كتاب إكسیرالسعادة فیأسرارالشهادة تألیف مجاهد بزرگ و مجتهد بصیر، مرحوم آیة‏الله العظمی سید عبدالحسین لاری (رحمة الله علیه) است.1 سید عبدالحسین از پیشگامان جهاد و مبارزه با استعمار و استبداد، و از جمله فقیهانی است كه هنوز شخصیت علمی و فكری و بُعد مبارزه‏ای او در پس پرده ابهام بوده و تنها نامی از او آن هم به مناسبت انقلاب مشروطیت، در كتاب‏ها آمده است.

اما خوشبختانه، آثار وزینی كه از خود به جای گذاشته، گویای جامعیت و وسعت فكر آن مجاهد خستگی ناپذیر است، و كتاب مورد بحث (إكسیرالسعادة) نیز گویای اندیشه‏های نو و مترقّی آن مرحوم است؛ چرا كه قبل از محدث نوری و شهید مطهری، مستدلاًّ به بیان شبهه‏های نهضت كربلا و تحریف‏هایی كه در آن قیام عظیم صورت گرفته پرداخته و روشن است كه كم‏تر كتابی می‏توان یافت كه این‏گونه به تفصیل در موضوع یاد شده بحث كرده باشد.

مرحوم سید عبدالحسین لاری، جامع اضداد بود، از طرفی قایل به دخالت در سیاست و جهاد و مبارزه بود، و مبارزه با استعمار خارجی را به عنوان برائت از مشركان یاد می كرد، دفاع از مشروطه مشروعه می‏كرد و از معتقدان سر سخت ولایت فقیه بود. او با تحریم اجناس خارجی، و تشویق و تحریض به مصرف اجناس داخلی، از پیشگامان مبارزه با تهاجم فرهنگی و اقتصادی به شمار می رود. سید برای تداوم مشروطیت و تأسیس مجلس شوای ملی و شیوه اداره شهرها، رساله‏های قانون در مشروطه مشروعه ، قانون در اتحاد دولت و ملت و احكام بلدیه را به رشته تحریر درآورد و... و در عین حال، تهجد و شب زنده داری آن مرحوم زبان‏زد عام و خاص بود. زهد و ساده زیستی او به حدّی بود كه در مدت عمرش از اجناس خارجی استفاده نكرد، و زمانی كه رحلت كرد به جز صد تومان پول و یك خانه مخروبه چیز دیگری از مال دنیا نداشت، در حالی كه مجتهدی مسلّم و حاكم بر منطقه فارس و نماینده تام الاختیار میرزای شیرازی بود. او شخصا به كارهای مردم رسیدگی می‏كرد و با آنان حشر و نشر داشت و با رفتار مردمی خود به كلامش نفوذ می بخشید. اهتمام او به اجرای احكام اسلامی به حدی بود كه بین دشمن و دوست فرقی قایل نبود و علاقه زایدالوصفی به ائمه علیهم‏السلام داشت.

كرامات سید عبدالحسین نیز در بین مردم فارس مشهور و معروف است.

او با مبارزه در برابر استبداد، منطقه فارس را تا حد زیادی از زیر یوغ ستمگران رها و نهال آزادی را در آن سامان غرس كرد.

از این‏رو، مرحوم میرزای شیرازی وقتی از اقدام‏های مهم و فعالیت‏های نماینده خود در لار با خبر شد، به منظور تشكر و قدردانی نامه مهم ذیل را خطاب به سیّد عبدالحسین فرستاد:

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب عالم ربانی و الفاضل الصمدانی، الكامل فی المنقبتین، آقا سید عبدالحسین (سلّمه الله تعالی) لازالت علومه ذاخرة و أنوار مجده للمهتدین فیها مشرقة.

إن شاء الله تعالی پیوسته در نشر احكام شرعیه و ابلاغ اخبار و احادیث امامیه و نهی از منكر و امر به معروف و اعانت مظلومین و هدایت جاهلین مؤیّد و منصور بوده باشند. ضمنا عرض می‏شود چون از كیفیت سلوك جناب عالی و اقامه شعائر اسلام مطلع گردیدم، مسرور شدم و همین گمان را به جناب عالی داشتم؛ لمثل هذا فلیعمل العاملون، جَعلكم الله ممّن ینتصر به لدینه و لایستبدل بكم غیركم، إن شاء الله تعالی صاحب شریعت غرّا در همه حال، معین و ناصر شما خواهد بود، اهالی آن بلاد به شدّت میل و مواظبت به اطاعت علماء دینیه معروفند و إن شاء الله تعالی اهل آن حدود قدر دانند و وجود مبارك جناب را در بین خود از نعمت‏های بزرگ خداوند اقدس (جلَّ ذِكْرُه) شمرند و در خدمت و اطاعت و حضور جماعت و استماع مواعظ و نصایح و تعلّم احكام و مسائل دینی و پیروی آن جناب سِرّا و عَلانیةً، موافقت و همراهی و كوشش داشته تا خداوند عالم (جلَّ ذِكْرُه) بركات خود را بر ایشان نازل فرماید و در دنیا و آخرت رستگار باشند. و به شكر این نعمت و پیروی اقوال و افعال شما، كمال همت و همراهی باید داشته باشند؛ زیرا كه باعث معموریت دنیا و آخرت خواهد بود. و از تشییدات دین كه به دست شما جاری شده، بسیار خوشوقت شده خداوند جلّ ذكره جزای خیر عطا فرماید. و إن شاء الله تعالی تمام اهتمام در تربیت طلاب و ترقی دادن و جدّ و جهد در مباحثات نافعه كه باعث ترقی اهل علم، و تشویق شما جزء اخیر علت تامّه ترقی و كار ایشان باشد و در اخذ وجوهات و تصرّف در سهم امام علیه‏السلام و صرف آن در حق فقراء سادات و طلاب به قدر الكفاف بنمائید و متوقّع از همه این‏كه این احقر را حیّا و میّتا از دعای خیر و طلب مغفرت فراموش ننمائید؛ چه آن جناب و چه سایر مؤمنین، چنان‏چه احقر داعی، چنین می‏باشم. والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته. حرّره الأحقر محمد حسن الحسینی2

این عالم مجاهد و سترگ با آن همه مجاهدت‏ها و فداكاری‏ها و اهداف بلندی كه در مورد تشكیل حكومت اسلامی و... داشت، متأسفانه هنوز در جامعه ماـ حتی پس از انقلاب ـ گمنام است.امید است همایشی كه بناست به زودی در لار و جهرم برگزار شود، حجاب از چهره این عالم عظیم‏الشأن و مجاهد خستگی ناگزیر برگیرد و شخصیت ایشان به عنوان الگویی برای نسل انقلابی امروز و نسل‏های آینده مطرح شود.

إكسیرالسعادة فی‏أسرارالشهاده
همان‏طور كه گذشت، یكی از آثار سیّدعبدالحسین لاری كتاب اكسیرالسعادة است. این كتاب در سال 1319ق در چاپخانه محمدی شیراز با نام اكسیرالشعاده به طبع رسیده است.

پیش از شیخ آقابزرگ تهرانی، در رساله دوحه احمدیه (چاپ شده در میراث اسلامی ایران، دفتر اوّل، سال 1373، ص 609) از این كتاب نام برده شده است.

در ذریعه (ج2، ص278) این كتاب این‏گونه معرفی شده است:

اكسیرالسعادة فیأسرارالشهادة و دفع بعض الشبهات التی تورد علیها من أهل الزیغ والجهل، للسید عبدالحسین بن السید عبدالله بن السید رحیم الموسوی الدزفولی، نزیل لار، المتوفّی قبل سنة 1340ق طبع سنه 1319ق .

اكسیرالسعاده بیش از لؤلؤ و مرجان تألیف شده یكی از كتاب‏هایی كه زبان‏زد خاص و عام گشته، كتاب لؤلؤ و مرجان محدث نوری (متوفای 1320ق) است، كه در اوصاف و آداب اهل منبر تألیف كرده و از مطالب جعلی و اكاذیبی كه به ائمه علیهم‏السلام و اولاد آنان نسبت می‏دهند، سرسختانه انتقاد كرده و ذاكرانی را كه حریص به دروغگویی و افترا بستن به امام علیه‏السلام و اصحاب وی هستند را رسوا ساخته و پرده از چهره‏شان برافكنده است.

اگر چه تألیف این‏گونه كتاب‏ها گاهی برای مؤلف آن بسیار سنگین تمام می‏شود، امّا از آن‏جا كه محدث نوری وظیفه شرعی خود دانسته و تألیف كتاب لؤلؤ و مرجان را برابر با تألیف مستدرك الوسائل قلمداد كرده است. از این رو در مقدمه لؤلؤ و مرجان می‏نویسد:

سیّد محمد مرتضی جونپوری هندی ایده‏الله‏تعالی مكرر از آن‏جا به حقیر شكایت از ذاكرین و روضه خوانان آن صوب كرده كه در گفتن دروغ حریص و بی‏باك، و اصرار تام در نشر اكاذیب و مجعولات دارند... امر فرمود كه چند كلمه در این باب به طریق مؤعظه و مجادله حسنه نوشته، شاید سبب تنبّه و دست برداشتن از این قبایح شود... حقیر به جهت اشتغال به كتاب مستدرك نتوانستم مسؤول ایشان را اجابت نمایم تا در این ایام كه بحمداللّه‏ تعالی از این خدمت خود فارغ شدم، حسب‏الأمر مختصری در كیفیت سلوك این طایفه و دخولشان در این شغل نوشتم و نام آن را لؤلؤ و مرجان در شرط پله اوّل و دوم منبر روضه خوانان گذاشتم. رجاء واثق از الطاف غیبیه الهیه و نظر لطف و مرحمت ولی عصر و امام زمان صلی‏الله‏علیه‏و‏آله كه به منصه قبول رسیده، «لا محاله سبب ردع و زجر بعضی از ایشان شده، دست از تمام یا عمده آن اكاذیب و فساداعظم دیگر ـ كه به آن اشاره خواهد شد ان‏شاءالله تعالی‏ـ بردارند. و این مقال مشتمل است بر مقدمه و دو فصل و خاتمه».

همان‏طور كه گذشت، مرحوم سیّد عبدالحسین لاری متوفای 1342 ق و محدث نوری متوفای 1320ق است؛ یعنی سیّد عبدالحسین لاری 22 سال پس از وفات محدث نوری، دارفانی را وداع گفته است. و لكن در عین حال كتاب اكسیرالسعاده سیّدعبدالحسین لاری قبل از كتاب لؤلؤ و مرجان محدث نوری تألیف شده، كه این به نوبه خود بر ارزش كتاب و عظمت كار مؤلف می‏افزاید. چون‏كه كتاب لؤلؤ و مرجان محدث نوری در سال 1319 ق تألیف شده3 و كتاب اكسیرالسعاده سیّد عبدالحسین لاری در سال 1319ق به چاپ رسیده4 كه قهرا چند سال پیش از این تاریخ تألیف شده است.

كتاب اكسیرالسعادة اگر چه از ابواب و فصول منظمی برخوردار نیست، امّا در لابه‏لای كتاب به تفصیل یا به اجمال به تحریف‏های عاشورا تصریح كرده، كه با نقل بخش‏هایی از این كتاب‏ـ بعضا به عربی ـ و معرفی موضوعات كتاب، دورنمایی از آن برای خوانندگان ترسیم می‏شود.

ابتدای كتاب پاسخ به چند شبهه در مورد شهادت امام حسین و دیگر ائمه علیهم‏السلام است.

شبهه اوّل:
شهادت امام حسین علیه‏السلام اگر از باب جهاد باشد، شرط آن كفر دشمنان و قلّت افراد دشمن است؛ و اگر از باب دفاع باشد، شرط آن عدم ظن به كشته شدن است و حال این‏كه آن شروط منفی بوده است.

جواب: اولاً، این‏ها شروط جهاد با كفار است نه شروط جهاد با منافقان؛

و ثانیا: دو شرط اوّل برای دعوت به اسلام و شرط سوم برای جهاد دفاعی است؛ و حال آن‏كه جهاد سیّدالشهدا از این دو باب نبوده، بلكه از باب محافظت دین خدا و تنزیه مراتب الله و تفضیح دشمنان خدا بوده است.

شبهه دوم:
اقتحام ائمه علیهم‏السلام در خوردن سموم و انداختن خودشان در هلاكت كاری عبث و بیهوده بوده و مستلزم جهل و غفلت آنان است.

جواب :
اولاً، این اقتحام‏ها مثل اقتحام پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و سایر انبیا و اوصیا است در جنگ‏ها و غزوات و جهادها، با علم به كشته شدن؛

ثانیا، از القای نفس در هلاكت در صورتی نهی شده كه آن عبث باشد؛ امّا اگر القای نفسِ فانی باعث تحصیلِ حیات جاودانی مثل هلاك و اهلاك در راه خدا به جهت تعظیم حرمات الله و اعزاز دین خدا و ... و وجوب حفظ بیضه اسلام باشد، دیگر عبث نیست، ولو این‏كه توقف داشته باشد بر كشته شدن تمام مردم حتّی نفوس نبی و امام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛

ثالثا، این نوع شربِ سموم و جنگ‏ها بر وجه اكراه و اجبار است كه «لولم یشربه سرّالقُتل جهارا».

شبهه سوم:
چرا شهادت امام حسین علیه‏السلام از سایر شهادت‏های انبیا و ائمه علیهم‏السلام برتری یافته و تخصیص خورده و مصیبت آن حضرت در هر سال و هر عید و هر جمعه و هر روز و ساعت تجدید می‏شود؟

جواب:
همان سرّی كه در تكرار عبادات و تجدید روزه در هر روز و طهارت و نماز در هر آنی است، همان سرّ در تجدید مصیبت سیدالشهداست ؛ علاوه بر این‏كه یادآوری مصایب آن حضرت ... «إنّ تذكّر شهادته و مذاكرة مصابه أوّل كلّ عبادة، و آخر كلّ سعادة، و باطن كلّ شهادة، و ظاهر كل سیادةٍ، و مفتاح كل كرامة و منهاج كل و سلامةٍ، و سلامة كل ظلامة، و مصباح كلّ ظلمة، و رأس كل حرمة، و طیب رائحة كل روح و ریحان، و حیاة كل ایمان، و حصن حصین كل امنٍ و أمانِ، رغم أنف كلّ شیطان، و روح و ریحان كلّ زمان و مكان، و مطفئلهب النیران، و أرجح مرجّحات المیزان، و أقوی أسباب‏الجنان، و سبب كلّ إطاعة، و داعی كلّ ذی طاعة، و فضیلة كلّ جمعة، و شرف كلّ جماعة، و منهاج كلّ غایة، و محاسن كلّ عنایة، و اكسیرُ كلّ معرفة، و بصیرة و هدایة من البدایة إلی‏النهایة، و سرّ كلّ حكمة، و حكمة كلّ كلمة...5».

گریه بر سیدالشهدا از هر عبادتی افضل است.

در این بخش، فصل مشبعی درباره گریه بر سیدالشهدا عنوان شده و این‏كه تولّی و تبرّی حاصل نمی‏شود مگر با عادت بر بكا و ابكا و اقامه عزا و مدح و ثنا بر اولیاءالله و دشمنی با دشمنان خدا؛

و ماء حیاة دار البقاء چشم‏گریان چشمه فیض خداست گریه بر هر درد بی‏درمان دواست
عین البكاء لكلّ داءٍ دواء گریه بر هر درد بی‏درمان دواست گریه بر هر درد بی‏درمان دواست
گریه از سایر عبادات و طاعات برتر است، چون مشتمل بر جمیع خصایص و فواید طاعات از توحید گرفته تا معاد است؛ زیرا طاعات توقف دارد، عادتا بر ایثارِ محبّت و مودّت كه عادتا متوقف است بر گریه و عزا بر حبیب و محبوب كما این‏كه از فروع دین برتر است؛ چون اطاعت و امتنان عبادات از ابتدا تا انتها متوقف بر ایثار محبت و مودّت كه آن به نوبه خود متوقف است بر عادت به بكا و تعزّی به عزای حبیب، چنان‏كه حكمت و مصلحت طهارت با آب برای اَبدان است، كذلك مصلحة البكاء و العزاء طهور للأدیان و حیاة للایمان؛

چنان كه مصلحت نماز «نهی عن‏الفَحْشاء و المنكر» است، كذلك مصلحة البكاء و العزاء ... الانتهاء عن كلّ منكر و فحشاء بأبلغ وجه أتمّ.

چنان كه مصلحت زكات و صدقات، طهارت مال و تزكیه اعمال و رفع پستی است، كذلك حكمة البكاء طهورالحال و تنظیف البال و إیثار الرقّة والانفعال و دفع قساوة‏القلب و ظلمة الظلم والضلال والإضلال؛

چنان كه حكمت روزه، صحت است وسپری در مقابل آتش، كذلك حكمة‏البكاء یورث فیالعین جلاء و فیالقلب ولاء و من‏النار وقاء وفیالاولیاء صفاء وللأعداء براء و فی یوم‏الجزاء خیر جزاء؛

چنان‏كه حكمت مناسك حج اظهار تعظیم معبود است، كذلك حكمة البكاء و العزاء ارتیاض النفس بالتسلیم للبلاء والرضا بالقضاء والفناء والانقطاع إلی‏الله؛

چنان كه حكمت مهاجرت و مجاهدت در راه خدا، اعزاز دین خدا و اعلای كلمة‏الله و تعظیم شعائرالله است، كذلك حكمة‏البكاء والعزاء لولاة أولیاءالله و معادة أعداءالله و تعظیم شعائرالله و حُرُماته و أحكامه؛

چنان‏كه حكمت امر به معروف و نهی از منكر و اقامه حدود و قضا، دفع فساد و اصلاح بندگان است، كذلك حكمة‏البكاء و الإبكاء و إقامة العزاء هو ذلك بأبلغ وجه و أتمّ و أعمّ و أهمّ.

چنان كه در قصاص، حیات انسان است، كذلك فیالبكاء حیاة الإیمان و إقامة شعائر الإسلام و حرمات الملك العلاّم و ترویج الأحكام من الحلال والحرام و تقبیح ظلم‏الظلام‏و جورالحكام و متابعة الأزلام و عبدة الأصنام ... .

حكمت برتری گریه بر همه عبادت‏ها

از جمله اسرار حكمت برتری گریه بر سایر عبادات این‏است كه: «إنّها بحسب‏العادة البشریّة أعم فائدةً و أتمّ عائدةٍ و أخفی صدقةٍ و أجلی ثمرةٍ و أعلی تأثیرا و أسنی تكثیرا من كلّ عبادةٍ بدنّی، كالصوم و الصلاة و الجهاد؛ و مالیّ كالخمس و الزكاة».

و نیز: «أبعدیّته من الحزازات المانعة من‏القبول والصحّة، كالعجب والریاء و السُمعة، بخلاف البكاء و الإبكاء؛ فإنّها لمّا كانت من العبادات القلبیّة الخفّیة الناشئة عن‏الرقّة والرحمة الموجبة للمحبّة والمودّة القهریة ...».

برترین سرّ و كامل‏ترین وجه در فضیلت گریه این است كه: إنّ الحسین علیه‏السلام فی كل من مهاجراته و مجاهداته و صبره و تحمّلاته و بلیّاته و تبلیغاته و ترویجاته و احتجاجاته و سائر عباداته و طاعاته قد فاق بتلك العبودیة جوهرة كُنْهُهاالربوبیّة و خصوصیّات خصائص النبویَّة و الوَصَویّة . فاستخلف من‏الله تعالی الخلافة والرئاسة والسلطنة، و من وحدانیّته و فردانیّته الوحدة والانفراد ومن رحمانیّته الرحمة و المحبّة فی قلوب المؤمنین».

تشریع عزای حسینی به عنوان عبادت

شبهه اوّل:
به نظر بعضی، گریه و عزاداری از توصّلیات محض است، آن هم برای مصلحتی محض، مانند سایر معاملات و سیاسات و عقود و ایقاعات .

جواب:
گریه و عزاداری به تمام اقسام و تمام احكامش، از عبادات نفسی تعبّدی است و از نوع توقیفی محض است كه: «لایخالطها شوب الغیریّة ولا التوصلیّة ولا الموصلیّة إلی‏الغیر أصلاً و رأسا للإجماع و الضرورة علی اشتراط صحتها و حصول مصلحتها بالنیّة و فسادها و بطلانها بدون النیّة و بنیّة‏الغیر، كما هوالحدالمائز بین‏التعبدّیات و التوصلیات المَحْضة و المُمحَّضَة».

شبهه دوم:
چه اشكال دارد كه گریه و عزاداری از هر دو جهتِ تعبدی و توصلی برخوردار باشد؟

جواب:
مجرد امكان اجتماع جهت توصلی با تعبدی، مستلزم صدور امر توصلی نمی‏شود، «كما صدر فیالأذان الإعلامی و تمرین الصبّی علی العبادة والالزم أن یكون جمیع العبادات‏الباطل مع بطلانها بواسطة فقدان شرط أو وجدان مانع مطلوبة و مشروعة من جهة امكان التوصّل بصورتها الظاهریة الی جهة من الجهات الموصلة الی الشعائر الصوریّة...»

تحریفات عاشورا

سید لاری بعد از پاسخ به این شبهه وارد بحث مهمی در مورد تحریفات عاشورا می‏شود، كه در مقدمه مقاله نیز به آن اشارتی شد، سید قبل از محدث نوری و شهید مطهری داد سخن داده و صراحتا فرموده كه نباید برای تحصیل گریه و گریاندن، متوسّل به منكرات و محرمات و بدعت‏ها شد، و نیز نباید متوسّل شد به دروغ و غنا و شبیه خوانی و وسایلی كه شعار كفار و فجار است. مانند طبل و رقص و شیپور و ناقوس و نی و دفّ و عود و... در حالی كه گریه كردن و گریاندن با این نوع وسایل، عقوبت و معصیتش دو چندان است و قطعا عفو و بخششی در كار نیست. او گفته:

و یتفرّع علی هذا التوهم الفاسد: [توصّلی بودن] تجاسرهم فی التوصل إلی حصول البكاء و الإبكاء و تحصیله بأیّ وجهٍ اتّفق، ولو بالمنكرات و المحرّمات و المبدعات كالكذب و الغناء و الشبیه، أو بانضمام شعائر الكفرة و الفجرة من الطبل و الرقص و الدّف و العود و المزمار و الشیبور و الناقوس و سائر البدائع و مستنكرات أهل الفجور و الحال أنّ عقوبة المعصیة فی ضمن الطاعة مضاعفة لا معفوّة قطعا؛ لقوله علیه‏السلام : «لا یطاع اللّه‏ من حیث یعصی...» و قوله علیه‏السلام : «ولو أن رجلاً قام لیله و صام نهاره و حجّ جمیع دهره و تصدّق بجمیع ما له و لم یكن بدلالة ولی اللّه‏ ما كان له علی اللّه‏ ثواب».6 فإتیان الشیء علی غیر وجه المشروع و المطلوب - و لو كان من التوصّلیات فضلاً عن كونه من العبادات الصرفة المحضة إذا أتی به... كما هودأب العوام - كان بدعة و حراما و إدخال ما لیس من الدین فی الدین و مخرجا عن ربقة المسلمین و قلب الطاعة إلی عین المعصیة و السعادة إلی عین الشقاوة.

شبهه

گریه و عزاداری كه توسط شبیه خوانی و نحو آن حاصل می‏شود، وجدانا چندین برابر آن چیزی است كه از حدیث به دست می‏آید، «شبهة أوردها علیّ بعض العوام الأضلّ من الأنعام بأنّا نری بالوجدان أنّ البكاء و الصراخ و العویل الحاصل من فعل الشبیه و نحوه تزلزل الجبال و تقلّب القلوب و الأحوال أضعاف ما یحصل من الحدیث المجرّد من الضمائم الحادثة.

جواب
و الحكمة التی بها نقضه و عارضه إجمالا، هی أنّ الحاصل من فعل الأصل و هو شمر و ابن سعد و سنان أضعاف ما یحصل من فعل الشبیه لهم ممّا تزلزل العرش و السبع الشداد، بل كادت السماوات یتفطّرنَ منه و تنشقّ الأرض و تخرّ الجبال هدّا، و مع ذلك كیف یصلح للعاقل أن یتوّهم صحّة فعلهم الشنیع و حسن عملهم القبیح البدیع. ولو صحَّ الفرع لصحّ الأصل بالطریق الأولی؛ ولو صحّ الشبیه بالوجه الأعلی لصحّ المشتبه به.

و حلاً و تفصیلاً بما عرفت من أنّ البكاء الإبكاء لیس حُسنه ذاتیا ولا مطلوبا نفسیا توصلیا بایِّ وجه اتّفق، بل قد عرفت أنّه بالذات لا حسن فیه بل فیه ما فیه. و أنّما حسنه بالوجوه و الاعتبار و أنّه من العبادات و التعبّدیات المحضة الممحّضة فی العبودیّة؛ فلا تصحّ إلاّ علی وجه التعبّدیة و بشرطها و شروطها الاتیة.و إلاّ كانت من البدائع و التشریعات المحرّمة بل المخرجة عن ربقة الإسلام بسبب تحلیل الحرام، و إلاّ جاز التوصّل بكلّ حرام و بدعة و معصیة إلی ما هو من أفضل الطاعات، فیتوصّل بالقتل و الظلم و الأسر و الكذب و الغناء إلی البكاء و الإبكاء و الإنابة، فبالظلم و السرقة الإنفاقُ و الصدقة، و بثمن الخمر و العذرة الحجّ و العمرة، و بالقمار و الأزلام عمارةُ بیت اللّه‏ الحرام،و بمال الأرامل و الأیتام إفطارُ الصیام و صلة الأرحام، و بالفحشا و المفاسد بناءُ القناطیر و المساجد، و بعصارة الخبائث و دماء الثلاث التطهیرُ من الأحداث، و بالأجرة الزانیة و المغنیّه تصلح الصدقة الجاریة و الصلة الساریة و... من كتابه علیه السلام كما فِی دیوانه لمعاویة:

و أنت بحمداللّه‏ غیر موفّقٍ جرت مثلاً للخائن المتصدّق لك الویل لا تزنی ولا تتصدّق7 فقال لها أهل البصیرة و التقی
سَمِعتُك تبنی مسجدا من جبایةٍ كمطعمة الرمان ممّا زنت به فقال لها أهل البصیرة و التقی فقال لها أهل البصیرة و التقی
هذا كلّه من همزات لمزات الشیاطین و مخادع مكاید العدوّ المبین لإدخال ما لیس من الدین، و تخریب شریعة سیّد المرسلین و تشبیه البدعة بالطاعة و المعصیة بالعبادة و الكفران بالإیمان و العدوان بالإحسان، كدسّ السموم فی الحلوان لإفساد الأبدان و الحرمان و الخسران من سعادات العبادة و فیوضات الإطاعة لخیر الأدیان8

تعبّدی بودن گریه
هر چیزی كه در سایر عبادات شرط صحت و قبول و آداب كمال و مراتب خلوص است، در گریه كردن نیز آن شروط و موانع، شرط است؛ مثل اسلام و ایمان و عقل و اختیار و نیّت و نیز از موانع است كفر و جنون و اضطرار و ریا و عجب و سُمعه كه مانع از صحت عبادت است. و از شروط قبول و صحت هر عبادتی تقوا و خلوص و بلكه عدالت و ترك گناهان كبیره و عدم اصرار بر صغایر است. در گریه نیز این شروط معتبر است. همان طوری كه هر عبادتی در ضمن دروغگویی و غنا و شیپور و دیگر اسباب فسق و فجور و یا در ضمن مكان و لباس غصبی حرام است، هم چنین گریه كردن و گریه انداختن نیز باید از این گونه مفاسد بری باشد. لذا گریه كردن و گریه انداختن، از تعبّدیات است و باید اكتفا كرد به آن مقداری كه از شرع مقدس رسیده است به حسب كمّ و كیف؛ زیرا تمام عبادات، توقیفی است و اگر كم و زیاد شود از حیث كمّ و كیف، تشریع در دین و باطل است. بنابر این، واعظان و ذاكران اهل بیت علیهم‏السلام باید متّصف به تقوا و ملكه عدالت و... باشند و الاّ مشرّع در دین هستند. كما این كه معتبر است كه با طهارت بوده و با حضور قلب و خضوع در مجالس وعظ و ذكر شركت بجویند.

آری، با توجه به شرایطی كه از سیدعبدالحسین لاری برای گریه و عزاداری نقل شد، آیا عزاداری ما بدون اشكال است؟! هنوز اندكی از وعاظ و بسیاری از مداحان با نقل افسانه‏ها و دروغ‏های آن چنانی نسبت به اهل بیت علیهم‏السلام و یا اولاد و اصحابشان، ضربه به دین می‏زنند و موجب وهن تشیع و گسترش تحریفات می‏شوند و حال آن كه از سوی هیچ مقامی - نه حوزوی و نه غیر آن - محدودیتی برای ذاكران و مداحان كذایی وجود ندارد و بعضا تشویق هم می‏شوند!.

اوّل ما خلق اللّه‏...

باب مستقلی در باره «اوّل ما خلق اللّه‏ هو نور النبی و الأئمة علیهم‏السلام » باز كرده و از قرآن و احادیث ادله‏ای در این موضوع ذكر كرده و در ابتدای باب آمده: «إن أوّل ما خلق اللّه‏ انّما هو نور النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و عترته الطاهرة علیهم‏السلام و انّهم العلل المادّیّة و الغائیة و الصوریة لجمیع الخلائق و المخلوقات فی جمیع العوالم و المعلولات قبل الأرضین و السماوات بالأدّلة الثلاث... الكتاب... و السنة... و الاجماع».9

كفر قاتلان امام حسین و أئمة علیهم‏السلام

باب مستقلی در باره كافر بودن قاتلان ائمه علیهم‏السلام و این كه واجب است لعن آنان و لعن پیروان و اتباع قاتلان امام حسین علیه‏السلام : «باب كفر قاتلیه و ظالمیه و شدّة عذابهم و وجوب اللعن علیهم و علی أشیاعهم و أتباعهم و آخر تابعٍ لهم علی ذلك، فمن الكتاب یكفی عموم قوله تعالی و من یقتل مؤمنا متعمّدا فجزاؤُهُ جهنّم خالدا فیها...10

و از روایات نیز شاهد آورده شده، سپس شبهه‏ای در این باره مطرح می‏كند مبنی بر این كه آیات و روایات دلالت بر كفر به طور مطلق ندارد، و اگر دلالت داشته باشد عمومیّت ندارد تا شامل مطلق ظلمه حتّی تابعان و تابع تابعان تا روز قیامت بشودو....

سپس جواب شبهه را این گونه داده كه اوّلاً، ادله سر جمع، دلالت دارد بالالتزام بر كفر قاتلان و ظالمان ائمه علیهم‏السلام ، و ثانیا، نصوص - خصوصا قرآن - عمومیت دارد و مخصصی هم وارد نشده است، و نیز عمومیت داشتن تشبیه كافران به ظالمان و عموم تعلیل لعن و كفر در آیات قرآنی و احادیث ائمه علیهم‏السلام و...

خداوند پیامبران را از شهادت امام حسین علیه‏السلام خبر داده است.

باب مستقلی در مورد اطلاع پیامبران از شهادت امام حسین علیه‏السلام گشوده: «باب الآیات الواردة فی تعزیة انبیائه بعزاء الحسین علیه‏السلام و أخباره بشهادته و طلب اللّه‏ بثاره و تذكّر مصیبته و تشكر شهادته و بیان سوء عاقبة ظلمته و عقوبة قتلته لیقتدی بآثاره و یهتدی بأنواره و یقتفی بأطواره و یتحذّر من أغیاره و یؤخذ بشعاره و دثاره».

معنای واعطشاه و واقلة ناصراه

آیة اللّه‏ سید عبدالحسین لاری در باره حكمت قول امام حسین علیه‏السلام كه در روز عاشورا فرمود: «واعطشاه وا قلّة ناصراه» توجیه و تفسیر ظریفی نموده است. سید می‏گوید: «شأن و منزلت امام علیه‏السلام برتر از آن است كه از آن انسان‏های پست آب طلب كند و نیز از كمی یاران خود بنالد، این نحوه تعبیرها از افراد معمولی كم‏تر سر می‏زند، چه رسد به امام معصوم كه بی‏نیاز از همه چیز است.» در این مورد نوشته است: «حكمة قوله علیه‏السلام واعطشاه واقلّة ناصراه» لیس معناه سقی العطشان و نصر الأبدان كما یزعم فی الظاهر؛ لاستغناء مراتب الإمامة عن مناقص الحاجة إلی الأمّة، بل المقصود منه بدلالة الاقتضاء و شاهد الحال القطعی فی داعی اللّه‏ طلب ماء حیاة الإیمان و نصرة دین الرحمان و إحیاء شریعة الإسلام و إنقاذه من أیدی الظلام إلی قیام یوم القیام، و لكن لمّا كان هذا المعنی الواقعی مسبّبا و معلولاً عن ذلك المعنی الظاهری أُقیم السبب مقام المسبّب و العلّة مقام المعلول، كما لا یخفی علی أرباب العقول»11.

«مراد از آیه أنبئونی بأسماء هؤلاء»12صفحه سوم كتاب اكسیرالسعاده از آیة‏الله لاری

در باره تعلیم اسما می‏نویسد: «المراد من تعلیمه الأسماء لیس تعلیم خصوص ألفاظها الدالّة علی معانیها فقط، لرجوعه إلی تعلیم اللغة و عدم صلوحه بمقام الامتنان و التفضیل ولا بحال المفضّل و المفضّل علیه؛ بل المراد تعلیم حقائق الأشیاء و عللها الأربع: الفاعلیّة والمادیة الصوریّة و الغائیّة، و جمیع أسبابها و موادّها و ذواتها و كیفیّاتها و كیفیّات صنعها و ما یصنع منها و فیها و بها و لها و معها،و ما یترتّب علیها من مصالحها و منافعها و خواصّها و فوائدها و مضارّها و مفاسدها و مصلحها و مفسدها و آثارها و علائمها و تركیبها و جمیع ما یتعلّق بها...13

اِخبار انبیاء علیهم‏السلام بر شهادت امام حسین علیه‏السلام

روایات فراوانی از ائمه اطهار علیهم‏السلام در تطبیق پاره‏ای از آیات مبنی بر اخبار انبیا از حادثه كربلا و شهادت امام حسین علیه‏السلام وارد شده است، در كتاب اكسیر السعادة بیش از پانزده صفحه در این مورد بحث شده است آن گاه شبهه‏ای را مطرح كرده كه چه خصوصیّتی داشته كه در قرآن، خبر پیامبران علیهم‏السلام در باره شهادت امام حسین علیه‏السلام مطرح بشود، امّا مصایب پیامبران مطرح نشده است، در این باره گفته است: «وهنا وسوسة من وساوس الشیطان، ربما تنسبق الأذهان الضعیفة من الإیمان بأنّه ما الوجه و الحكمة و ما العلّة و البلاغة فی تخصیص كلام الحكیم و الوحی القدیم و القرآن الكریم بإنباء أنبیائه بخصوص هذه المصائب دون سائر مصائب أنبیائه العظام؟

و الجواب الصواب عن هذا الریب و الارتیاب اوّلاً، بقوله تعالی «لا یسئلُ عمّا یفعل و هم یسئلون،14» «یخلق ما یشاء و یختار ماكان لهم الخیرة،15»«اللّه‏ أعلم حیث یجعل رسالته16»أی ریاسته، خصوصا علی ما حقّقناه فی مقدمات الباب من أنّ تشریع عزاء الحسین علیه‏السلام بالخصوص من التعبدیّات الممحضة للعبادة بحسب الاصل و العقل و النقل علی وجه یخفی علی نوع العباد تفصیل مصالحها بالذات و الاصالة فرقا بینها و بین التوصلیّات لهم مصالحها التفصیلیّة بالذات و الاصالة.

و ثانیا، بأنّ شواهد الحال و قرائن الأحوال فی بلاغة كلام ذی الجلال، تقتضی أن تكون الحكمة العامّة و العلّة التامّة و المصلحة المكنونة و الجهة المخزونة فی تخصیصه تعالی مصائب الحسین علیه‏السلام فی البین بنصب العین فی كلّ من الثقلین لأجل أنْ یكون الحسین علیه‏السلام قرّة كلّ عین و قسیم كلّ زینٍ عن شینٍ و أسوةً حسنةً لكلّ من فی البین من جمیع الأنبیاء و الأولیاء و أهل الارض و السماء فی مراتب الصبر و الشكر علی البلاء و التسلیم و الرضاء بالقدر و القضاء فی مراتب الفناء فی اللّه‏ و المجاهدة فی سبیل اللّه‏ و إحیاء دین اللّه‏ و تفضیح أعداء اللّه‏ لیقتدی بآثاره علیه‏السلام و یهتدی بأنواره و یقتفی بأطواره و شعاره و یتحذّر من أعدائه واغیاره؛ لأنّ بیان الأمثال و الأحوال و الأعمال و الأفعال أشدّ تاثیرا و أشدُّ تصدیرا من التعلیم و التفهیم بالمقال باضعاف مضاعفة و أعظم ملاطفة و أكثر مناصفة فی لطف الحكیم و الوحی القدیم و القرآن الكریم فی بیان هذا المصاب العظیم الذی هو كالصراط المستقیم و المیزان القویم لمیز الصحیح عن السقیم و النعیم عن الجحیم؛ فإنّ هذا اللطف و الدستور من الربّ الشكور، كالمشق المسطور فی رقّ منشور و نور فوق نور لمیز الشكور من الكفور و العدل من الفجور و اللبّ من القشور17

خصایص سید الشهدا علیه‏السلام

بابی است مستقل در باره خصائص امام حسین علیه‏السلام و این كه: «كونه كجدّه نورا یهتدی بأنواره و أسوةً یتاسی بآثاره و قدوةً یفتدی باطواره و سلوة یتسلی بصبره و اصطباره و یأخذ بشعاره و یتحذّر من أغیاره جمیع الأنبیاء و الأولیاء و أهل الأرض و السماء فی البكاء و العزاء و التسلیم و الرضا بكلّ قدر و قضاء و الفناء فی اللّه‏، كما قال اللّه‏ تعالی «و لنبلونّكم حتّی نعلم المجاهدین منكم و الصابرین و نبلو أخباركم18» و...

سپس قول امام صادق علیه‏السلام را كه فرمود: الحسین علیه‏السلام عبرة كلّ مؤمن19 و این كه: «أوّل من تأسی به علیه‏السلام فی البكاء و البلاء و الابتلاء أبو البشر آدم علیه‏السلام ، و آخر هم الخاتم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و القائم علیه‏السلام إلی آخر العالم» نقل كرده و روایات بسیاری از ائمه علیهم‏السلام آورده كه انبیا علیهم‏السلام حضرت آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و عیسی و سلیمان و...و حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خبر از شهادت امام حسین علیه‏السلام داده‏اند. و بر شهادت مظلومانه آن حضرت گریه كرده‏اند و نیز اخباری از امام صادق و باقر علیهما‏السلام از حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله كه آن حضرت شهادت فرزند دلبندش را به حضرت فاطمه علیها‏السلام خبر داده است.

تظلّم فاطمه علیها‏السلام

باب ویژه‏ای در باره تظلّم فاطمه علیها‏السلام و شكوه آن حضرت از ستم ستمگران بر فرزندش عنوان نموده و نوشته است: «باب تظلم فاطمة علیها‏السلام و شكایتها علیها‏السلام یوم القیامة من ظالمیها و ظالمی ولدها و بشفاعتها لشیعتها من الأخبار المستفیضة بل المتواترة عن النبی و سائر الأئمة علیهم‏السلام : من أنّ اللّه‏ تعالی یغضب لغضبها و یرضی برضاها سپس چندین روایت در این باب آورده و مشروحا بحث كرده است.

ثواب گریه بر سیدالشهداء و لعن قاتلان و ظالمان

گریه بر مصایب حضرت سیدالشهداء و دیگر ائمه از جمله عباداتی است كه ثواب فراوانی بر آن داده شده، گریه بر امام حسین علیه‏السلام كه برترین عبادت نزد انبیاست از حضرت آدم تا حضرت خاتم علیهم‏السلام و نیز نزد تمام عالم از انس و جنّ و طیور و جبال و...، در این مورد گفته: «ثواب البكاء علی مصائبه و مصائب سائر الائمة و ثواب اللعن علی قاتلیهم و ظالمیهم، و كونه من أفضل العبادات المأثورة المتعبّد بها من لدن آدم الی الخاتم بل و جمیع اهل العالم من الانس و الجنّ و الطیور و الوحوش و البحار و الحیتان و الأرضین و السماوات و مافیها و ما علیها حتی الحیوانات و النباتات و الجمادات، و كونه من علائم الإیمان و موجب الغفران و الرضوان و الجنان و إطفاء غضب الرحمان و النیران، كما قال اللّه‏ تعالی أنّهُ هو أضحك و أبكی20».

مرحوم سیدعبدالحسین لاری كتاب اكسیر السعادة فی اسرار الشهاده را با ذكر این روایت كه امام حسین علیه‏السلام فرمود: «أنا قتیل العبرة لا یذكرنی مؤمن إلاّ استعبر»21 به پایان می‏برد.22

پی نوشت:

1. درگذشت سیدلاری در سال 1342 ق است.

2. رك: ولایت فقیه زیربنای فكری مشروطه مشروعه، سیّدمحمدتقی آیت‏اللهی، انتشارات امیركبیر؛ و نیز به مجله نورعلم ش 30، نجوم امّت: مجاهد بزرگ مرحوم آیة‏الله العظمی سیّد عبدالحسین لاری؛ سیّد علی میرشریفی.

3. بنا به تصریح مؤلف در خاتمه لؤلؤ و مرجان .

4. رك: ذریعه، ج2، ص 278.

5. اكسیرالسعادة، چاپ 1319، ص 6 و 7.

6.بحارالانوار، ج 23، ص 294، به نقل از تفسیر عیاشی، ج 1، ص 259، تفسیر برهان، ج 1 ص 39 (با اندكی اختلاف).

7. دیوان منسوب به امیرالمؤمنین امام علی علیه‏السلام ، ص 71؛ بحارالانوار، ج 34، ص 430.

8. اكسیر السعادة، ص 24-25.

9. اكسیر السعادة، ص 32-36.

10. سوره نساء (4): 93.

11. اكسیر السعادة، ص 45.

12. سوره بقره (2): 31.

13. اكسیر السعادة، ص 47.

14- سوره انبیاء (21): 23.

15. سوره القصص (28): 68.

16. سوره انعام (6): 124.

17. اكسیر السعادة، ص 74-75.

18. اكسیر السعادة، ص 76.

19. سوره محمد (47): 31.

20. سوره نجم (53): 43.

21. بحارالانوار، ج 44، ص 284، به نقل كامل الزیارات، ص 108 و امالی الصدوق، ص 118.

22. اكسیرالسعادة، ص 100 و 101 .

آن‏چه در ذیل مى‏آید متن سخنرانى دكتر على‏محمد ولوى است كه در جمع دانشجویان مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) ایراد فرموده‏اند.

موضوع بحث قیام كربلا و نهضت عاشورا است. در این فرصت كوتاه سعى مى‏كنم به‏طور فشرده بحثى را مطرح كنم كه براى دانشجویان و دانش پژوهان و محققان تازگى‏هایى داشته باشد. بناداشتم موضوع صحبت‏هایم را در دو موضوع ارائه دهم: یكى زمینه‏هاى اجتماعى قیام كربلا و دیگرى زمینه‏هاى فكرى این حادثه كه با توجه به محدودیت وقت، بحثم را به موضوع اول اختصاص مى‏دهم و آن را با طرح این سؤال شروع مى‏كنم كه: در گستره تحولات اجتماعى چه زمینه‏هایى به‏وجود آمده بود كه باعث‏شد تنها پنجاه سال پس از ارتحال پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم حادثه‏اى با این ابعاد به وقوع بپیوندد؟ بالاتر از آن، چه عواملى باعث‏شد كه جامعه آن روز در مقابل این حادثه بزرگ، واكنشى سرد، بى‏روح و كم اثر از خود بروز دهد؟

تا حدود سه سال بعد از قیام كربلا، حركتى كه مبین واكنشى جدى باشد مشاهده نمى‏شود، انگیزه وقایعى مثل واقعه حره و قیام كنندگان در مقابل آن چیز دیگرى بود كه ارتباط مستقیمى با واقعه كربلا نداشت، از این رو غیر از قیام توابین تا سال‏ها بعد حركتى جدى، كه با انگیزه‏هاى خاص و دور از انگیزه‏هاى سیاسى نسبت‏به واقعه كربلا بروز كند، در جامعه انجام نگرفت، چنانچه در قیام مختار هم انگیزه‏هاى سیاسى بر انگیزه‏هاى دینى غالب بود.

حال با توجه به این مقدمه این سؤال به صورت جدى مطرح مى‏شود كه چه اتفاقى افتاد و چه شرایطى بر جامعه حاكم شد كه بعد از پنجاه سال از وفات پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم چنین واقعه‏اى رخ داد؟ واقعه‏اى كه شاید بتوان ادعا كرد هیچ نظیرى در تاریخ بشریت ندارد و حادثه‏اى است كه وجدان هر انسانى را متاثر مى‏سازد. از این رو لازم است‏حادثه‏اى با این اهمیت، از ابعاد مختلف بررسى شود.

یكى از جنبه‏هایى كه مى‏تواند به پاسخ‏گویى به این سؤال كمك كند بررسى تحولات ساختارى جامعه است كه پس از بعثت پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم ایجاد شد. بررسى جوامع بشرى و تاریخ انبیا نشان مى‏دهد كه همواره میان دین و سنت نوعى مقابله وجود داشته است. این معارضه در آغاز راه (در شروع بعثت و آغاز نهضت هر پیامبرى) خیلى قوى‏تر و شدیدتر است.

اگر به لحاظ اجتماعى، جامعه شبه جزیره عرب در عصر مقارن با بعثت پیامبراكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم بررسى شود، معلوم خواهد شد كه این جامعه، جامعه‏اى است‏با ساختار اجتماعى كاملا شكسته و غیر متمركز و از لحاظ بافت اجتماعى در «قبیله‏» معنا پیدا مى‏كند. از نظر سیاسى هم ساختارى توسعه نیافته دارد و از حد یك نظام سیاسى كدخدا منشانه یا سید سالارى، (Gentocratic) و یا در موارد نادرى از یك نظام سیاسى پدرشاهانه، (Patriarchal) فراتر نمى‏رود. منطقه حجاز و مناطق مركزى شبه جزیره عربستان را مى‏توان از جمله مناطقى به شمار آورد كه هیچ وقت‏یك جامعه سیاسى برخوردار از نظام سیاسى اجتماعى متمركز را تجربه نكرد.

این گونه جوامع، معمولا پس از گذشت دروه‏هایى از زمان و به دلیل یك سرى اتفاقات - كه در این جا فرصت‏بحث آن نیست - این شانس را پیدا مى‏كنند كه از رهگذر اتحاد قبیله‏اى به نظام‏هاى سیاسى پیشرفته‏ترى دست‏یابند، اما همیشه امكان رجعت‏به نظام اجتماعى سیاسى پیشین قوى‏تر است; مثلا آن نظام‏هاى قیل‏الاقیالى كه در مناطق جنوبى شبه جزیره تشكیل شد، از نمونه نظام‏هایى هستند كه میل و گرایش جامعه عربى را به نوعى نظام سیاسى متمركز و حتى برخوردار از ضوابط پاترى‏مونیالى، بیان مى‏كنند. در خود مكه هم تحولاتى كه بعد از حاكمیت قریش بر جامعه مكه پیدا شد، به خصوص بعد از قصى‏بن كلاب، نوعى تحول در راستاى همین تحولات سیاسى است. به لحاظ دینى هم، فهم و تفكر جوامعى كه چنین شرایط اجتماعى و ساختار سیاسى دارند از حد نظام فكرى دینى رب الاربابى، (Henotheism) تجاوز نمى‏كند و معمولا این گونه جوامع به لحاظ دینى در فاصله چندگانه پرستى دینى، (Polytheism) و نظام رب الاربابى (شرك) در نوسان‏اند.

تفكر دینى مردم مكه و مدینه و مناطق مركزى شبه جزیره عربى و به بیان دیگر دین زمان ظهور پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم كه قرآن از آن تعبیر به شرك مى‏كند، چنین وضعیتى داشت. آن‏ها با وجود این كه الله را قبول داشتند به خدایان متعدد دیگرى هم معتقد بودند. و این بحث در دین‏شناسى مطرح است كه این گونه جوامع با آن ساختار اجتماعى و سیاسى نمى‏توانند به لحاظ دینى یك نظام دینى منوتئیستیك یا توحیدى را تجربه و تفكر توحیدى را هضم كنند (و این یك واقعیتى است). در همان منطقه مركز شبه جزیره عربستان، حتى بعد از اسلام و با وجود آن همه پیام‏هاى توحیدى اسلام، در میان قبایل و طوایف بخش‏هاى داخلى نوعى گرایشات شرك‏آمیز و چندگانه پرستى دیده مى‏شود.

به طور كلى به جهت‏ساختار اجتماعى، سیاسى و دینى این گونه جوامع، هم شرایط اجتماعى و هم نظام سیاسى و تفكر دینى، منبعث از مناسبات سنتى موجود در جامعه است و در واقع این سنت است كه در این جوامع حرف اول را مى‏زند; به بیان دیگر سنت در میان اعضاى این جامعه به قدرى قوى است كه نمى‏گذارد تحول عظیم و عمیقى به وجود بیاید و به اصطلاح یك جراحى بزرگ در جامعه صورت بگیرد.

حال این بحث مطرح است كه در چنین متنى، آیا احتمال وقوع تحول وجود دارد؟ یا این‏كه همیشه راكد مى‏ماند؟ پاسخى كه به این سؤال داده مى‏شود این است كه معمولا در جوامعى با ساختار اجتماعى، سیاسى و دینى ریشه‏دار در سنت در دو صورت تحول امكان‏پذیر است: حالت اول زمانى است كه سنتى قوى‏تر برخى از آن سنت‏ها را به‏هم بریزد و شرایط را براى بروز و ظهور سنت جدیدترى فراهم كند كه البته لازمه این سنت هم این است كه در گذشته و تاریخ جامعه و افراد ریشه داشته باشد; مثلا در زمان رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم واقعه «حلف الفضول‏» نمونه‏اى بر این مدعاست (و یكى از وجوهى كه براى حلف الفضول گفته‏اند این است كه در گذشته این جامعه، پیمانى مشابه آن‏چه در خانه عبدالله‏بن جدعان منعقد شد، وجود داشته است). به طور خلاصه در این حالت‏سنت قوى‏تر سنت‏هاى قبلى را پس زده و جانشین آن‏ها مى‏شود.

حالت دوم این است كه یك دین قوى با پیامبرى كه وجاهت كاریسمایى داشته باشد، ظهور كند و به دلیل آن وجاهت‏هاى كاریسمایى یا آن قداست، تحولات عمیق و وسیعى در جامعه پیدا شود. این اتفاق در منطقه مركزى شبه جزیره عربى رخ داد و به دنبال آن، با توجه به موقعیت و كاریسمایى كه رسول‏الله‏صلى الله علیه وآله وسلم از آن برخوردار بود تحولى عظیم در این جامعه پیش آمد. اما پس از ارتحال این شخصیت عظیم كاریسمایى، خلایى در شئون مختلف جامعه پیدا شد كه زمینه بازگشت جامعه به ارزش‏هاى سنتى را فراهم ساخت.

معمولا با مرگ شخصیت‏هاى كاریسمایى، در جامعه رجعتى سریع به سمت‏سنت‏ها آغاز مى‏شود و این یك رجعتى است كه نمى‏توان جلوى آن را گرفت. تاریخ انبیاى بزرگ الهى نشان مى‏دهد كه آنان به عنوان اصلاح‏گران و انقلابیون بزرگ با بسیارى از سنت‏هاى جامعه به مقابله برخاستند اما تقریبا همه توفیق چندانى نداشتند (هر چند در بلنداى تاریخ، انبیا انسان‏هاى موفقى بودند اما در عصر خودشان موفق به نظر نمى‏رسند). البته بعضى از انبیا مثل حضرت موسى، حضرت داود، حضرت سلیمان و پیامبراكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم در دوره حیات خود موفقیت‏هاى نسبى داشته‏اند اما بعد از مرگشان شرایط براى باز گشت‏به سنت و ارزش‏هاى مضبوط در حافظه تاریخى و عرفى جامعه فراهم شده و جامعه با سرعت رجعت‏به ضد ارزش‏ها را شروع كرده است. این مطلب بر زندگى همه انبیاى الهى قابل تطبیق است و خاص پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم نیست. از آن جا كه پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم تاریخى‏ترین پیامبر عالم است و شاید بتوان گفت تنها پیامبر تاریخى در سلاله انبیاست‏بهتر مى‏توان مبناى تئوریك مطرح شده را درباره آن حضرت بحث نمود.

با ظهور كاریسماتیك پردرخشش رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم این سنت‏ها براى مدتى عقب نشینى كرد و ارزش‏هاى جدیدى كه ایشان مطرح مى‏كرد در سرلوحه عمل جامعه قرار گرفت و كسانى هم كه اعتقاد و باور داشتند، به این آموزه‏هاى رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم عشق ورزیدند. در پرتو همین حضور همراه با قداست و كاریسما، و به دلیل مدیریت‏برجسته پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و اتصال آن حضرت به مبدا وحى ظاهرا در زمان ایشان تحول خاصى پدید نیامد، اما پس از آن كه وجود رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم به لحاظ فیزیكى حذف شد از همان لحظه مرگ پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم مقابله سنت‏با دین آغاز شد. بلافاصله پس از ارتحال آن حضرت ماجراى سقیفه بنى‏ساعده شكل گرفت كه خود یكى از بارزترین جلوه‏هاى بازگشت ارزش‏هاى سنتى است. در سقیفه سنت‏برنده شد و آنان كه درد دین داشتند در این واقعه و تحولات پس از آن، نتوانستند راه به جایى ببرند.

در آن عصر سه كانون در مدینه شكل گرفت: یكى از كانون‏ها، كانونى بود كه در خانه زهراعلیها السلام شكل گرفت. كانون دیگر در سقیفه بنى ساعده و كانون سوم توسط جماعتى از مهاجرین ایجاد شد. گروه مهاجرین در فاصله اندكى به اصحاب سقیفه ملحق شدند و جناح‏هاى حاضر در سقیفه با تحریك احساسات سنتى جامعه موفق شدند برنامه را پیش ببرند. تعارض میان دین و سنت را به راحتى مى‏توان در خطبه‏هاى به جاى مانده از فاطمه زهراعلیها السلام و در مواضع على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام دید. در سخنان حضرت زهراعلیها السلام دغدغه دین موج مى‏زند. از آن سو جناح مقابل دغدغه‏هاى سنت‏گرایى داشت و مواضع این جناح زمینه‏ساز احیاى بسیارى از سنت‏هاى سیاسى، اجتماعى و فكرى شد. با اتكاى به همان سنت‏ها یكى از جناح‏هاى حاضر در سقیفه بنى ساعده موفق شد قدرت را در اختیار بگیرد و در مقابل جناح دیگر، ظاهرا در پوشش دین به نحوى از سنت‏ها دفاع كند.

شاید اگر خوش بینانه به موضوع بنگریم در آن روزهاى آغازین و در آن سال‏ها نیت‏ها واقعا این نبوده كه بخواهند با دین معارضه كنند; البته هر چند سقیفه آغاز راه بود اما هر چه از زمان تشكیل این مجمع دور شویم ابعاد این تعارض آشكارتر مى‏شود، اختلاف میان ابوبكر و عمر بر سر سیاستگذارى‏هاى اقتصادى، نوعى دعواى بین دین و سنت است. عمربن خطاب با اصرار از خلیفه اول در خواست مى‏كند سیاست‏هاى اقتصادى زمان رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم را كه مبتنى بر تسویه بود كنار بگذارد، اما ابوبكر بر همان سیاست‏ها اصرار مى‏ورزد. بعد از ابوبكر عمر با طرح فضیلت مجاهدان بدر و احد بر سیاست‏هاى تفضیلى پا فشارى مى‏كند و با كنار گذاشتن سیاست‏هاى اقتصادى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، سیاست‏هاى جدیدى را در پیش مى‏گیرد; سیاست‏هایى كه به كلى با تعالیم قرآن و سنت رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم در تعارض است (این موضوع بحث جدایى را مى‏طلبد كه بایستى درجاى خودش مورد مطالعه قرار گیرد).

خلیفه دوم به جز سیاست‏هاى تبعیضى اقتصادى، سیاست‏هاى تفضیلى قومى را نیز در دستور كار دولتش قرار داد. در مجموع مى‏توان گفت‏خلیفه دوم شخصیتى تفضیل‏گرا بود و این سیاست را با توجه به باورداشت‏هاى سنتى‏اش (كه ارتباطى به اسلام ندارد) بر جامعه اسلامى تحمیل كرد.

این سیاست‏ها تاثیرات تعیین كننده‏اى بر جامعه اسلامى گذاشت و شاید بتوان ادعا كرد كه به كلى جامعه را در مسیرى دیگر قرار داد; مسیرى كه بستر ساز احیاى سنت و باز سازى نقش آن در تحولات اجتماعى شد. انحراف‏هایى كه در تاریخ اسلام به وجود آمد بیشتر از همین جا شروع شد. دغدغه‏هاى على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام هم همین گونه نگرانى‏ها بود، اصلا حكومت‏براى آن حضرت آن قدر ارزش نداشت كه بخواهد دغدغه حكومت داشته باشد.

به هر حال سیاست‏هاى تفضیلى‏عمر موجب احیاى سنت‏هاى جاهلى شد و جامعه به سرعت‏به سمت‏سازمان جدید و یك نظام طبقاتى حركت كرد. تفكر سنت‏گرا كه در نظامى رتبه بندى شده و طبقاتى شكل گرفته است، نمى‏تواند اندیشه مبتنى بر تسویه را بفهمد. از این رو، كسانى چون عمربن خطاب به واقع با استناد به سنت نمى‏توانستند نظام مبتنى بر تسویه را درك كنند; آن‏ها در جامعه‏اى رشد كرده بودند كه به موجب سنت‏هایش این نظام تفضیلى قابل توجیه بود. اقتصاد یكى از شئون اجتماعى است كه سیاست‏هاى تبعیضى و تفضیلى بهتر از هر جاى دیگر خود را نشان مى‏دهد، اما چنان كه گفته شد سیاست‏هاى تفاوت طلبانه خلیفه دوم منحصر در مسائل اقتصادى نبود.

یكى دیگر از نمادهاى سنت‏گرایى، سیاست‏هاى تبعیضى قوم مدارانه است. بر هر آشناى به قرآن و سیره پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم واضح است كه در اسلام برهویت و حریت انسان به عنوان انسان تاكید مى‏شود و وابستگى‏هاى نژادى، قومى، رنگ، زبان و امثال آن تاثیرى بر این موضوع ندارد.

وقتى خلیفه دوم به خلافت رسید با توجه به همان زمینه فكرى چندین بخشنامه خیلى مهم صادر كرد كه همه این بخشنامه‏ها جنبه قومى و قومیت گرایى دارد. براساس بعضى از این دستور العمل‏ها مثلا ورود اعاجم به مدینه ممنوع شد و آنان از بعضى امتیازات اجتماعى كه به موجب قرآن از آن برخوردار بودند، محروم شدند. مجموعه این گونه سیاست‏ها زمینه را براى بازگشت‏به نظام ازرشى گذشته و سنت‏هاى عربى قبل از اسلامى فراهم كرد.

روند گرایش به سنت در زمان خلافت عثمان تشدید شد. نكته در خور توجه این است كه جامعه، آن هم جامعه عصر صحابه، همه این تحولات را به راحتى مى‏پذیرد و به جز اعتراضات بعضى از اصحاب على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام به‏طور كلى مخالفتى با این روند در جامعه وجود ندارد. همه خوانده بودند كه: «یا ایها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقاكم‏» اما افراد اندكى معناى آیه را فهمیدند و دست‏به اعتراض زدند. على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام و بعضى از اصحاب آن حضرت در مدینه با این سیاست‏ها به مخالفت‏برخاستند. شاید به همین دلیل بود كه نگاه غیرعرب (اعاجم) متوجه على‏علیه السلام شد. به نظر مى‏رسد ریشه علاقه ایرانى‏ها یا به‏طور كلى اعاجم به ایشان از همین زمان شروع شد; یعنى زمانى كه سیاست‏هاى تفضیلى مبتنى بر سنت در مدینه شكل گرفت و گسترش یافت. موضع‏گیرى على‏علیه السلام ریشه در تفكرات و اندیشه‏هاى دینى او داشت، در واقع او علمدار دین‏باورى در مقابل سنت‏باورى بود.

در قضیه ترور خلیفه دوم و ماجراى قتل هرمزان، على‏علیه السلام خواستار قصاص عبیدالله بن عمر شد. از همین زمان نگاه ایرانى‏ها متوجه امام شد و به آن حضرت تمایل زیادى پیدا كردند (به راحتى مى‏توان نشانه‏هاى گرایش ایرانیان به تشیع و على‏علیه السلام را در حوادث مدینه این عصر جست‏وجو كرد). البته دوره خلافت امام و بازگشت‏به سیاست‏هاى تسویه‏اى زمان رسول‏الله‏صلى الله علیه وآله وسلم نیز طبعا توجه ایرانى‏ها و غیر عرب‏ها را به على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام بیشتر كرد. بسیارى از صحابه هم به دلیل عدم برخوردارى از بینش عمیق نسبت‏به تعالیم اسلام و به دلیل منافعشان، همسو و هم جهت‏با سیاست‏هاى خلفاى دوم و سوم عمل كردند.

در دوره خلافت عثمان بازگشت‏به سنت‏ها كاملا تشدید شد به نحوى كه مى‏توان ادعا كرد این سنت‏بود كه بر جامعه حكومت مى‏كرد نه دین; و به این ترتیب جامعه به سرعت از آموزه‏ها و آموزش‏هاى دینى فاصله گرفت و در این جنگ و جدال میان سنت و دین، سنت‏برنده شد.

اتفاقاتى هم كه بعد از كشته شدن عثمان افتاد و به خلافت على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام منجرشد، بسیار قابل توجه است. به روشنى مى‏توان جدال میان سنت و دین را طى چهار سال و اندى در دوران خلافت على‏بین ابى‏طالب‏علیه السلام مشاهده كرد; دوره‏اى كه در واقع عصر اوج مقابله دین و سنت است. این جریان‏هاى سنت‏گرا كه نمى‏توانستند شان و موقعیت دینى على‏بن ابى‏طالب را تحمیل كنند با همه قدرت و همت‏به مقابله با امام برخاستند.

به نظر من، اتفاقات عصر امام، اتفاقاتى بود كه به واسطه تعارض سنت و دین قابل پیش‏بینى بود. جریان‏هاى مختلفى كه اندیشه‏هاى سنت‏گرا را در قالب‏هاى مختلف هدایت مى‏كردند به مقابله و حتى مقاتله با على‏بن ابى‏طالب‏علیه السلام كه انسانى دین‏مدار و اصول گرا بود برخاستند. با اندك دقتى در شعارها و سخنان رهبران هر یك از جریان‏ها به‏خوبى مى‏توان علایق نت‏باورانه آن‏ها را شناسایى كرد. جریان سنت‏گرایى كه در عصر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم لطمه خورده بود پس از احیاى مجدد در عصر خلفاى دوم و سوم با قوت و قدرت تمام به مقابله با دین برخاست و با توجه به وسعت و عمق علایق سنتى توانست در كوتاه‏مدت در میدان مقابله با دین پیروز شود.

سنت، بسترهاى مناسب و شخصیت‏هاى مدافع خود را به راحتى مى‏یابد; زمانى در قیافه عثمان‏بن‏عفان ظهور كرد، چندى بعد زبیربن‏عوام و طلحة‏بن‏عبدالله و اندك‏زمانى پس از آن معاویة‏بن‏ابوسفیان و فرزندانش كه خود را شراة و جان فدایان دین معرفى مى‏كردند، علم سنت را بر دوش كشیدند. على‏علیه السلام با همه توانمندى‏هاى نشئت گرفته از باورهاى دینى توانست در طرح كوتاه‏مدت مقابله دین و سنت، پیروز از میدان به در آید.

وقتى معاویه به قدرت رسید شرایط فراهم بود كه سنت‏با تمام توان خودش در عرصه جامعه ترك‏تازى بكند و شرایط را به نفع خود برگرداند. دوره خلافت معاویة‏بن‏ابوسفیان كه حدود بیست‏سال به طول انجامید، كوشش‏هایى است همه جانبه از لحاظ سیاسى، فرهنگى ونظامى براى احیاى سنت، منتها در پوشش‏هاى دینى (چون دین حرف اول را مى‏زد و همه خود را دیندار و پیرو دین مى‏دانستند، طبعا نمى‏توانستند این پوشش دین را بردارند). اگر كسى با تاریخ جاهلیت و ارزش‏هاى عرب جاهلى آشنا باشد به خوبى مى‏داند كه همان باورها و اعتقادات عرب جاهلى دوباره در این قیافه‏ها ظهور كرد و یك بار دیگر، سنت‏با تمام قوا به عرصه عمل اجتماعى آمد و ابولهب‏ها، ابوجهل‏ها و نصربن‏حارث‏ها در قیافه كسانى چون معاویه، یزید، عبدالملك و دیگران زنده شدند.

در این عصر بسیارى از نهادها و بنیادهاى تاسیس شده توسط پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم از درون تهى شد و اگر قالبى از این نهادها باقى ماند آن را نیز از محتوا خالى كردند; مثلا اگر مسجد زمان رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم محل فعالیت‏بود، در عصر معاویه، از سوى حاكمیت‏حركتى خزنده و محسوس آغاز شد تا مسجد را از نقش‏هاى متعددى كه در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به آن محول شده بود، خالى سازد و اگر تعدد نفس مسجد موجب حضور فعال و با نشاط توده مردم در صحنه‏هاى سیاسى مى‏شد، حاكمیت آن را بر نمى‏تابید. مسجد زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جامع همه فعالیت‏هایى بود كه بر عهده حكومت‏هاست، اما پس از حاكمیت‏بنى‏امیه با این زمینه تبلیغاتى كه مسجد جاى عبادت خداست و در این مكان مقدس فقط خدا باید عبادت شود به تدریج نقش‏هاى متعدد مسجد از آن گرفته شد و با چنین توجیهات فریبنده‏اى، مردم صحنه حضور اجتماعى خویش را از دست دادند. مسجدى كه در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم پایگاه مشترك اجتماعى بود و مردم به دلایل مختلف خود را نیازمند آن مى‏دیدند، به تدریج‏به محلى تبدیل شد كه فقط باید در آن عبادت كرد، یعنى خالى كردن مسجد از محتواى اصلى و پركردن آن با بینش‏هاى سنت گرایانه. البته بنیادى را كه رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم ریخته بود آن قدر استوار و قوى بود كه بعضى از نقش‏هاى مسجد حتى تا زمان ما نیز ادامه پیدا كرد.

معمولا قدرت دنبال این است كه سنت متناسب با ایده‏آل‏ها و آرمان‏هاى خودش را پیدا كند، چون خیلى راحت مى‏تواند با سنت كنار آید تا با دین. مجموع این تحولات كه در برخورد سنت‏با دین به وجود آمد، جامعه را به نقطه‏اى رساند كه دیگر برایش اهمیت نداشت چه اتفاقى ممكن است‏بیفتد. بسیارى از قداست‏ها از بین رفت و مرد، شرایط اجتماعى به نحوى فراهم شد كه همان اتفاقاتى كه ممكن بود در جاهلیت اتفاق بیفتد و هیچ واكنشى را به دنبال نداشته باشد، در دوره اسلامى هم امكان وقوع یافت. آن قدر سیطره سنت‏بر جنبه‏هاى مختلف حیات اجتماعى - سیاسى جامعه زیاد شد كه حتى اكثر صحابه رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم بیشتر متمایل به علایق سنتى شدند تا آن دغدغه‏هاى دینى.

مجموعه این عوامل در سال 60 و 61ق كار را به جایى رساند كه بنیان‏هاى دین باورانه جامعه به كلى سست‏شد و زمینه براى وقوع هر اتفاقى فراهم گردید. از این رو شاید بتوان گفت‏حادثه كربلا، حادثه‏اى است كه محصول و معلول شرایط طبیعى زمانش بود. مقابله با چنین شرایطى چنان قربانیانى را مى‏طلبید; در غیر این صورت در این تقابل هولناك دین نمى‏توانست از معركه پیروز بیرون آید. صحنه كربلا كوششى بى‏مانند بود براى تعیین تكلیف تقابل دین و سنت، و هنر حسین‏بن على‏علیهما السلام این بود كه توانست پس از حدود پنجاه سال میدان‏دارى سنت، یكبار دیگر شرایط را براى ورود دین به صحنه حیات معرفتى، اجتماعى و سیاسى جامعه فراهم آورد.

والسلام علیكم و رحمة‏الله و بركاته

نویسنده:دكتر على‏محمد ولوى

قبل از هر چیز باید یاداور شد كه به اذعان خلفای بنی امیه ودرج مورخین، یزید مردی بی سیاست وفاقد درایت وتدبیر بوده است.وامام حسین(ع) با قیام خودشان  برای اثبات حقانیت خاندان پیامبر(ص) انهم نه فقط در سال61هجری ،بلكه در تمام دوران اسلامی استفاده كردند،فلذا ما هم اكنون قوام شیعه را به محرم می بینیم .

در حـادثـه كـربـلا، یـكـى از رسـالت‌هـاى بـازمـانـدگان حادثه، افشاگرى علیه دشمن بود و ضـربـه زدن به رژیم اموى، از طریق تبیین آنچه در كربلا گذشت. شاید یكى از دلایلى هم كـه سـبب شد امام حسین (علیه السلام) در حركت خویش از مدینه به مكّه و سپس به كربلا، زنان و كودكان را هم به همراه آورد، آن بود كه اینان در دوران اسارت، به عنوان شاهدان صحنه جنایت و مظلومیّت اهل بیت، دیده‌هاى خود را براى مردم بازگو كنند تا آن وقایع در پشت پرده ابهام نماند. نـقـش امـام سـجاد(علیه السلام) و حضرت زینب (سلام الله علیها) در این میان حائز اهمیت بود. حضرت زین العابدین (علیه السلام) پس از به خاكسپارى پیكر امام حسین (علیه السلام) و شهداى كربلا، روى قبر پدر شهیدش نوشت: اینجا قـبـر حسین بن على است، آن كه او را تشنه و غریب كشتند؛ هذا قبر الحسینِ بن علىّ بن ابى طالب، الذى قـَتـَلوُه عـَطـْشانا غَریبا. (1) حضرت مى‌توانست اوصاف دیگرى براى سیدالشـهـداء بـیان كند، اما تاكید بر این كه او را آنگونه به شهادت رساندند، نوعى افشاگرى است.

در خطبه‌اى هم كه در كوفه ایراد نمود، فرمود: «اَنَا ابنُ مَنْ قُتِلَ صَبْرا و كفى بذلك فَخرا» (2) ؛ مـن پـسـر كـسـى هـسـتـم كـه بـه (قـتـل صـبـر) كـشـته شد و همین برایم به عنوان افتخار، بس است. (3) در صورتى كه مى‌توانست در معرفى خود و بیان افتخاراتش، اوصاف دیگرى را برشمارد. در همان نطق كه در كوفه داشت، در حضور انبوه مردم فرمود: «اى مردم، هر كس مرا مى‌شناسد كه شناخته است. هر كس مرا نمى‌شناسد، من على بن الحسین هستم، پـسـر آن كـس كه حـرمـتـش را زیـر پا نهادند و نعمت را از او سلب كردند، مالش را به غارت بردند، خـانـوداه‌اش را بـه اسـارت گـرفـتـند، من پسر كسى هستم كه بى گناه، او را كنار شطّ فرات سر بریدند.» (4)

امام در معرفى خود، بیش از آن كه به خود و اوصاف خود بپردازد، به معرّفى پدر شهیدش و یاد جنایت‌هایى كـه در مـورد عترت پیامبر شده است اشاره كرد و این افشاگرى بر ضدّ ابن زیاد و حكومت یزید بود.

در خـطـابـه پـر شـور و افـشاگرانه و بیدارگر خویش در كاخ یزید و در حضور آن همه جمعیّت و دولتمردان سلطه یزید و مهمانانش، پرده كتمان را كنار زد و در آن سخنرانى «انا ابن مكّة و منا، انـا ابـن زمـزم والصـفـا...»(5) اوصـاف و فـضـایـل پـدرش، جـدّش ‍ عـلى بـن ابـى طـالب، جـدّش رسول خدا، و همه خدمات و فضیلت‌هاى دودمان خود را برشمرد، تا آنجا كه صداى ضجّه و گریه هـمـه بـلنـد شد و یزید براى جلوگیرى از رسوایى بیشتر و بیم بروز فتنه و آشوبى كه در اثـر نـطـق امـام، مـمـكـن بود پیش آید، به مؤذّن گفت اذان بگوید تا شاید فضاى جلسه عوض شـود. امـام سجّاد، از فـرازهـاى اذان هـم در معرّفى خـود و رسـوا سـاختن یـزیـد استفـاده كرد. (6)

ایـن وضـعـیّت را یزید نیز پیش‌بینى مى‌كرد. وقتى امام سجاد(علیه السلام) درخواست كرد كه بر فراز منبر رود و او مخالفت كرد، اطرافیان گفتند كه این جوان بیمار و اسیر در حضور امیر، نمى‌تواند سـخـن بـگـویـد، بگذار حرف بزند، ولى یزید باز هم مخالف بود و مى‌گفت: اگر او به منبر رود، جز با رسوا ساختن من و آلِ ابوسفیان پایین نخواهد آمد! (7)

حضرت زین العابدین (علیه السلام) پس از به خاكسپارى پیكر امام حسین (علیه السلام) و شهداى كربلا، روى قبر پدر شهیدش نوشت: اینجا قـبـر حسین بن على است، آن كه او را تشنه و غریب كشتند؛ هذا قبر الحسینِ بن علىّ بن ابى طالب، الذى قـَتـَلوُه عـَطـْشانا غَریبا. (1) حضرت مى‌توانست اوصاف دیگرى براى سیدالشـهـداء بـیان كند، اما تاكید بر این كه او را آنگونه به شهادت رساندند، نوعى افشاگرى است.

امام سجاد(علیه السلام) با آن كه در طول سفر اسارت، یك كلمه هم با كسى از ماموران همراه، سخن نگفت، چون خباثت آنان را مى‌شناخت، ولى هر جا براى بیان حقایق و رسواگرى دشمن زمینه و مجالى مى‌یـافـت بـه روشـنـگـرى مـى‌پـرداخت. در بدو ورود به شام، پیرمردى كه تحت تبلیغات حكومت یزید نسبت به اسرا بدبین بود، به آن حضرت دشنام داد و گفت: «خدا را شكر كه شماها را كشت و امیر را بر شما مسلّط ساخت.» حـضرت ذهن او را روشن كرد و از او سؤال كرد كه آیا آیه «مودتِ ذوى القربى» و «آیه تطهیر» را خـوانـده اسـت؟ او جـواب داد: آرى، فـرمـود: مـا هـمان ذوى القربى هستیم. همان خاندانیم كه آیه تطهیر درباره ما نازل شده است. پیرمرد لرزید و شرمنده شد و خود را به پاى امام افكند و اشك ریزان مى‌گفت: "برائت مى‌جویم از كسانى كه شما را كشتند..."(8)

هـنگام ورود به مدینه نیز، وقتى همه جمع شدند تا از زبان این گزارشگر امین و صادق، آنچه را بر عترت پیامبر گذشته است بشنوند، امام سجاد(علیه السلام) پس از حمد و ثناى الهى فرمود: «اى مـردم! خـداونـد مـا را بـا مـصـیـبت‌هاى بزرگى آزمود و رخنه‌اى بزرگ در اسلام پیش آمد. ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) و عترت او را كشتند، زنان و دخترانش را به اسارت بردند، سر مطهّر او را بر فـراز نـیـزه شـهـر بـه شـهـر گـردانـدنـد، و هـیـچ لطـمـه و داغـى بـزرگتر از ایـن نـیـسـت.» (9)

سخنرانى‌هاى حضرت زینب و حضرت ام كلثوم(علیهماالسلام) نیز از همین محتوا و جهت‌گیرى برخوردار بود. بیان مظلومیّت‌هاى اهل بیت، به ویژه آنچه در كربلا اتفاق افتاده است، پیوسته موجب خشم و نارضایى سـتـمـگـران اموى و عباسى و مورد تاكید پیشوایان شیعه بود، چرا كه نقش تبیینى و افشاگرى داشـت. عـزاداری‌هـاى شـیـعـه نـیز در طول تاریخ كه به دستور امامان و بزرگان دین انجام مى‌گـرفـت، از هـمـیـن مـاهـیـّت نیز برخوردار بود.

منابع:
1- حیاة الامام زین العابدین(علیه السلام)، ص 166.
2- مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 115.
3- براى آشنایى با (قتل صبر)، ر.ك: (فرهنگ عاشورا)، ص 353.
4- حیاة الامام زین العابدین(علیه السلام)، ص 168.
5- همان، ص 175.
6- مقتل الحسین، خوارزمى، ج 2، ص 242.
7- حیاة الامام زین العابدین (علیه السلام)، ص 175.
8- حیاة الامام زین العابدین (علیه السلام)، ص 173.
9- همان، ص 183.

نهضت عزّت آفرین عاشورا از آغاز تا انجام و تا هماره تاریخ، دانشگاه عزّت و صلابت و چشمه سار شکوه و آزادگى است، و در منطق و پیام، موضعگیرى و روشنگرى، دیدار و خطبه، سند و نامه و هر پیک و سفیرش گوهر کمیاب عزّت و آزادگىِ مورد نظر قرآن و پیامبر و همه آزادمنشان ـ از هر مذهب و تاریخى ـ موج مى زند.
این دریافت، نه تنها دریافت و باور دوست و آشنا، بلکه هر پژوهشگر بى طرف و بیگانه و حتى مخالف نیز هست; براى نمونه:
1ـ دانشمند نامدار اهل سنت «ابن ابى الحدید» در این مورد نوشته است:
" سالار پرشکوه شکست ناپذیران روزگار و قهرمان کسانى که در برابر ذلّت و تحقیر سر فرود نیاورده، و به عصرها و نسلها درس جوانمردى و شرافت و مرگ پر افتخار را زیر سایه شمشیرهاى آخته داد، و آن را بر سازش با بیداد و فریب برگزید، پدر یکتاپرستان گیتى حسین(علیه السلام)، فرزند رشید على(علیه السلام) است. استبدادگران اموى به آن شخصیت تسخیر ناپذیر و یارانش امان دادند، امّا او بدان دلیل که نمی خواست در برابر ذلّت و بیداد سر خم کند، و نیز بیم آن داشت که اگر با پذیرش امان نامه کشته هم نشود، ذلّت بر او و دیگر آزاد منشان رهرو راهش از سوى «عبید» و دیگر خودکامگان سیاهکار و حقیر تحمیل گردد، مرگ پر عزّت و افتخار را بر زندگى ذلیلانه برگزید"
2ـ شاعر دانشمند «ابونصر سعدى» از سرایندگان نامدار قرن چهارم در وصف آزادگى و عزّتمندى حسین(علیه السلام) از جمله چنین می سراید:
الْحسینُ الَّذِى رَأى الْمَوتَ فِى الْعِزِّ *** حَیاةً وَالْعِیشَ فِى الُّذلِ قَتْلاً  ...[1]
"حسین (علیه السلام) همان کسى است که مرگ با عزّت و آزادگى را زندگى حقیقى می نگریست و زندگى باذلّت و حقارت را مرگ "
3ـ از «مصعب بن زبیر» آوردهاند که وقتى «سکینه» دخت آزاده حسین(علیه السلام) و همسر ارجمند خویش را اندوهزده دید، گفت:
"لَمْ یَبْقِ اَبُوکِ لِابْنِ حُرّة عُذْراً." [[2
" پدرت حسین (علیه السلام) دیگر براى هیچ آزادمنش و آزادی خواهى عُذر سکوت و سازش با استبداد و ذلّت را باقى نگذاشته است! "
4ـ نیز پس از فروپاشى یاران و همراهانش هنگامى که دید دیگر یار و یاورى ندارد، به خواندن این شعر حماسى پرداخت:
فإِنَّ الْأُلى بِالطَّفِّ مِنْ آلِ هاشِمِ *** تَأَسَّوا فَسَنُّوا لِلْکِرامِ التّأَسِّیا[3 [
" آن پیشتازان راه آزادى و عدالت که در کرانه هاى فرات در برابر استبداد و تحمیل سرفرود نیاوردند، براى همه صاحبان عزّت و شرف، نمونه و الگوى جاودانه اى به یادگار نهادند و به صورت آموزگار و مقتداى شکست ناپذیر براى همه آزادمنشان جلوه کردند."
5ـ سراینده و دانشمند بزرگ «شیخ کاظم ارزى» که روزى با تعمق در جلوه ها و نُمودهاى عزّت و آزادگى عاشورا دگرگون شده بود، شعرى سرود که یک بند آن این گونه است:
قَدْ غَیَّرَ الطَّعْنُ مِنْهُمْ کُلَّ جـارِحَة
اِلاّ الْمَکارِمَ فِى اَمْن مِنَ الْغِیَرِ ...
" نیزه هاى بیداد استبدادِ عنان گسیخته و بى مهار توانست همه اندام و اعضاى پیکر آن آزادمنشان عدالتخواه را دگرگون سازد; امّا اراده شکست ناپذیر و منش بزرگوارانه و مترقى و همّت والاى آنان را هر گز نتوانست تغییر دهد "
هنوز سراینده این شعر، آن را براى کسى نخوانده بود که یکى از آشنایان او در عالم رؤیا ریحانه سرفراز پیامبر فاطمه (علیها السلام) را دید که آن حضرت به او فرمود: برو و این سروده را از «شیخ کاظم ارزى» بگیر!
او از خواب بیدار شد و شگفت زده راه خانه شاعر را در پیش گرفت و با این که با او میانه خوبى نداشت به در خانه اش آمد و گفت: هان اى دوست عزیز!خوب بشنو ببین تو این شعر را سرودهاى؟
قَدْ غَیَّرَ الطَّعْنُ مِنْهُمْ کُلَّ جـارِحَة
ِلاّ الْمَکارِمَ فِى اَمْن مِنَ الْغِیَرِ ...
او غرق در حیرت شد و پاسخ داد آرى! امّا هنوز آن را براى کسى نخواندهام، تو را به خدا بگو تو از کجا خبر دارى و آن را از کجا به دست آوردهاى؟!
او گفت: من در عالم رؤیا فاطمه (علیها السلام) را دیدم وآن حضرت این شعر را براى من خواند و فرمود: برو این سروده را از «شیخ» بگیر! و من پس از این که از خواب بیدار شدم راه خانه تو را در پیش گرفتم.[4 [

شکوه صلابت و آزادگى نهضت عزّت ساز عاشورا در نگاه دشمن

اسناد حماسه ساز عاشورا نشانگر این حقیقت است که حسین(علیه السلام) و یاران آزاده اش در گذر زمان در برابر استبدادى ددمنش و خونخوار و سپاهى دژخیم و بى شمار در بیابانى خشک و سوزان رو به رو شدند.
دشمن هر آن چه در توان و امکان داشت بسیج کرد و با همه امکانات از جنگ روانى وبمباران دروغ و تحریف و کتمان حقایق و ترور شخص و هدف تا بستن آب بر روى کودکان و بیماران، خشونت و بى رحمى بى حد و مرز و کشتن و اسب تاختن بر بدنها و شکنجه و مثله کردنها و با آنچه در تصور نمی گنجد کوشید تا نهضت آزادی خواهانه و ذلّتستیز عاشورا را به پذیرش تسلیم و تحقیر و رأى دادن به مدیریت به سبک استبدادى و امضاى اسارت مردم مجبور سازد، امّا سرانجام در برابر اراده شکست ناپذیر حسین (علیه السلام) جز شکست و رسوایى ابدى چیزى ندروید!
این حقیقت درخشان حتى در گزارش و سخنان دشمن نیز آمده است; به عنوان نمونه:
1ـ" حُمید بن مسلم" از گزارشگران رویداد عاشورا در وصف شکوه و شکست ناپذیرى پیشواى آن مى گوید:
" فَوَاللّهِ لَقَدْ شَغَلَنِى نُورُ وَجْهِهِ وَ جَمالُ هِیْبَتِهِ عَنِ الْفِکْرَةِ فِى قَتْلِهَ." [5 [
" به خداى سوگند که فروغ فروزان سیماى حسین و جمال و هیبت او به گونه اى مرا مجذوب و واله ساخته بود که اندیشه کشتن او را از یاد بردم!" [[6
2ـ پس از رویداد جانسوز عاشورا، یکى از منتقدان، برخى از سپاه شوم اموى را نکوهش کرد که ننگ و نفرین بر شما! چگونه فرزندان پیامبر را آن گونه ناجوانمردانه قتل عام کردید؟
او پاسخ داد:
" دوست من! بیهوده سخن مگو! اگر تو نیز آن روز آنچه را ما با آن روبه رو شدیم می دیدى، جز جنایت و بیدادى که از ما سر زد از تو سر نمى زد; چرا که ما باگروهى کم شمار رو به رو شدیم که دستهایشان بر قبضه شمشیر بود و شیرآسا از هر سو، جنگاوران و رزمندگان را به خاک هلاک می افکندند و خودرا بى هیچ هراسى به دریاى مرگ مى زدند! آنان مردمى بودند که نه در برابر ثروت و مقام سر فرود مىآوردند و نه امان و امان نامه و نه زور و خشونت و مرگ! چیزى نمی توانست میان آنان و مرگ هدفدار یا چیرگى بر حکومت مانع شود و اگر ما اندکى در برابر آن اراده هاى مصمم و شکست ناپذیر کوتاه مى آمدیم جان همه سپاه اموى را می گرفتند! با این وصف اى بى مادر! ما تیره بختان چه می توانستیم انجام دهیم؟" [[7
3ـ پس از ورود کاروان اسیران به کاخ پوشالى «عبید» در کوفه، او بر آن شد تا با تحریف و دجالگرى، ننگ کشتار پیشواى آزادى و یاران آزادی خواه او را از دامان خود و رژیم خودکامه اموى بزداید و کار را به تقدیر و خواست خدا نسبت دهد، که امام سجّاد(علیه السلام) با این که جسم نازنینش در بند بود، با به هیچ انگاشتن خشونت و بیداد حاکم، لب به بیان حقیقت گشود و روشنگرى کرد که آنان را نه خدا، که سپاه استبداد قتل عام کرد!
این جا بود که آتش کینه و خشم «عبید» از منطق ستم ستیز و روح تسخیرناپذیر نهضت عاشورا زبانه کشید و نعره برآورد که تو هنوز هم جرأت و جسارت آن را دارى که در تالار کاخ من، هر چه گویم، پاسخ دهى و از برنامه و راه و رسم پدرت دفاع کنى؟!
بدینسان خشن ترین دژخیم استبداد لب به عزّت و شکست ناپذیرى نهضت عاشورا گشود و به واماندگى و شکست خشونت و استبداد، اعتراف کرد.
4ـ هنگامى که پیشواى آزادى گام به میدان دفاع نهاد، پس از روزها تشنگى و تلاش و بدرقه دردناک یاران راه و تحمل آن شرایط دشوار محاصره و پیکار نابرابر، طبق روال عادى باید خسته و تسلیم پذیر و داراى روحیهاى درهم شکسته باشد و در برابر ده ها هزار نفر دستها را به نشان تسلیم بالا برد، اما شگفتا! که وقتى سپاه استبداد با او رو به رو شد، شهامت و شجاعت و قدرتى را در برابر خود یافت که هرگز تصور نمی کرد! هر کس به انگیزه شرارت پیش رفت، لحظهاى مهلت نیافت; از این رو «عمر بن سعد» فریاد کشید: مادرهایتان در مرگتان بگریند، می دانید به جنگ چه کسى رفتهاید؟ این فرزند بزرگترین قهرمان اسلام و کشنده عرب است; «هذا ابْنُ قَتّالِ الْعَرَبِ.»[[8
بدینسان به شکوه و شکستناپذیرى آن حضرت اعتراف کرد.
5ــ "شمر"، خشن ترین فرمانده سپاه استبداد در اعتراف به آزادگى و شکست ناپذیرى حسین (علیه السلام) گفت: به خداى سوگند که او روح تسخیر ناپذیر پدرش على را در کالبد دارد.[[9
بدینسان نهضت عاشورا نه تنها در منطق و منش، سربلند و سرفراز درخشید که در جهاد و دفاع نیز شکست ناپذیر شد.

پی نوشت ها:

[1]ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 3، ص 245.
[2]ـ پرتوى از عظمت حسین(علیه السلام)، ص 429.
[3]ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 3، ص 248.
[4]ـ از مدینه تا کربلا، ص 206.
[5]ـ قصّه کربلا، ص 449.
[6]ـ آنان که به چشم خویش دیدند تو را
                               رفتند و به پاى دل رسیدند تو را
      و آن کـوردلان که بـر دلت تیـر زدند
                               دیـدند تـو را ولـى ندیـدند تـو را!
[7]ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 3، ص 263.
[8]ـ بحارالانوار، ج 45، ص 50.
[9]ـ بحارالانوار، ج 45، ص 50.

توضیحات: قال الله العظیم : فانتقمنا من الذین اجرموا و كان حقّاً علینا نصر المؤمنین(قرآن كریم / سوره روم /آیه 47)

 "ما از مجرمان انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما حق و حتم است".

در قرآن كریم ، آیات زیادی وجود دارد كه از هلاكت و نابودی مشركان و ملحدان و ظالمان حكایت می كند و در امت های گذشته و ملّت های معاصر پیامبران ، این پدیده به عنوان یك سنت قطعی الهی ، یادآوری شده است. مگر قوم نوح، ابراهیم ، عاد ، ثمود ، صالح ، یونس ، موسى، عیسى و دیگر انبیا(ع) چه گناهی مرتكب شده بودند كه خداوند اینگونه آنان را به دست هلاكت و انتقام و نابودی سپرد؟ بعضی را غرق می كند و بر بعضی از آنان صاعقة آسمانی فرو می فرستد ؛ بر جمعی انواع بلاها و دردها و شكنجه ها را نازل می فرماید و برای برخی ، انتقام گیرندگان مخصوص می گماردو ... آیا اینان چه كرده بودند؟

از مجموع  آیاتی كه در ان زمینه وجود دارد به دست می آید كه آنان پس از اتمام حجت و آمدن پیامبران و دعوت حق ، زیربار حق نرفتند و آیات خدا را منكر شدند و در مقابل حق موضع گرفتند و پیامبران را كشتند ؛ پس خداوند آنان را به سزای اعمالشان در دنیا و آخرت رساند و به آنان وعدة عذاب در هر دو نشأه را گوشزد فرمود كه در این زمینه آیات فراوانی موجود است.

گرچه امت پیامبر اسلام ، امتی است كه مورد لطف و عنایت خاص خداوند قرار دارد، چنانكه قرآن می فرماید: "و ما كان الله لیعذّبهم و انت فیهم و ما كان الله معذّبهم و هم یستغفرون". (1) 

و خداوند امت تو را تا زمانی كه تو (پیامبر رحمت) در میان آنان هستی ، عذاب نمی كند و نیز مادامی كه از نافرمانی خدا پشیمان شوند و به درگاه او توبه و استغفار كنند باز آنها را عذاب نكند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

انفال /33
 

شاید قید و" انت فیهم" به این معنی باشد كه امت اسلامی تا زمانی كه رسول خدا (ص) در میان آنان است یا چنانچه توبه و استغفار كنند ، از آن عذاب های آسمانی ، به شكل كلی و دسته جمعی معاف شده اند .(1)

و این بدین معنی نیست كه منكران آیات حق و كسانی كه در مقابل خدا و پیامبر و اهل بیت (ع) ـ كه خداوند به اطاعت از آنان و دوستی ایشان فرمان داده است ـ عناد ورزیدند و كفر و الحاد به خرج دادند ، از عذاب الهی در امان هستند ـ بلكه بنا بر وعدة حق ، در دنیا ذلیل و خوار و نابود خواهند شد و در آخرت نز مورد مؤاخذه واقع می شوند و در دوزخ و عذاب الهی ، جاودان خواهند بود.

همانگونه كه انكار حق و كفر به آیات خدا جرم امت های گذشته بود و به دلیل همین جرم به هلاكت رسیدند ، در امت پیامبر(ص) نیز، به ویژه بعد از رحلت آن بزرگوار ، گروهی از امت ایشان چنین جرمی را مرتكب شدند . آیا اهل بیت پیامبر و ائمه اطهار(ع) براساس  روایات متواتر و قطعی "آیات حق" نبودند؟ آیا نافرمانی پیامبر و اولو الامر كه خدا و رسول خدا به پیروی از آنان امر كرده اند ، در حدّ الحاد و كفر به آیات نیست؟ مگر كشتن ائمه و عترت پیامبر(ص) و جنگ با آنان كفر و الحاد محسوب نمی شود؟

همانگونه كه در امت حضرت نوح (ع) جمعی كه با ایشان بودند و بر كشتی نجات حضرت سوار شدند ، نجات یافتند و آنان كه در مقابل او كفر ورزیدند و سوار كشتی نشدند  به هلاكت رسیدند ن در امت محمد (ص) نیز اهل بیت پیغمبر كشتی نجات امت بودند (2) كه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تفسیر المیزان / ج 9/ ص 71
یكی از احادیث متواتر در میان شیعه و سنی ، حدیث "سفینه" است كه پیامبر گرامی فرمود: "مثل اهل بیتی كسفینه نوح من ركبها نجى و من تخلف  عنها هلك" .راوی حدیث حضرت ابوذر غفاری ، صحابی بزرگ پیامبر گرامی است و این حدیث در كتاب های معتبر اهل سنت آمده است كه به بعضی از آنها اشاره می شود: 1) ابن قتیبه دینوری و عیون الاخبار/ج 1 ص211  ؛ 2) حافظ طبرانی /المعجم الكبیر/ص130 ؛ 3 ) ابن كثیر دمشقی /تفسیر القرآن /ج9/ ص115 ؛ 4 ) سیوطی /تاریخ الخلفاء /ص 573  و خصائص الكبرى / ج2 /ص266 ؛ 5) علامه هیثمی /الصوائق /ص 184 به نقل از مستدرك حاكم ؛ 6) هندی /كنزل العمال/ج 3/ص84 . برای تفصیل بیشتر به كتاب احقاق الحق تستری / ج9/ ص 278 ـ270 و ج 18 /ص 316 ـ 311 مراجعه شود.
 

گروهی بدان پناه بردند و نجات یافتند و گروهی كه تخلف كردند به هلاكت رسیدند .مگر حضرت امام حسین(ع) سبط پیامبر و امام معصوم و منصوص ، كشتی نجات نبودند؟ آنان با

این وسیلة نجات و هدایت چه كردند؟ پس همانگونه كه قوم نوح غیر از سواران بر كشتی ، همگی غرق شدند و به هلاكت رسیدند، مجرمان این امت نیز چنین خواهند شد.

مگر فرعون و اطرافیانش مردم را به عبادت غیر خدا و خودشان دعوت نمی كردند؟ و این كفر و الحاد سبب غرق آنان نشد؟ و مگر در این امت به اعتراف اكثر مورخان بزرگ اسلام ، یزید همان دعوی فرعون را نكرد؟ مگر او به "مسلم بن عقبه" نگفت كه مردم مدینه را قتل عام كند تا به بندگی خود برای یزید ،بیعت كنند ؟! (1)

كشتار بهترین وارثان آدم در كربلا كه به فرمان یزید و ابن زیاد و بدست عمر بن سعد و جنایتكاران كوفه و شام انجام شد كمتر از جنایت وانكار آیات خدا از سوی فرعون و نمرود و دیگر سركشان امت های گذشته نبود و همانگونه كه خداوند از آنان انتقام گرفت ، از مجرمان این امت نیز انتقام می گیرد.

ما از جنایتكاران انتقام می گیریم

 مگر خداوند در قرآن نمی فرماید كه : "فانتقمنا من الذین أجرموا و كان حقّاً علینا نصر المؤمنین  (2) ؛ ما از جنایتكاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان برما حتم و حق است".

و مگر این فرمودة صریح خداوند نیست كه :" انّا مِنَ المجرمین منتقمون" (3) ؛ ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت.

مگر خداوند به ظالمان و ستم پیشگان و جنایتكاران هشدار نمی دهد كه : "ولاتحسبّنَّ الله غافلاً عمّا یعمل الظالمون (4) ؛ و گمان مبر كه خداوند از جنایات و كارهای ستمگران غافل است".

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مروج الذهب مسعودی /ج 3/ص78
روم /47
سجده /22
ابراهیم /42
 

آیا امام سجاد (ع) و زینب كبرى(ع) ، مفسران حماسة بزرگ عاشورا ، این آیات را برای جانیان و ستمكاران كوفه و شام مكرر تلاوت نفرمودند و به آنان هشدار ندادند؟ و مگر خداوند اخطار نمی فرماید كه : "و سیعلم الذین ظلموا ایَّ منقلب ینقلبون (1) ؛ و به زودی ستمگران خواهند دانست كه چگونه زیر و رو خواهند شد".

و مگر این سنت و مقتضای عدل الهی نیست كه به ظالمان امان ندهد و آنان را به سزای اعمالشان برساند؟ براساس این آیات صریح و وعده های تخلف ناپذیر حق است كه می گوییم : غاضبان حق اهل بیت پیامبر (ص) ، قاتلان مردان نمونة اسلام ، منكران آیات حق و ملحدان تبهكار باید به دست انتقام سپرده شوند.

و به فرمودة قرآن كریم :" لهم خزیّ فی الدنیا و لهم فی الاخره عذاب عظیم (2)؛ برای آنان در دنیا ذلت و خواری و در آخرت عذابی بزرگ مهیا است".

و چه جنایتی بزرگتر از جنایت كربلا و كدام حادثه تكان دهنده تر از واقعة عاشورا و كشتن چه حقی بزرگتر از آنكه در كربلا واقع شده است ؟ و طبیعی است كه خداوند غافل نیست و در زمان مناسب گلوی ظالم را در چنگال انتقام خود خواهد فشرد.

وعدة حق تحقق می یابد و روایات فراوان مبنی بر اینكه عاملان حادثة كربلا به چه سرنوشت شومی مبتلا شدند نیز حاكی از همین معناست.(3)

و قیام پرشكوه و خونین مختار براساس روایات متعدد و اخبار مستفیضه ،چیزی جز تحقق

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

انعام /124
مائده /41
بحارالانوار /ج45 /ص323 ـ 300 ؛ ج 46 / ص232 ـ 295 ؛ مقتل خوارزمی /ج 2/ ص 103 ؛ متاقب ابن مغازلی /ج5 /ص 459 و تاریخ دمشق ابن عساكر شرح حال امام حسین(ع)/ص 274 ، 345 ـ 344  و ص 298 ، 398 ـ397 .شایان ذكر است كه این كتاب اخیراً به سبك زیبایی در ك جلد با عنوان شرح حال امام حسین (ع) با تحقیق محقق عالیقدر علامه محمدباقرمحمودی در بیروت چاپ شده است ز تاریخ دمشق ، تالیف ابن عساكر از منابع مهم تاریخی اسلام است و مؤلف آن متوفای سال 571 هـ.ق است .
 

وعدة خدا در زمینة هلاكت مجرمان نبود: "و كان امرالله مفعولاً (1) ؛ و وعدة حق تخلف ناپذیراست".

وبنا برهمین اصل اساسی است كه امیرمؤمنان و پیشوایان دین(ع)، قیام مختار و انتقام او از قاتلان واقعة عاشورا را بشارت دداه و آن را تأیید كرده اند.

ومختار خود ، براساس همین روایات و اخبار رسیده ، براین حقیقت واقف بود كه خداوند افتخار اجرای این امر مهم و انتقام از قاتلان حسین(ع) را نصیب او خواهد كرد و وی با این عمل خداپسندانة خود جایگاه عظیمی نزد خدا و ائمه هدى(ع) بدست آورد كه طبق وایاتی كه موجود است این امر مسلّم شده است.

زهری سخن معروفی در این باره دارد ؛ وی می گوید :" لم یبق من قتله الحسین (ع)احدٌ الاذ عوقب فی الدنیا اما بالقتل او العمى او سواد الوجه او زوال المُلك فی مده یسیره(2) ؛ از قاتلان حسین(ع) كسی در این دنیا باقی نماند مگر آنكه یا كشته شد یا كورشد یا رویش سیاه شد یا حكومتش در مدت كوتاهی نابود شد".

روایات زیادی در این زمینه رسیده است (3) و به عنوان مثال : ابن عساكر از علمای بزرگ اهل سنت از ابن عباس روایت می كند : "اوحى الله تعالى الى محمد (ص) انی قد قتلت بیحیى بن زكریا سبعین الفاً ، و انا قاتل بابن بنتك سبعین الفاً و سبعین الفاً (4) ؛ خداوند به پیامبر گرامی خود ، محمد (ص) چنین وحی كرد : من در مقابل كشته شدن یحیى بن زكریا ،هفتاد هزار نفر (از بنی اسرائیل ) را هلاك كردم و به زای قتل فرزند دختر تو ، هفتاد هزار و هفتاد هزار نفر را نابود خواهم كرد".

شیخ مفید (ره)در كتاب امالی روایات جالبی پیرامون عذاب اخروی قاتلان امام حسین نقل فرموده است كه قسمتی از آن را نقل می كنیم : 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نساء/ 47 ؛ انفال /42 و 44  ؛ اسراء /5
جواهرالمطالب / ص92 به نقل از حیاه الامام الحسین  ؛ قرشی ص 457 .
ر. ك : بحار الانوار /ج45 ص 300 به بعد
تاریخ دمشق /ابن عساكر /ج  شرح حال امام حسین(ع) /ص 241 ، ح 286 .
 

ابان بن عثمان از امام صادق (ع) روایت كرده  كه حضرت فرمود: .... در روز محشر ، فاطمه زهرا(س) پیراهن خون آلود حسین(ع) را در دست می گیرد و می گوید: ای پرودگار من ! این پیراهن فرزند من است و تو دانی كه با او چه كردند .

از سوی خداوند عزوجل ندا آید كه : ای فاطمه ! من خشنودی تو را خواهانم و ایشان عرض می كند: ای خدای من ! از قاتل حسین انتقام بگیر! و خداوند پاره ای از آتش فرمان دهد تا از دوزخ بیرون آمده و تمام كشندگان حسین بن علی (ع) را مانند پرنده ای كه دانه را از روی زمین برمی چیند برباید. سپس همه را به سوی دوزخ می برد و آنان در آتش به انواع عذاب ها معذب می شوند.

آنگاه فاطمه (ع) بر مركب خود سوار می شود و فرشتگان ، حضرت را بدرقه می كنند و فرزندان آن حضرت پیشاپیش او و دوستان فرزندان فاطمه از طرف راست وچپ وی حركت می كنند و با این حال داخل بهشت می شوند.

آری ! قاتلان سید الشهداء (ع) در دنیا و آخرت مستحق كیفرند و این چنین عذاب می شوند.(1) 

1.امالی شیخ مفید / ج جدید /ص 143 ، مجلس پانزدهم ، ح 6

پدیدآورنده: سید ابوفاضل رضوی اردكانی

علیرغم نقش شگفت انگیز عاشورا در روشن کردن موتور انقلاب اسلامی، هنوز بازخوانی نو و شایسته‏ای از این واقعه که به آفرینش سینمایی فراموش نشدنی منتهی شده باشد پدید نیامده است... چرا؟ جهان مدرن، به بنیادهای سنتی / الهی گذشته باور ندارد.

برای عصر جدید گذشته، گذشته است و فهم و درک سنتی، برداشتی ناراست از علل واقعی و بیانگر اعتقادات متافیزیکی ارائه می‏دهد که خرافه‏ای بیش به شمار نمی‏آید. با این وصف، مدرنیته، به بازخوانی رویدادهای گذشته و تفسیر مجدد آن براساس قواره تفکر مدرن علاقمند است. جهان مدرن، هم جهان اسطوره‏ای و هم جهان دینی را طوری باز کاوی می‏کند که از دل ادراک اسطوره‏ای و دینی که آنها را هم ارز می‏داند، استنباط جدید خود را باز آفرینی نماید و بر پندارهای کهنه فائق آید. نگاه مدرن، برای همین رویدادهای دینی در ادامه رویدادهای اسطوره‏ای، تأدیلهایی ماورایی و خیالی می‏یابد. انسان معاصر باید با تفکر علمی به فهم مناسبات و علل آن دست یابد و ما از یاد نمی‏بریم که سینما معتبرترین هنر مدرن تکنولوژیک است.

اما انقلاب اسلامی این منظر را باور نداشته و بر عکس معتقد است که عصر جدید در مفاهیم اصیل و سیماهای چند جانبه و موجودیت جامع انسان اغتشاش ایجاد کرده و مجدداً باید مفاهیم اصیل را احیا کرد و غبار غفلت و فراموشی را از هستی‏های اصلی، باطنی و حقیقی زدود. احیای حقیقت وحی، هستی باطنی، روح جاری در ژرفای موجودیت جسمانی، جهان روحی و هستی‏های فرا مادی، احیای معرفت‏های ماورایی، خدا باوری، شهود و غیب، و ماجراها و تجربه قدسی و مفهوم انسان اهل معرفت و باطن، هستی معصومانه انسان کامل، آزمون الهی، جهش فرا عقلی / فرا اخلاقی اولیای خدا و... رویدادهای فرهنگی / اعتقادی انقلاب دینی ایران بوده است. در آمیختن مباحث عرفان و اجتماع و رواج عرفان اجتماعی، فرهنگ بیداری نسبت به تلاش عارفانه رهبران را زنده کرده است. به ویژه اهمیت رویدادهای صدر اسلام که دارای مشخصه معرفت درون نگر و برون نگر، آمیزه عرفان قرآنی و علل سیاسی / اجتماعی بوده‏اند، در انقلاب ایران قدر و ارجی روز افزون یافتند و می‏توان گفت تجربه‏هایی مقدس نظیر عاشورا یا حکومت امام علی (ع) از منظر مبارزه علیه ظلم حاکم و یا تجربه تحقق عدل و قسط آرمانی، چراغ فروزان روزهای مبارزه و وعده و تصور حکومت موعود محسوب شدند، هنوز این فرهنگ با همان قدرت زنده است و علیه تفسیر خدا ناباورانه مدرن مقاومت می‏کند؛ در واقع معرفت درونی را در چالش با جاهلیت مدرن نسبت به ناآگاهی از غیب می‏بیند.

بینش وحدانی، ادراک منسجم حیات والا، احساس واقعیت مبرهن سلطه و مشیت، حضور الهی، احساس تیّمن، صلح و صفا در محضر الهی، حس قدس و الوهی در عمل اجتماعی ـ سیاسی و بیان ناپذیری تجربه ژرف روحی از یک سو و باور به آگاهی دیگر و ندای الهی و پاسخ به آن تا سر حد قربانی کردن هر چیز و همه چیز خود در راه تنها معشوق حقیقی و عمل به تکلیف از سوی دیگر،... ویژگی‏های تجربه عاشورایی در انقلاب اسلامی است که به گفته بنیانگذار و رهبر بلا منازع انقلاب، سر چشمه همه پیروزی‏ها، عاشورا بوده است، زیرا این تجربه درست آنجا شکل می‏گیرد که شکست بی معنا می‏شود و به محض پاسخ به سروش الهی و حرکت در مسیر حقیقت متعال، پیروزی تحقق می‏یابد و نیروهای انقلاب دینی طی سالهای زندان و تبعید، و سپس همه مردم در ماههای حرکت میلیونی بارها و بارها، با تمسک به تجربه حسین و علی (علیهما السلام) و گفتن «نه» به ستمگر ظالم تا سر حد ریختن خون خود و فرزندانشان، انقلاب را پیش بردند. در اینجا تنها امکان سقوط و ناکامی، از کف رفتن باور قلبی و جدایی از راه ایمانی بی چشمداشت است.

اکنون آشکار است شهادت که به معنی گواهی است، چرا مرگ ناپذیری است، نه مرگ پذیری و چرا خون شهید، عیناً آگاهی است و چگونه بر سلاح پیروز می‏شود و چرا شهیدان نزد خداوند روزی دارند و به چه دلیل در انقلاب و جنگ عراق علیه ایران، این فرهنگ و عرفان سیاسی، تنها ابزار معتبر فرهنگی حسین و علی (ع)، تنها الگو یا مهم‏ترین الگوی عمل مؤمنانه و پیروزمند شمرده شده است. آیا سینما هم پای این تفسیر، توانسته است نقش بسیج کننده‏ای در بازخوانی تازه شهادت داشته باشد؟

سینما در برابر موتور محرک اصلی انقلاب اسلامی، یعنی پدیده عاشورا، چه عکس العملی داشت؟ این پرسش اصلی ماست.
اولاً نه از منظر دینی و نه از منظر مدرن، یعنی نه از زاویه دید باور به حقیقت باطنی و ماورایی عاشورا و نه از آن زاویه که این حماسه در تفسیر مدرن، تفسیری اسطوره‏ای یافته باشد. پیش از انقلاب هم اثر مهمی از عاشورا در سینما نمی‏یابیم. شاید بدان دلیل که به عکس غرب، سینما در ایران از ذخیره آیین و داستان‏های مذهبی، به عنوان روایت اصلی فیلمنامه و تراژدی سود نجست و از آغاز در راهی گام نهاد که بینش مذهبی آن را ترویج ابتذال و فساد، و فروش عریانی و حرام کاری ارزیابی می‏کرد و تحریمش می‏نمود، پس روایت عاشورا در سینما در سال 57 هیچ پشتوانه‏ای ندارد.

اما بعد از انقلاب، پس از آنکه امام خمینی (در مصاحبه با گاردین و اشپیگل)، رسماً اعلام کردند که قرار نیست سینما در ایران تعطیل شود و تنها جلوی رواج فساد و فحشا در فیلم‏ها گرفته خواهد شد، به اَشکال گوناگون، تأثیر جلوه‏هایی از عاشورا در فیلم‏های سینمای ایران اندک اندک پدیدار گشت؛ به ویژه جنگ عراق علیه ایران، عرصه بسیار مناسب رواج فرهنگ عاشورایی بود که سرودهای آهنگران، کویتی پور و... از یک سو و فیلم‏های مستند روایت فتح شهید آوینی از سوی دیگر، آن را تبلیغ می‏نمود و به درون فیلم‏های سینمایی سر ریز می‏کرد.

در این روایت شهادت، مرگ‏طلبی یا خشونت نبود؛ پذیرش قربانی شدن به سود حقیقت بود.

در آغاز بازتاب مستقیم و سپس طنین تلویحی و هنرمندانه‏تر رویداد عاشورا در آثار سینمایی پدیدار شد، اما هرگز احضار عاشورا به زمان حال و پیگیری تراژدی ندای حسین و صدای یزید در متن زندگی و شخصیت‏های معمولی امروز که هر یک تجربه‏ای از حسینیت و یزیدیت و ظالمی و مظلومی را با هم تجربه می‏کنند، در روایتی نو از عاشورا در سینمای ایران، تحقق نیافته است و بازخوانی تراژیک تازه‏ای از عاشورا، هنوز آرزویی برآورده نشده است.

به هر رو، در فیلم‏های پس از انقلاب، عاشورا و اشاره به حسین بن علی (ع) به گونه‏های مختلف، در فیلم‏ها مطرح گشت؛ از سطحی‏ترین جلوه تا صورتهای بالنسبه ژرف کاوتر:

1. به صورت شعاری و اشاره مستقیم در دیالوگ‏ها، در آثار عامه‏پسند و حتی مبتذل سالهای نخست انقلاب که با سوء استفاده از مذهب و کلام مذهبی رنگ و رویی دینی به خود می‏دادند. ذکر و یاد شهید مظلوم کربلا در صورت یک سوگند، یک جمله و یک اشاره در فیلم‏هایی نظیر فریاد مجاهد (معدنیان)، شجاعان ایستاده می‏میرند (کسایی) خوشبارش (قویدل)، برزخی‏ها (قادری) مرز (حیدری) و... کم و بیش وجود داشت و از جنس همان سوگندهایی بود که پیشتر در آثار یا سمی، ملک مطیعی و فردین وجود داشت و دهانشان را پس از مست کردن آب می‏کشیدند و...

2. همین الگو در فیلم‏های ژانر تابع آثار هالیوودی از جنگ پدیدار شد. اما این بار خود فضای جنگ این اشارات را حتی در فیلم‏های جمعی و عامیانه که کوچک‏ترین ربطی به فضای واقعی جبهه‏ها نداشت، تقویت نمود. یک فریاد «یا حسین» یا «یا ابوالفضل» در هر لحظه از یورش یا شکستن خط محاصره یا گیر افتادن در میدان مین، چاشنی بسیاری از فیلم‏ها نظیر «عبور از میدان مین» (طاهری)، «بازداشتگاه» (شکوة) و... بود.

3. آثار ایدئولوژیک که دارای یک شالوده باورمند دینی بودند، به گونه عمیق‏تری از ماجرای عاشورا، چه در آثار جنگی و چه در روایت مستقیم حادثه کربلا سود جسته‏اند:

الف. روایت مستقیم عاشورا با سفیر (فریبرز صالح) آغاز شد که فیلم قابل تأملی بود و به روایت داستان «قیس ابن مسهر» نماینده امام حسین علیه السلام در سفر به کوفه و دستگیری و شهادتش، می‏پرداخت.

«روز واقعه» اسدی که فیلمنامه آن را بیضایی نوشته بود، خود اثری شایسته تفسیر و نمونه دیگری از رویش یک فضایی دراماتیک درباره ماجرای عاشوراست.

ب. آثاری که در متن روایت جنگ، با نگرشی سالم‏تر از آثار مبتذل، از احساسات و فرهنگ سنتی مردم در ارتباط با رویداد عاشورا سود جسته‏اند هم بسیارند.

حسن کاربخش، سلحشور، باکیده، ملاقلی‏پور، شورجه، حاجی میری، حاتمی کیا، آوینی، بَحرانی و... در آثاری چون نینوا، پرچمدار، دیده‏بان، دیار عاشقان، شب دهم، روایت فتح و... از مفهوم عاشورا سود جسته‏اند.

در شب دهم محرم، عزاداران حسینی با مأموران ارتش درگیر می‏شوند. ارتشی‏ها مدافع چند مرد مست آمریکایی هستند که حرمت آیین مسلمانان را نگاه نداشته‏اند. عزیز از مهلکه عزاداران می‏گریزد و همسرش را تنها می‏گذارد و اکنون سالهاست سرکوفته و حقارت آلوده آن شب است.

فرزندش طبق ارزشهای برادر همسرش تربیت می‏شود که سر دسته عزاداران حسینی بوده است، پسر به جبهه جنگ می‏رود و عزیز به دنبال او روانه جبهه‏ها می‏شود. موج انفجار او را می‏گیرد. تأثیر جبهه بر او، فراموشی گذشته درک متفاوت از وضع خود است و... .

چنین تم‏هایی بی آنکه در آنها به شخصیت‏پردازی و افق‏های زیبایی شناسانه ارزشمندی توجه شود، نشان می‏دهند که قرینه‏پردازی بین دفاع مقدس و واقعه کربلا چه جایگاه مهمی در میان فیلمسازان مبلغ آرمان‏های انقلاب اسلامی داشته است.

البته شب دهم بعدها نام سریالی شد که به وسیله فتحی نوشته و کارگردانی شده بود و آمیزش دراماتیکی از مراسم عزاداری دهه محرم و رویدادهای داستانی زمان رضاخان به وجود آورده بود.

بی تردید، در میان همه آثار سینمایی بلند، «روز واقعه» جایگاه ممتازی دارد و در کنار آن انبوه فیلم‏های مستند، چون کاروان را باید نام برد و یا آثار داستانی کوتاه و مستند که نمونه‏هایی فراموش نشدنی از پیش از انقلاب بر جای مانده است؛ نظیر نخل، اربعین و انواع مستند از آیین‏های عاشورای سراسر ایران .

اربعین و انواع مستند از آیین‏های عاشورا در سراسر ایران، دارای حیثیتی اندیشگون است که غالبا در سینمای بلند ایران تکرار نشده و روایت کربلا در سطحی عمومی و حتی عامیانه در فیلم‏ها تکرار شده است. می‏توان روز واقعه را یک استثناء بشمار آورد که فیلمی لایه دار محسوب می‏شود و با همذات پنداری مسیح (ع) و حسین (ع)، در محیطی از عربیت جاهلی که خود فرزند پیامبر خویش را ذبح می‏کنند یا بی اعتنا به پایکوبی و جشن و بی‏خبری مشغول‏اند، یک «غریبه»، یک مسیحی جوان (شجاع نوری)، ندای درخواست یاری را می‏شنود و بدان لبیک می‏گوید. ساختار فیلم، ساده، مؤثر و باورکردنی است، اما این روایت در قالب همان داستان‏پردازی کلاسیک اتفاق می‏افتد.

اما تعزیه کیا رستمی از جنس دیگری است. یکسر روایت امروزی تعزیه و اثری پست مدرن است. خلاقیت، قرائت نو و یک ساختار چند وجهی تئاتر / شبیه خوانی / سینما بدان ویژگی خاصی داده است. یک تکیه دولت واقعی در ایتالیا با هزینه زیاد برای این نمایش بر پا شد و کار او در اروپا سر و صدای زیادی به پا کرد، زیرا تعزیه کیارستمی حاوی یک نگاه و فرم یکتا و بسیار عمیق در روایت واقعی بوده است که عناصر ناهمزمان در این کار همزمان شده‏اند، در حالی که تماشاگران ایتالیایی گرداگرد نشسته و سرگرم تماشای تعزیه واقعی خوانسار، در دایره وسط صحنه بودند، در دیواره محل نمایش، تصاویری از زنان ایرانی را پخش می‏کردند که با باوری بهت‏انگیز و مستند، به صحنه چشم دوخته‏اند، آنچنان کلوز آپ‏ها مؤثر بود که خود هر بار به تأویلی تازه ختم می‏شد.

به هررو، جای این گونه بازخوانی‏ها کاملاً خالی است و سینما باید به احیای تازه تراژدی عاشورا بیندیشد.

1. علامه اقبال‏
علامه اقبال، اندیشمند، عارف و شاعر شهیر پاكستانى، بحق از مفاخر عالم اسلام در قرون معاصر است. این متفكر بزرگ از پیشگامان نهضت بازگشت به خویشتن فرهنگى و از احیا گران اندیشه توحیدى است. اقبال در اشعار خود از خاندان وحى یاد كردهایى دارد و تمایل او نسبت به اهل بیت نكته‏اى است كه به سادگى از سروده‏هایش مشخص مى‏گردد. وى در اشعار خود به نهضت خون رنگ عاشورا، علل و انگیزه‏ها، اهداف و دستاوردها و پى‏آمدهاى آن اشاراتى دارد. در مثنوى رمز بیخودى از حسین (ع) و نهضت خونینش سخن گفته و در معنى حریت اسلامى و سیر حادثه كربلا به گفتگو نشته است:
مریم از یك نسبت عیسى عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز
نور چشم رحمت للعالمین
آن امام اولین و آخرین‏
بانوى آن تاجدار هل اتى
مرتضى، مشكل‏گشا، شیر خدا
مادر آن مركز پرگار عشق‏
مادر آن كاروانسالار عشق‏
آن یكى شمع شبستان حرم
حافظ جمعیت خیر الامم‏
و آن دگر مولاى ابرار جهان
قوت بازوى احرار جهان‏
در نواى زندگى سوز از حسین‏
اهل حق، حریت‏آموز از حسین‏
هر كه پیمان با هو الموجود بست‏
گردنش از بند هر معبود رست‏
مؤمن از عشق است و عشق از مؤمن است‏
عشق را ناممكن ما ممكن است‏
عقل را سرمایه از بیم و شك است
عشق را عزم و یقین لاینفك است
عقل گوید شاد شو، آباد شو
عشق گوید بنده شو آزاد شو
عشق را، آرام جان حریت است‏
ناقه‏اش را ساربان حریت است‏ (1)
در نگاه اقبال حسین (ع) حماسه ستیز عشق با عقل و هوس است:
آن شنیدستى كه هنگام نبرد
عشق با عقل هوس‏پرور چه كرد
آن امان عاشقان پور بتول‏
سرو آزادى زبستان رسول‏
اله اله باى بسم‏اله پدر
معنى ذبح عظیم آمد پسر (2)
ستیز هابیل و قابیل، موسى و فرعون، مسیح و قیصر، محمد و ابولهب، و حسین و یزید همه و همه حلقه‏هایى است از زنجیره ستیز حق و باطل، كه از بدایت تاریخ تا نهایت آن گسترده است. حقیقت، از خون بزرگ مردانى چونان حسین حیات مى‏گیرد و باطل بقاى خود را وامدار بقاى یزیدیان است. در فلسفه اقبال، این تضادها و درگیریها در نهایت به سود نیروهاى حق جو و عدالت خواه پایان خواهد یافت و سامرى باطل، سرانجام داغ ماتم بر دل، در زیر پاى موسى شكسته و در قربانگاه عشق، سربریده خواهد شد.
موسى و فرعون و شبیر و یزید
این دو قوّت از حیات آمد پدید
اقبال براى مطالعه عاشورا و بهتر نگریستن به آن، از خلافت اسلامى و پیامبر (ص) آغاز مى‏كند. او بدین نكته اذعان دارد كه خلافت اسلامى لااقل بعد از امام على بن ابیطالب (ع) رشته از قرآن گسیخته و راه بر كژ راهه برده است. ثمره این حاكمیت سیاسى از قرآن گسسته چیست؟
اقبال اعتقاد بر آن دارد كه جدایى دین از سیاست دستاوردى جز زهر در كام آزادى‏ ریختن ندارد. آزادى در نگاه اقبال تنها در سایه پیوند دین و سیاست ممكن است و لاغیر. نهضت خونین اباعبداللّه (ع) همچون سحابى كه آزادى مى‏بارد و عشق مى‏پرورد و رودى است كه از هر كجا كه مى‏گذرد جوانمردى را از خاك برمى‏انگیزد. حسین بن على (ع) در نگاه اقبال تبلور عینى و عینیت متبلور شعار اساسى توحید - لا اله الا اللّه - است.
چون خلافت رشته از قرآن گسیخت‏
حریت را زهر اندر كام ریخت‏
خواست آن سر جلوه خیر الامم
چون سحاب قبله باران در قدم‏
بر زمین كربلا بارید و رفت
لاله در ویرانه‏ها كارید و رفت‏
تا قیامت قطع استبداد كرد
موج خون او چمن ایجاد كرد
بهر حق در خاك و خون غلطیده است
پس بناى لا اله گردیده است‏ (3)
عده‏اى از محققان برآن‏اند كه امام به انگیزه حكومت و با عدم علم به شهادت پا به كربلا نهاد، بنابراین شهادت هدف نبوده است. در مقابل این دیدگاه، نظریه دیگرى وجود دارد كه هدف نهایى امام (ع) را شهادت و رسوا نمودن رژیم اموى به وسیله بذل خون مى‏داند. اندیشمندان و صاحب نظرانى كه به این نظریه معتقدند برآن‏اند كه امام با آگاهى به شهادت پاى به سرزمین كربلا نهاده است و شهادت انتخاب حسین بن على است. شهادت سلاحى است كه سالار شهیدان تاریخ براى مبارزه با رژیم یزیدى آگاهانه آن را برگزیده است. اقبال از زمره اندیشمندانى است كه بدین نظریه باور دارند. او در اثبات نظر خویش به نحوه حركت امام از مكه اشاره مى‏كند؛ خروج دسته جمعى و پر سر و صدا، تعداد كم نفرات، همراه بودن زنان و كودكان، ادامه راه با وجود خبردار شدن از شهادت مسلم - فرستاده امام به كوفه -، اعلام متوالى این مطلب كه این كاروان به سوى شهادت مى‏رود و...
اقبال هدف سید الشهدا را حفظ عزت مسلمین و حراست از مرزهاى حماسه جاوید مى‏داند:
مدعایش سلطنت بودى اگر
خود نكردى با چنین سامان سفر
دشمنان چون ریگ صحرا لاتعد
دوستان او به یزیدان هم عدد
سرّ ابراهیم و اسماعیل بود
یعنى آن اجمال را تفصیل بود
تیغ بهر عزت دین است و بس‏
مقصد او حفظ آیین است و بس‏
ما سوى اله را مسلمان بنده نیست‏
پیش فرعونى سرش افكنده نیست‏
خون او تفسیر این اسرار كرد
ملت خوابیده را بیدار كرد
تیغ لا چون از میان بیرون كشید
از رگ ارباب باطل خون كشید
نقش اله اللّه بر صحرا نوشت‏
سطر عنوان نجات ما نوشت‏
رمز قرآن از حسین آموختیم
زآتش او شعله‏ها اندوختیم‏
تار ما از زخمه‏اش لرزان هنوز
تازه از تكبیر او ایمان هنوز
اى صبا اى پیك دور افتادگان‏
اشك ما بر خاك پاك او رسان‏ (4)
2. عمر ابو النصر
یكى دیگر از نویسندگان معاصر عمر ابوالنصر، اهل سوریه است. او كتابهایى در تاریخ و ترجمه بزرگان اسلام و صحابه نوشته است. وى از كسانى است كه مقایسه تعلیمات اسلام با وضع فعلى مسلمین او را سخت متأثر ساخته و با تنها وسیله‏اى كه در اختیار داشته - یعنى قلم - خواسته است ضمن نوشتن تاریخ و ترجمه بزرگان دین، مسلمانان را از گذشته آگاه و به آینده امیدوار سازد تا شاید جامعه اسلامى به خود آمده و سیره بزرگان خود را الگو قرار داده و از این بدبختى رهایى یابد. در این راستا كتابى پیرامون حادثه عاشورا و شخصیت حسین بن على (ع) به نگارش درآورده به نام سید الشهدا وقعه عاشورا، در اینجا به فراضهایى از این كتاب اشاره مى‏كنیم.
نویسنده در آغاز پیرامون زمینه‏هاى پیدایش قیام امام حسین مى‏گوید:
«قیام حسین ابن على و مخالفت او با نظامات آن روز، از امورى نبوده كه بدون مقدمه پدید آمده باشد بلكه مقدمات فراوانى در پدید آمدن نهضت عاشورا نقش داشته است. از این رو در نظر دارم موجبات تسلط معاویه و سلطنت او را بیان كنم. براى آگاهى خوانندگان لازم است به تاریخچه زندگى على بن ابیطالب و سیاست آن حضرت با معاویه و چگونگى اختلاف و خصومت آن‏ها و فرزندان آنها اشاره كنم».
وى ضمن اشاره به اینكه مقام خلافت و امامت بسیار والا و باارزش است و هر بى فضل و بى تقوا نمى‏تواند متصدى آن شود بلكه بایستى افضل و اعلم و اشجع و اعدل مسلمانان خلافت را به عهده گیرد، مى‏گوید: «پیامبر پس از خویش كسى را به جانشینى خود برنگزید، اما مسلمانان ضمن اعتقاد بر ضرورت امام و خلیفه، در شخص خلیفه اختلاف كردند. انصار معتقد بودند كه چون آن حضرت را یارى كرده‏اند بایستى خلیفه از میان آنان باشد. مهاجران نیز مدعى بودند كه چون نخستین گروندگان به پیامبراند باید خلیفه از میان آنان باشد. على بن ابیطالب هیچ یك را نپذیرفت؛ از این رو اقدام آنان را قبول نكرد زیرا خلیفه باید از خانواده پیامبر (ص) و از نزدیكترین افراد به آن حضرت باشد. این فكر در دوره ابوبكر و عمر كه فتوحات بسیارى نصیب مسلمانان شد تقریباً مسكوت مانده و فراموش شد یا عمداً به آن توجهى نشد و این عدم توجه تا زمان عثمان بن عفان ادامه یافت ولى عثمان به خاطر اینكه به خلافت رنگ اموى داد و تمام كارهاى حساس را به آنها سپرد، مسلمانان را به اعتراض وا داشت، - چنانكه - او را محاصره كرده و كشتند».
عمر ابونصر مى‏گوید: «امام حسن با معاویه صلح كرد و در نامه‏اى كه نوشت فرمود: هیچ یك از افراد عراقى را بازداشت ننماید و تمام مردم از سیاه و سفید در امان باشند و شرایط دیگرى هم فرمود كه معاویه فقط بعضى از آنها را انجام داد و بقیه را با این كه امضا كرده بود وفا نكرد. پس از صلح حسن بن على، معاویه بر كار خود مسلسط شد و بر خلاف حق و اصول دین مبین اسلام بر امام و خلیفه مسلمین و امام زمان خود قیام كرد و در حق واجب و مسلم او كه صاحب حق بود دخالت كرد و آن فتنه بزرگ را بین مسلمین برپا ساخت. او بر خلاف رویه خلفاى راشدین عمل كرد و روش آنها را زیر پا گذارد و اقداماتى كرد كه اساساً دیانت اسلام و كشور اسلامى را مبدل به یك سلطنت كرد. بیعت گرفتن از مردم براى پسرش یزید علاوه بر اینكه با اصول اسلام منافات داشت از مصیبت‏هاى بزرگى است كه او بر عالم اسلام وارد كرد و این جوان بى‏لیاقت را به این مقام رساند كه در برابر امام قایم و خلیفه حقیقى مسلمین بایستد». (5)
آنگاه درباره خصومت بنى امیه و بنى هاشم چنین مى‏گوید: «بنى امیه در مقام خصومت بنى هاشم برآمدند، به طورى كه از ابتداى امر هر چه از دست آنها برآمد با رسول خدا فروگذار نكردند و وقتى دشمنى آنان به جایى نرسیده و پیغمبر (ص) پیشرفت فرمود، در این مقام دعوت آن بزرگوار را پذیرفته، خود را در پناه دیانت حفظ نمودند و از عظمت اسلام بهره گرفته و سلطه پیدا كردند. پس از فوت یزید پسر ابوسفیان، در شام براى معاویه جریان مساعدى پیش آمد و حاكم شام گردید و فعالیت خود را براى ریختن پایه‏هاى سلطنت آغاز كرد و چنان مهارت نشان داد كه پس از چندى شام یكى از ایالات مهم مملكت اسلامى گردید و مستقل شد به طورى كه با پایتخت اسلام - مدینه منوره - ارتباط زیادى نداشت. آنها تصمیم گرفتند كه چون افتخار نبوت از آن بنى هاشم شد، آنها هم افتخار عزت و سلطنت را به خود اختصاص دهند و از هر بهانه‏اى در جهت تثبیت خود استفاده كردند. معاویه مى‏دانست پس از قتل عثمان، على او را یك لحظه والى شام نخواهد گذاشت بنابراین با عمر و عاص مشورت كرد و قرار گذاردند كه به بهانه قتل عثمان فتنه و انقلابى به پا كرده و على بن ابیطالب را متهم به قتل عثمان نمایند. با این فكر پیراهن عثمان را كه به خون آغشته و جاى انگشتان نائله - زوجه او - بر آن پیدا بود روى منبر مسجد انداخته و مردم را جمع كرده شروع به تبلیغ علیه امام نمود. گروهى را از این راه و جمع دیگرى را از راه پول به خود جذب نمود و آنان را خرید». نویسنده سپس مواردى را یادآورى نموده كه معاویه به وسیله پول ایمان آنان را خرید.
عمر ابونصر درباره شخصیت امام، ضمن بیان چند روایت از پیغمبر (ص) كه نشان دهنده توجه و مهربانى فوق‏العاده آن حضرت نسبت به او و برادرش حسن بن على مى‏باشد، مى‏نویسد: «حسین بن على از كسانى نبود كه خلافت را براى جاه و جلال بخواهد بلكه آن وجود مقدس فقط در مقابل خواست مسلمین و اصرار آنها موافقت فرمود. از طرفى یزید بن معاویه صلاحیت خلافت را نداشته است». او در پایان كتاب مى‏نویسد:«آنچه در سیره و رفتار امام شهید نوشته‏ام چیزهایى است كه انسان را فوق‏العاده تحریك كرده و عواطف و احساسات را به جوش مى‏آورد و تاریخ نگار را وادار مى‏سازد كه بپرسد مگر در بین رجال مسلمان كسى نبود كه آن آتش را خاموش كند و نگذارد شراره آن آتش كه در كربلا پیدا شده بود تمام عالم اسلام را بسوزاند و موجب تفرقه‏اى بزرگ بین مسلمانان گردد؟ مگر زمین عوض شده بود؟ مگر این مردم همان مردمى نبودند كه اگر به فردى از مسلمین ظلمى وارد مى‏شد تا رفع ظلم خوابشان نمى‏برد. مگر در عهد حسین بن على فقط همان یك دسته كوچك بودند كه به یارى او رفتند و دفاع نمودند. مگر - مردم آن زمان - نمى‏فهیمدند كه حسین بن على قادرتر و مهیاتر بود كه نگذارد دین جدش بازیچه مردمان دنیا پرست گردد.
در این واقعه، اسباب تفرقه بین مسلمانان فراهم گردید ولى حالا كه تمام مسلمانان فهمیده و دانسته‏اند و سر گرفتارى خود را تشخیص داده‏اند بر آنهاست كه از این واقعه بزرگ و این مصیبت عظیمى كه بر پیكر اسلام و دیانت وارد آمده است عبرت بگیرند و براى خود پیش بینى كنند و بدانند كه حسین بن على در راه یك فكر و یك مبدأ و یك مقصود عالى جنگید و اگر خلافت را مى‏خواست براى آن بود كه خود را احق و اصلح از دیگران مى‏دانست. از این رو از واجبات است كه مسلمانان موارد اختلاف را كوچك شمرده و آن را دور بریزند و با هم اتفاق داشته باشند و مانند یك دست در راه خدا و - دین - محمد بن عبداللّه (ص) بكوشند». (6)
آنچه اشاره شد فرازهایى از سخنان عمر ابونصر در كتاب سیدالشهداست. (7)
3. علامه استاد شیخ عبداللّه علائلى مصرى‏
وى از نویسندگان مصرى است كه با قلمى بسیار شیوا كتابى به نام تاریخ الحسین به نگارش در آورده است. وى در این كتاب پیرامون شخصیت امام حسین بن على و نهضت عاشورا تحقیق شایسته‏اى انجام داده است. البته تاریخ الحسین بخش دوم كتاب‏ ارزشمند دیگر ایشان است كه به نام سموالمعنى فى سمو الذات مى‏باشد.
در اینجا به فرازهایى از این كتاب اشاره مى‏كنیم، علاقمندان مى‏توانند به كتاب مزبور مراجعه نمایند.
ایشان در آغاز كتاب پیرامون شخصیت امام حسین مى‏نویسد: «اى ابا عبداللّه حسین! هیچ تاریخى سزاواتر از تاریخ تو نیست كه عنوان بزرگوارى ابدى یابد. تو نهالى هستى كه در جویبار معجزه روییدى تابار دیگر معجزه ببار آرى. درخت نیرومند باهمه نمایشهاى دلرباى خود همان نهالى است كه نیرومند شده. نبوت معجزه‏اى است كه انسان را براى فكر بلند تازه آماده مى‏كند. پیغمبر اسلام مردم را براى آدمیت بى‏آلایش آماده كرد و معجزه خود را به پایان رساند. اى ابا عبد اللّه حسین! تو خود را آماده كردى كه معجزه آدمیت بى‏آلایش باشى و از این رو اعجاز را به پایان رسانیدى. پیغمبرى باید تا مغزها را از اندیشه‏هاى ناشایسته و خرافات شستشو كند و مصلحى لازم است تا مردان خودپرستى را كه خدایى به خود مى‏بندند سركوب نماید. جد تو همان پیغمبرى است كه خدایان دروغى خرافات را نابود كرد و تو همان سبط مصطفى مى‏باشى كه شور خدایى را از سر مردمان خودپرست بیرون كرده‏اى. زندگى همیشه جنبش است و مرگ آرامش؛ ولى مرد بزرگ وقتى هم مرد آرام و خموش نمى‏ماند بلكه از مركز هستى خود در یك فضاى پهناور بى پایان در جنبش آید تا همه زندگان به جوش و خروش آرد. اى حسین! جان تو با جان هر مصلحى آمیخته، و هر مجاهدى، جانبازى را در پرتو آموزش حضرت تو آموخته».
آنگاه درباره ویژگیهاى امام مى‏گوید: «خانواده هاشم از دیر زمان، متخصص در شؤون دینیه بودند و در دوران جاهلیت در اعمال حج پیشواى مردم بودند. آنان نوعى پرورش دینى مخصوص داشتند كه پیوسته شعور خداخواهى را در آنها مى‏افروخت. از این رو خون حسین از وراثتهاى دینى پشت اندر پشت آمیخته بود و باید كارهاى او را در پرتو این وراثت دینى بازرسى نمود. حسین اوصاف خوبى از مادرش به ارث برده بود نظیر:
1. واداشتن خویش به كارهاى نیك و تقوا؛
2. شعور آمیخته به اندوه؛ این صفت در حسین آشكار بود. بسیارى كم خنده و كم شادى بود، همیشه در آینده جامعه اسلامى اندیشه مى‏كرد.
3. بر آنان كه از راه راست و بركنار بودند بسیار خشمناك بود و این از اوصاف مادرى بود كه به ارث برده بود. آن بانو سوز دلى بى‏اندازه از دست دشمنان پدرش داشت و آرزوى انتقام از آنها را مى‏كشید. همان دشمنانى كه پدرش را در احد خونین دل كردند و در روز عاشورا به روى پسر او شمشیر كشیدند.
همه اینها و مشاهدات روزگار جوانى و شورش‏هاى دوره عثمان و پدرش در جنگ جمل، صفین و نهروان او را آماده كرده بود كه در راستاى راه اندازى برنامه اصلاح همگانى كه پدرش تنظیم كرده بود مردى بزرگ باشد. از این روى بى‏انصافى است كه آن حضرت را به شورش مؤاخذه كنند و بر او تندى نمایند. من هر روز زنده باد مى‏گویم به آن جوانمردانى كه در برابر حكومتهاى فاسد شورش بر پا مى‏كنند و بر دل بزرگ آنهایى كه پر از اخلاص و شرافت است آفرین مى‏گویم و بزرگترین همه آنان حسین بن على است».
علائلى درباره نقش پیامبر در تربیت و رشد امام مى‏گوید: «پیغمبر مى‏خواست هر چه از رموز و اسرار عالم در دل بزرگوارش جا گرفته بود را یك بار با روان آن جوان خود بیامیزد و آن چه دست خدإ؛ّّ در صفحه پاك دلش نگارش كرده بود را در صفحه پاك دل او بنگارد. دو شاگرد از گهواره پرورش پیغمبر بیرون آمد؛ یكى نمایش واژه آرامش حق بود و دیگرى نیز همان واژه بود ولى با جوش و خروشى كه صدف طبع بشر را شكافت و زنگ گمراهى را از صفحه هستى آنها زدود چرا كه طبیعت رنگ خورده انسان جز با سوهان فریاد حق، جلا و روشنى نیابد.
یكى از آن دو شاگرد داعى حق بود و دیگرى نمایش مدافع و نگهبان. پیغمبر شاگرد بزرگوار خود را در یك نوازش و دل نازكى فرو مى‏برد تا خود را دریابد و در عالم هستى مستقل شود».
آنگاه علائلى پرورش را به یك درخت تشبیه مى‏كند كه در كنار آب روان كشت مى‏شود و كشاورز با كمك كارمندان طبیعت از آن وارسى مى‏كند تا به بار نشیند: «خدا نیروهاى آدمیت را در او نهاده تا كم‏كم نمود كند و اندك‏اندك در او نمایان شود، اندام و ملكات تدریجاًبه كمال رسد و ایمان كودك با نشو و نماى او ترقى یابد. پیغمبر مى‏خواست بچه خویش را اینطور بپرورد. سپس على هم به معنویت سرشار او كه همیشه در فزونى بود كمك كرد.
اگر چه بیش از شش سال و كمى زیر دست پرورش پیغمبر زیست نكرد ولى بهره بزرگى از آن به دست آورد. در این شش سال از مشاهده جمال زیباى نبوت، دل و وجدان او پر از حقایق گردید. پیغمبر چنان به او و برادرش علاقه‏مندى نشان مى‏داد كه آنها را گل بوستان خود خواند. حضرت فاطمه نیز در نفس پاك او، اندیشه خیر و دوستى مطلق را پرورش داد و در گوشه‏هاى دل و نهاد او فضایل عالیه را پروراند و چنان مبادى اولیه را در نفس او تشكیل داد كه نقطه دایره الهى شد. كودك دایره كوچكى براى خود رسم مى‏كند كه بر دور مادرش مى‏چرخد ولى در عوض مادر براى او یك دایره بى‏پایان رسم مى‏كند؛ چون كه اندیشه خدایى را نقطه پرگار افكار او قرار مى‏دهد و به این وسیله دل او وسعت پیدا مى‏كند تا همه جهان را با عواطف پاك خود فرا گیرد».
او در جاى دیگر از كتاب خود مى‏گوید: «در آثار و اخبار آمده است كه حسین، سایه مانند با جد بزرگوارش همانند بود و پیغمبر پرتوى از محبت و خصایص خویش به وى داده بود تا در پس صورت، معناى آن را نیز داشته باشد و پس از وى حقیقت او باشد، چنانچه پیشتر انسانى بود كه از كنگره نبوت انا من حسین بالا رفته و یك نبوتى بود كه به درجه انسانیت فرود آمده بود.
كودك به اعتبار خانواده‏اى كه در آن بزرگ مى‏شود داراى تربیتى متفاوت مى‏گردد مانند قطره باران كه گاهى در میان شیشه مى‏ریزد و گاهى میان خاك تیره بیابان. و حسین در خانواده نبوت زاده شد. حسین نهالى بود كه پیغمبر به دست خویش آبش داد. اصلش پاكیزه بود و فرعش پاكیزه شد. نگریست تا از چشمه نبوت سرشار شود. سپس هر دو به عنوان یك حقیقت؛ یكى به سوى گذشته رهسپار شد و دیگرى به سوى آینده؛ اما پیامبر بزرگ تا آن زمان كه مى‏رفت رو برمى‏گردانید و با چشم حسرت و دل هراسان ولى پر محبت به فرزند خویش مى‏نگریست.
حسین بن على رمز راستى و درستى وجود پیغمبر بود. در او معنا و طبیعت پیغمبر بود. گویا از وجود او دوباره پیغمبر پدیدار گشت، نماینده اخلاق محمدى بود و در هر كارى از كارهاى دنیا و آخرت مثال پیغمبر؛ تا آن كه همه حفاظ و روات اجماع كردند كه حسن سنت پیغمبر و روش آن حضرت را به همه نمایاند و از این رو انجمن او دلخواه همه كس و محل رفت و آمد فرشتگان بود. كسى كه در محضر او مى‏نشست درمى یافت كه در محضرى پر از سكینه و وقار جاى دارد كه فرشتگان هر صبح و شام آستان بوس و شیفته جلوس آنند.
معاویه به مردى از قریش گفت هر گاه به مسجد پیغمبر رفتى حلقه‏اى مى‏نگرى با وقار و آرام‏ نشسته‏اند، در آن حلقه ابى عبداللّه است كه ازارى تا نصف ساق‏هایش پوشیده است. چون حضرت حسین به سوى مردم مى‏آمد حلقه حلقه و صف در صف تا چشم كار مى‏كرد برابرش مى‏نشستند و از سرچشمه فیض او كامیاب مى‏شدند و به دامن او مى‏چسبیدند؛ مانند مرغانى كه از سختى گرما بر روى زمین نمناك بیفتند كه خود را خنك سازند.
هر گاه حسین به لسان الغیب خود سخن مى‏گفت، در اسرار الهى در مى‏سفت و پرده از حقایق غیبیه برمى‏داشت و چون خاموش مى‏شد به طریقه دیگرى اسرار نهان را به فهم حاضران مى‏رسانید».
علائلى مى‏گوید: «مرد خدا تا زنده است استوار، و چون مرد نماینده‏اى است عالى مقدار كه تا ابد در جهان بپاید و تاریخ هر ملتى واقعاً تاریخ بزرگان آن است هر ملتى كه رجال بزرگ ندارد تاریخ ندارد و ما چون حسین را در میان رجال تاریخ داریم نه تنها از مردى بزرگ مانند دیگر رجال تاریخى بهره‏مندیم بلكه بزرگترین رجال تاریخ كه عمر خویش را نه صرف تحصیل مجد و بزرگوارى زمینى بلكه صرف رضاى دوست نمود و جان خود را فداى آن كرد برخورداریم.
حسین مردى است كه همه عظمت‏هاى جهان در او جمع شده و در هر صفت پسندیده یگانگى پیدا كرده است. آرى مردى كه وجودش سرشار از عظمت نبوت محمد، عظمت مردانگى على و عظمت فضیلت فاطمه است؛ نماینده عظمت انسان و آیت آیات بینات است. از این رو یاد كردن او و انجمن كردن در ذكر حالات و مصایب او فقط یاد كردن مردى از مردان جهان نیست؛ بلكه یاد كردن انسانیت است كه ابدى است و اخبار او اخبار یك نفر بزرگ نیست كه اخبار بزرگوارى بى مانند است. مردى است كه وجودش آیت مردان جهان است و بزرگوارى است كه در او حقیقت بزرگى مجسم است و باید همیشه او را یاد كرد و از او موعظه گرفت؛ از این جهت شایسته است كه همیشه در ذكر او باشیم و به یاد او رازهاى غیب را خواستار گردیم زیرا مصدر الهام الهى است و در این عالم جلوه‏گر شده و پرتو هیبتش در قرن‏هاى پى در پى كشیده شده و همیشه درخشنده خواهد بود تا آن كه لا نهایت ابد را در اشعه انوار خود منتظم كند و در ماوراى آسمان و زمین جلوه‏گر شود و آیا براى نور خدا حدى هست.
هر كس در پایان كار حسین بنگرد بداند كه بزرگترین پایان و بزرگترین فداكارى و بزرگترین یادگارى است كه در جهان دست خدا به خامه توانایى به خطى سرخ تا ابد نوشته. اخلاص لفظى است كه معناى آن در شهادت مظلومانه است. هر كس خواهد مخلص باشد دل بر مصیبات آن نهد.
قد خط سطراً على الایام فقرؤه‏
و كان آیة امجاد و احماس
یا جند الموت دون المجد مختلداً
و احقرن بعیش الذل انكاساً
سطرى نوشت بر صفحه روزگار كه آن را مى‏خوانیم و آیت بزرگوارى و غیرت بود. خوش است مردن براى بزرگوارى و پست شمردن زندگى در خوارى.
نمایش كامل آن با روى خون آلوده جلوه‏گر شود. زنده باد گوییم پاكى را كه در منزلش طشت، قدس و خون است. توده‏هاى آینده به آوازى بلند لرزان و سوزان از زیر سنگها و پشت پرده قبرها مى‏شنوند. زنده و جوشنده كه در اعماق دلها اثر مى‏كند و سینه‏ها را آتش مى‏زند و شعور و وجدان را زنده مى‏كند. از سوز زیر و بم این آواز انسان مى‏تواند گناهان خود را بشوید و چركهاى خود را پاك كند و پلیدى خویش را دور كند تا انسانى شود كه دین خواسته و شریعت آن را آراسته... و حسین فقط براى این اوصاف پسندیده قربانى شد و این تهمت است اگر گفته شود فداى تصاحب سلطنت و پادشاهى شد. این امور در اندیشه ذات بزرگش راه نداشت زیرا اینها مقصود مردمان شهوت پرست است.
امام شهید برنامه شورش و نهضت خود را بیان كرد و به ولید بن عتبه بن ابى سفیان حاكم مدینه فرمود: اى امیر ما خانواده پیغمبر، معدن رسالت و محل نزول فرشتگانیم. خدا دین او را باوجود ما آغاز كرد و به وجود ما انجام مى‏دهد و یزید مرد فاسق و شرابخوارى است كه مردم بیگناه را مى‏كشد و تجاهر به فسق مى‏كند و مثل من كسى با مثل او بیعت نخواهد كرد.
امام براى ما روح بیعت و فلسفه خلافت را در یك كلمه گنجانیده كه فرمود: مانند من با مثل یزید بیعت نمى‏كند. بیعت با خلیفه خودفروشى است. بیعت با او این است كه خود را به فسق و فحشا و ستمكارى و مجاهره در گناهكارى بفروشى. اگر خلافت را به معنایى كه حسین اعتبار مى‏كرد بفهمیم ممكن است بزرگى او را درك كنیم. باید اندكى در حادثه كربلا تأمل كرد تا بزرگواریهاى امام را به روشنى دریافت».
علامه علائلى درباره زمینه‏هاى پیدایش نهضت عاشورا مى‏نویسد: «باید اندیشه بیشمار نمود و خود را از هرگونه طرفدارى مجرد ساخت زیرا هرگاه به غرض‏رانى آمیخته باشد موجب مبالغه و اغراق گردد و جز زنده كردن اختلافات مذهبى فایده دیگرى ندارد. تعصب مذهبى و قصد تقرب به سلطان زمان خود، از غرضهاى مهمى بوده است كه تاریخ را درهم و برهم خواهد كرد و ما را در حیرتى سخت انداخته است».
آنگاه مى‏گوید: «براى - كشف - حقیقت افكار حسین بن على (ع)، بایستى احساسات عرب و افكارى را كه بر اساس تقلید كوركورانه حاكم بوده بررسى كنیم و روشن سازیم كه نبوت حضرت خاتم چه اثرى از خود بر به جاى گذاشت و در جنگ عصبیت با دین، چگونه عصبیت در كمین دستورات نبوت نشست تا در فرصت مناسب آن را در هم شكند و شرح دهیم حالت نفسانیه عرب را پیش از اسلام؛ همچنین دستورات و عادات بدویه، و نظام عشیرگى را و سهل انگارى خلفا در جلوگیرى از نظام ناهنجار بدویت كه پیغمبر براى برانداختن اساس آن رنجهابرد و چون زمام حكم به دست امیران داده شد عالم اسلام یكپارچه استبداد محض گردید.
براى اداى حق مطلب درباره حسین بن على شایسته است به شرح - وقایع - زمان پیغمبر، روز سقیفه و دوران خلیفه اول، دوم و سوم بپردازیم و ببیننیم كه على بن ابیطالب چگون زمامدار شد و معاویه و مستشارش عمرو عاص چه آثارى در جامعه اسلام به جاى گذاشتند و بدانیم گروهى از صحابه از جنگ على و معاویه كناره گرفتند و در گوشه عزلت خزیدند و فكر دینى جامعه را متزلزل ساختند و بساط خوارج را فراهم كرده و راه خروج و سرپیچى از فرمان امام وقت را براى نادانان گشودند. حوداث بزرگى به وجود آمد كه باعث به وجود آمدن میدانهاى خون ریزى اسفناك شد و جامعه را از روح دین و معناى شریعت بسیار دور نمودند. از این رو زد و خورد میان على بن ابیطالب و معاویه زد و خوردى شخصى نبود بلكه جنگ میان قانون قرآن و مبادى جاهلیت بود، جنگ میان خلافت اسلام با ملك و پادشاهى و استبداد بود. وضع حكومت زمان خلفا از وضع زمان پیغمبر دور نبود هنوز گرمى ایمان در دل مردم بود و از پیغمبر یاد گرفته بودند ولى چاره‏اى جز پیمودن این راه نداشتند». (8)
4. عباس محمود عقاد
عباس محمود عقاد از نویسندگان مصرى است كه كتابهاى فراوانى در زمینه‏هاى گوناگونى تالیف كرده است. یكى از كتابهاى ایشان كتاب حسین ابوالشهدا است. در این كتاب پیرامون زمینه‏هاى پیدایش نهضت عاشورا و ویژگیهاى بنى هاشم و بنى امیه به طور مفصل بحث شده و در اینجا به فرازهاى از آن اشاره مى‏كینم.
وى مى‏نویسد: «در تاریخ اسلام از دو گروه بسیار یاد مى‏شود؛ بنى هاشم و بنى امیه كه هر دو گروه در اصل و نسب به عبد مناف و سپس قریش مى‏رسند، اما هر كدام ویژگیهاى مخصوص به خود دارند. یك گروه نماد فضایل و ارزش‏هاى معنوى و گروه دیگر سمبل مفاسد و نفع‏طلبى و جاه و مقام مى‏باشند .
این دو گروه نه تنها در معنویات، بلكه از نظر ظاهرى صورت و قامت نیز با یكدیگر اختلاف دارند چنانكه غفل نسابه مى‏گوید بر معاویه وارد شدم گفت عبدالمطلب بن هاشم را براى من توصیف كن. گفتم عبدالمطلب داراى صورت نیكو و سفید و قامتى كشیده بود و در پیشانى او نور نبوت و عزت مشاهده مى‏شد. ده تن از فرزندان، اطراف او را مانند نیزارى فرا مى‏گرفتند اما امیه پیرمردى كوتاه قد و داراى اندامى لاغر بود و چشمان او كور بود چنان كه غلام او به نام ذكوان او را در پى خود مى‏برد و این عجیب نیست چرا كه گاهى دو برادر در یك خانواده از جهات اخلاقى و رفتارى بایكدیگر متفاوت‏اند. بنى هاشم پیش از بعثت پیامبر(ص) در یارى حق، همكارى و تعاون پیشقدم بودند؛ برخلاف فرزندان عبدالشمس كه اهل تجارت، ریاست، سیاست و ربا و كم فروشى بودند».
آنگاه مى‏گوید: «حوادث گوناگونى باعث خصومت بنى هاشم و بنى‏امیه مى‏شد. نخستین جدایى، پیش از تولد معاویه بود كه امیه به شام هجرت كرد و هاشم در مكه ماند. آنگاه ستاره ابوسفیان بالا آمد و در حجاز زعامت قریش را به دست گرفت، تا هنگامى كه دعوت محمدى از بنى هاشم آشكار شد، اینجا بود كه آغاز جنگ جدیدى بین بنى‏هاشم و بنى امیه درگرفت كه همچنان استمرار داشت.
حسین بن على نمونه بهترین فضایل و ویژگیهاى هاشمى بود، در صورتى كه یزید بن معاویه‏ نماد بسیارى از عیوب و مفاسد طایفه قریش بود.
گر چه معاویه برخى از خصلتها را نظیر وقار، حلم و سیادت دارا بود اما در برابر آنچه سلطنت او را تهدید مى‏كرد نمى‏توانست خود را نگه دارد؛ از این رو برخى از شیعیان على را كه حاضر به سب و دشنام او نشدند به قتل رساند و همواره در زندگى خودش از این عمل، اظهار ندامت مى‏كرد و مى‏گفت: ما قتلت أحداً الا و أنا اعرف فیهم قتلته ما خلا حجراً فانى لا اعرف باى ذنب قتلته. مادر یزید میسون بنت مجدل كلبیه بود كه زندگى با معاویه را در دمشق دوست نداشت و معاویه را تشویق مى‏كرد تا در بیابان زندگى كند، لذا معاویه او را با یزید به بیابان فرستاد و دراین مدت یزید از پدرش دور بود.
معاویه داراى مشاوران صاحب رأى نظیر عمر و عاص و مغیره بود، در صورتى كه یاران یزید جلادها و سگانى بودند كه در پى شكار مى‏گشتند و درون سینه‏هاى آنان از كینه بنى‏آدم پرشده بود. بدترین آنها شمشر بن ذى‏الجوشن، مسلم بن عقبه، عبید اللّه زیاد و عمر بن سعد بن ابى وقاص بودند. شمر داراى مرض پیسى بود. مسلم بن عقبه در مدینه سه شبانه روز مشغول تجاوز و قتل بود، او مانند قصابى كه گوسفندان را ذبح مى‏كند، فرزندان مهاجرین و انصار و ذریه اهل بدر را سر برید. به نقل از زهرى هفتصد تن از بهترین مردان و ده هزار تن از موالى را كشت. آنگاه نامه‏اى به یزید نوشت: این نامه را در منزل سعید بن عاص در حالى كه مریض هستم مى‏نویسم اما هیچ باكى ندارم اگر اكنون مرگ به سراغ من آید چرا كه تا توانستم مردم را قتل عام كردم و بهترین افراد را به قتل رساندم تنها خانه‏هاى اولاد عثمان در امان بودند.
اما عبیداللّه زیاد در نسب خویش متهم به قریش است چون پدرش مجهول بود و گفته‏اند او زیاد بن ابیه بوده است. معاویه او را به ابى سفیان منتسب كرده است. در هر صورت این افراد جلادان و متمردین بزرگى بودند كه مطیع هوا و هوس‏نفسانى و حقد و كینه‏اند. در برابر اینها، گروهى از انسانهاى پاك قرار دارند كه تمام دنیا را در راه خدا رها ساخته و جز او اندیشه‏اى در سر نداشتند نماد توحید و آمال توحیدى بودند بنابراین جنگ عاشورا را بایستى جنگ میان جلادها و شهیدان نامید». (9)

پی نوشت:

(1) - دیوان اشعار، اقبال لاهورى، ص 103.
(2) - همان، ص 74.
(3) - همان.
(4) - همان، بر گرفته از روزنامه جمهورى اسلامى، شماره 1351 - 20 مهر 1366.
(5) - سید الشهدا، عمر ابو النصر، ترجمه سید جعفر غضبان.
(6) - همان.
(7) - براى اطلاعات بیشتر ر.ك: همین كتاب.
(8) - تاریخ الحسین، نقد و تحلیل، عبداللّه علائلى مصرى، مترجم، حاج شیخ محمد باقر كمره‏اى .
(9) - حسین ابوالشهدا، عباس محمود عقاد.