پای مستشاران و مسیونرهای خارجی به ایران باز شد.
در دوره قاجاریه تا حدی از تعصبات و حدود و قیود کاسته می شود...از دوره فتحعلی
شاه به بعد در اثر رفت و آمد اروپاییان و مسافرت بعضی از افراد مرفه و ممتاز به
اروپا به تدریج فکر آزادی زنان در ذهن مردم راه یافت. 17
سابقه کشف حجاب آن هم بصورت فکری به 60 الی 70 سال قبل از کودتای رضا خان باز می
گردد. یعنی اگر بخواهیم بطور دقیق این مسئله را بررسی کنیم سابقه کشف حجاب به اوایل
دوره قاجار و رویارویی مستقیم با کشورهای غربی باز می گردد که بطور مثال می توان از
سفر نامه ابوالحسن ایلچی به اروپا در سال 1224 یاد کرد که در آن کتاب صراحتا به
رابطه آزاد زن و مرد و حضور آزاد زنان در مجامع مردان در غرب بدون حجاب و آرزوی
نویسنده سفرنامه برای رسیدن کشور ایران به چنین وضعیتی اشره شده است. 18
زن دوره قاجار به اعتقادات و ارزشهای اسلامی و مذهبی و ملی احترام خاصی داشت.
توصیفی که در کتابهای تاریخی از زنان و حجاب آنان در زمان قاجاریه آمده، صحت این
مسئله را می رساند.
زنان تهرانی در خانه هم روسری به سر داشتند، بیرون از خانه چاقچور و نقاب می
پوشیدند.19
لباس زنان در بیرون از خانه شامل چادری بود به رنگ بنفش یا سیاه و صورت را با
روبنده می پوشاندند.20
این نوع پوشش و حجاب گرفتن زنان برای جهانگردان و کسانی که از کشورهای دیگر به
ایران می آمدند بسیار عجیب و غیر قابل قبول بود. توصیف و نحوه دید استعماری
جهانگردان و تاریخ نویسان و مستشاران اروپایی از زن و حجاب عهد قاجار جالب و
خواندنی است.
سفیر ژاپن در ایران زمان ناصرالدین شاه در سفرنامه خود آورده است:زنها چادری بسر
می کردند که از سر تا پایشان را می پوشاند...در چند ماهی که ما آنجا بودیم هرگز زنی
رویش را به ما ننمود و نتوانستیم صورت زنها را بی حجاب و چادر ببینیم.دروویل لباس
زنان ایرانی را چنین چنین توصیف می کند:آنها دستار عجیبی به سر می بندند...آنها
به هنگام خروج از خانه خود را در چادری می پوشانند...صورت رت با چادری بنام روبنده
می پوشانند.21
چارلز ویلس نارضایتی خود را ذر سفر نامه اش بیان می کند:زنهای ایران زمین همیشه
در چادرهای سیاه مستور پیچیده اند و شخص خارجی را ممکن نمی شود که صورت آنها را
ببیند...لهذا انسان را ممکن نمی شود که در چنین مملکتی اظهار عشق نماید.22
اروپاییها که به ایران سفر می کردند عموما لباس زنان ایرانی را نمی پسندیدند. شاید
یکی از دلایل آن نوع خاص پوشش بیرونی زنان بوده که نمی توانستند لباسهای وارداتی و
آماده خارجی را استفاده کنند و چادر و لبسهای سنتی زنان مانع و سدی بر سر راه
کارخانجات تولید لباس و پارچه بود. مقایسه نحوه زندگی و معاشرت بی حد و مرز زنان در
جامعه غربی با زنان ایرانی، نیز یکی از دلایل تنفر و انزجار اروپاییان از نحوه حجاب
زنان بود.
پولاک در سفر نامه خود چنین آورده است :زن فقط حق داشت در برابر شوهر و چند تن از
نزدیکترین خویشاوندان که به او محرم بودند بدون حجاب ظاهر شود.23
حرکت استعماری برای بی هویت کردن و تهی نمودن جامعه اسلامی ایران در عصر قاجار به
صورت پنهان و حساب شده سرعت بیشتری به خود گرفته بود.
کلودانه سفر نامه نویس بوده که در مورد خشم مردان اروپایی از مقید بودن زنان ایرانی
به حجاب در دوره مظفرالدین شاه نوشته است:به نظر من زنان ایرانی بیش از تمام
کشورهای مشرق زمین مقید به حجابند و با دقت و وسواس بیشتر قسمت بالا و چهره خود را
می پوشانند.24
بررسی تاریخی نشان می دهد که مقدمات هجوم همه جانبه ای که در دوران سلطه قاجاریه
بخصوص از زمان ناصرالدین شاه به بعد فراهم شده بود بیشتر حول محورهای ذیل بوده است:
• حضور ماموران قدرتهای استکباری در کسوت بازرگانان، کارشناسان و جهانگردان و
سفیران...
• دعوت و تشویق شاهان و درباریان برای سفر به کشورهای غربی و اروپایی مانند
انگلیس...
• بازگشت عناصر فرنگ رفته با کوله باری از فرهنگ مبتذل غربی و آداب و رسوم آن
• ایجاد جریانات روشنفکری و تجدد گرایانه
• فراهم آوردن زمینه ظهور فرق ضاله...
• تاسیس مدارس جدید به سبک غربی و انتشار نشریات وابسته
• بدست گرفتن امتیازات متعدد توسط مستشاران خارجی
• صدور کالاهای مصرفی و تجملی
همفری یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس در ایران به ارزیابی حجاب زنان ایرانی پرداخته
و نوشته است:در مسئله بی حجابی زنان باید کوشش فوق العاده ای به عمل آوریم تا
زنان مسلمان به بی حجابی و رها کردن چادر مشتاق شوند...پس از آنکه حجاب زن با
تبلیغات وسیعی از بین رفت وظیفه ماموران ما آن است که جوانان را به عشق بازی و
روابط نامشروع با زنان غیر مسلمان کاملا بدون حجاب ترغیب کنیم تا زنان مسلمان از آن
تقلید کنند...25
او بر این عقیده بود که: باید زنان مسلمان را فریب داده و از زیر چادر و عبا
بیرون کشید. با این بنیان که حجاب یک عادت است از خلفای بنی عباس و یک برنامه
اسلامی نیست و لذا مردم ، زنان پیامبر را می دیدند و زنان صدر اسلام در هر کاری با
مردان شرکت می کردند...خواه ناخواه وقتی زنان از حجاب خارج شوند مردها و جوانان
فریفته می شوند و در نتیجه فساد در کانون خانواده ها رخنه می کند...26
همفری در توصیه هایش به ماموران به ذکر بعضی از نقاط قوت و عوامل نیرو بخش مسلمانان
می پردازد: زنان آنها با حجاب اند و این امر موجب شده که فساد و فحشا در جوامع
آنها سرایت نکند.انواع مفاسد از زنا، لواط، شراب و قمار را باید بین مسلمانان شایع
کرد.
در مورد خام کردن جوانان مسلمان چه دختر و چه پسر باید کوشید و آنها را در عقاید
مردد ساخت. از طریق مدارس ،کتابها، مجلات و جراید و رادیو آنان را فاسد ساخت.
باید در مورد تحقیر زن در اجتماعات اسلامی کوشش کرد و حق و حقوق او را وارونه جلوه
داد. این گوشه ای از خط مشی ای است که سالیان سال سر لوحه استعمارگران بوده
است.27
شاهان قاجار در ظاهر به اصول و عقاید اسلامی معتقد بودند و خود را انسانی پاک و
منزه می دانستند. ولی آنان افراد سست ایمان و ضعیف الاراده بودند که چون عروسکهای
خیمه شب بازی در دستان استعمارگران پشت پرده می مانند.
ناصر الدین شاه اولین پادشاهی بود که به فرنگ رفت، سفر او می توانست دستاوردهای
بسیار خوبی از پیشرفتهای صنعتی و علمی را با خود داشته باشد، اما شاه خوشگذران و
درباریان خود فروخته، جز در فکر گشت و گذار و خرید تحفه های اروپایی و واگذار کردن
امتیازات نبودند. یکی از آثار آشکار سفر ناصرالدین شاه به اروپا دستور تغییر و تحول
در لباس زنان دربار بود، که تدریجا به سطح جامعه نیز سرایت کرد.
در این مورد نوشته اند: مسافرت شاه به اروپا و مشاهده بالرین های پطرزبورگ در روسیه
که شلوار بافته چسبان نازک به تن می کردند...و می رقصیدند شاه را بر آن داشت تا
زنهای حرم را به این لباس در آورد...28
در مورد سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا در مورد سوغاتی که شاه از فرنگ آورده بود
چند مورد جالب است: دستمال ابریشمی- گلدان بلور-20قطعه عکس زنهای لخت و هرزه-42
قطعه عکس کوچک زنهای لخت-پارچه حریر... 29
این گوشه ای از لاابالیگری های شاهان قاجار در زمان سلطه طولانی آنها بر ایران بود.
از اواخر دوره قاجاریه به بعد زمزمه هایی توسط آزادیخواهان و متجددین برای آزادی
زنان و رفع حجاب از آنان آغاز شد.بعد از برقراری مشروطیت، کم کم صحبت رفع حجاب در
میان آمد و مدارس دخترانه توسط زنان روشنفکر وابسته به دربار تأسیس شد. رفع حجاب
جزء یکی از اصلی ترین برنامه آموزش و پرورش مدارس دخترانه آن زمان بود. همچنین به
مرور زمان انجمن های مختلف زنان به این منظور تشکیل شد. با احداث هر مدرسه(به سبک
اروپایی) در فرهنگ دانش آموزان دختر و پسر تحولی رخ داد و اولین نتیجه این تحول
فرهنگی، تغییر لباس دانش آموزان بود.30
اولین مدارس دخترانه همچون مدارس پسرانه بوسیله مبلغین مسیحی که از خارج به ایران
آمده بودند، برای آموزش اقلیتهای دینی در کشور ما بوجود آمد. پس از چندی آرام آرام
دختران مسلمان را نیز وارد این مدارس کردند...فارغ التحصیلان این مدارس بعدها خود
از مبلغین و مروجین مدرسه سازی به شیوه کلاسیک در ایران شدند.31
تحلیل برنامه ریزان استعمارگر و مبلغین مسیحی غربی بر این بود که زن ایرانی باید در
جهت اهداف استعماری همانند و همسان زن اروپایی شود و این جز با آموزش و سست کردن
مبانی اعتقادی و ارزشی او ممکن نیست، لذا با تأسیس مدارس دخترانه و ترویج افکار و
با برنامه ریزی دقیق و با احتیاط راه را برای نفوذ اندیشه های غربی باز می کردند.
خانم کلارا کولیور رایس که همسر یکی از مأمورین هیأت مذهبی ِ تبلیغی مسیحی انگلیسی
بود که در مدتی در ایران سکونت داشت. او در یادداشتهایش گفته است: زمانی که دولت
ایران مدرسه معمولی را در تهران گشود و از مبلغان مذهبی آمریکایی بسیاری دعوت به
همکاری کرد به احتمال رهایی زن و برداشته شدن طوق رقیت از گردن او... بلکه نیل به
این هدف از طریق درک و دریافت نیازها از سوی خودشان و مردان امکان پذیر است.مدارس
غربی راه را گشودند و آموزش و پرورش ایران در سالهای آینده زیر نفوذ اندیشه ها و
شیوه های غربی خواهد بود.32
با ورود دختران و پسران به مدارس جدید( به سبک غربی) که بیشتر از طبقات فرادست و از
اشراف زادگان و درباریان و خان زادگان بودند، نوع پوشاکشان نیز تغییر کرده ، مدارس
در واقع اولین جایگاه نشر فرهنگ جدید و از راه رسیده اروپایی بودند. اولین دختر
مسلمان ایرانی در زمان ناصرالدین شاه تنها آن موقع توانست چادر خود را بردارد که در
مدرسه آمریکایی تربیت یافته بود. 33. یکی از حربه های دیگر استعمارگران غربی در
کشورهای مسلمان، تولید فکرهای مسموم و فرق ضاله در مستعمرات برای فریب و تفرقه بین
آنان بود.
استعمارگران، خلافت اسلامی(حکومت عثمانی در ترکیه) را که با همه غیر اسلامی
بودنش، باز مظهر انسجام و قدرت مسلمین بود، نابود کرده و بدست آتاتورک
سپردند...شروع به دین سازی در ایران، هندوستان و عربستان نمودند. در هندوستان آیین
قدیانگری را و در عربستان وهابیت و در ایران بهائیت را نشر و رشد دادند.34
فرقه بابیه در عهد ناصر الدین شاه ظهور کرده و ریشه های آن از افکار انحرافی
استعماری سرچشمه می گرفت.
فرق ضاله در این خصوص یعنی کشف حجاب نقش موثری را ایفا کردندبا ظهور و حضور فرق
ضاله یعنی بابیه و بهائیت در حقیقت طرح مسئله کشف حجاب از سوی این فرق در میان زنان
به اجرا گذاشته شد که با مقاومت حکومت قاجار بویژه امیر کبیر مواجه شد.35
هدف نهایی و اصلی که بابیگری مبشر آن بود در این جمله می توان خلاصه نمود:تا
امروز تبعیت از احکام دین اسلام بر شما واجب بود، ولی از هنگام ظهور باب، دیگر بر
هیچ مسلمانی جایز نیست که از دستورات دین اسلام پیروی کند. با لذت کامل زندگی کنید
و آزاد از همه چیز باشید.36
اولین سناریوی بی حجابی در این برهه از زمان کلید میخورد، در سال 1227 هجری شمسی
زنی بنام زرین تاج که به قره العین معروف شد و از پیروان باب، در صدد تحقق بخشیدن
به این فرمان جدید بر آن شد که از نخستین پذیرفتگان منسوخ شدن شریعت باشد.
بدین منظور، قره العین بعد از ترک زندگی زناشویی و پیوستن به باب، در اجتماع مردان
در منطقه ای بنام بدشت بی حجاب ظاهر گشت و حتی اعلام کرد هر که او را مس کند از آتش
در امان خواهد بود.
قره العین نه تنها به کشف حجاب تشویق می کرد، بلکه اعلام کرد در روابط بین زن و
مرد رادع و مانعی و حد و تکلیفی وجود ندارد. از سخنان اوست که می گفت: از حال
تنهایی به جان اجتماع بیرون بیایید و این بی حجابی را که میان شما و زنان مانع از
استفاده و استمتاع است پاره کنید...زنان خود را از دوستانتان دریغ ندارید...37
مرحوم میرزا تقی لسان الملک سپهر در ناسخ التواریخ در وقایع سال 1264 چنین می گوید:
قره العین حجاب زنان را از مردان موجب عقاب شمرد و یک زن را به نکاح با نه مرد
فرض استحباب کرد...38
فرقه بابیه در زمان ناصرالدین شاه ضاهرا سرکوب شد ولی این بذر سیاه در افکار مسموم
به آرامی رشد کرد و متأسفانه سیاستهای غلط و علاقه شاهان قاجار به مظاهر غربی بایث
گسترش این جریانات شد.
نقش مطبوعات نیز در جریان روند بی حجابی برجسته و مشخص بود، افکار و اندیشه های
مسموم و استعماری را با سیاست و موذیانه به خورد ملت ایران می دادند.
از دیگر عوامل فرهنگی که سهم بسزایی در تغییر افکار ایرانیان و در نتیجه دگرگونی
لباس آنان داشت، ورود مطبوعات به صحنه فرهنگی جامعه بود که بعدهخا یکی از پایگاههای
مهم تغییر پوشاک ایرانیان بود.
به موازات توسعه مدارس و مجامع زنان، انتشار نشریات نیز در دستور کار تجدد خواهان
قرار گرفت. اداره کنندگان این نشریات همان مدیران، معلمان، فارغ التحصیلان مدارس و
یا اعضای انجمنها بودند.39
تبلیغات صهیونیستی در بین اقلیتهای مذهبی در ایران و نیز مطبوعات که نقش عمده ای
را در این زمینه داشتند به عنوان پیشروان عملی کشف حجاب و به صحنه کشاندن زنان بدون
پوشش اسلامی شدند که در این امر زمینه ساز بسیاری از تحولات فرهنگی و موجب آسیبهای
اجتماعی و نفوذ استعمار غرب در سالهای بعد به کشور شد.40
مطالب مطبوعات در این دوره به دو دسته تقسیم می شد:
ِ مطالب عادی و روزمره مانند بچه داری، آشپزی، خیاطی...
ِ مطالب اصلی که خمیر مایه آن افکار مبلغان مسیحی و غربیان بود و تمام همتشان ترویج
فرهنگ غربی و مبارزه با اسلام بود.