تبیان، دستیار زندگی

پس پرچم را به على داد،و على عرض كرد یا رسول الله،آیا با آنها بجنگم تا مثل‏ما مسلمان شوند،پیامبر فرمود:پیش از جنگیدن پیكى نزد آنان بفرست و بعد آنها را به اسلام دعوت كن و آنان را از حق خداوند بر ایشان آگاه ساز.به خدا سوگند هر گاه خداوند فردى را به وسیله تو هدایت كند بهتر است از شتران سرخ‏مویى كه مال تو باشند و تو آنها را در راه خدا انفاق كنى‏» ⁽³⁾ .

على پرچم به دست لشكر را رهبرى مى‏كند.بر خلاف اصول و مقرراتى كه بایستى در جنگها مراعات شود،او پیشاپیش لشكر مى‏رود.سلمة بن اكوع مى‏گوید:«به خدا سوگند او با پرچم بیرون شد در حالى كه نفس مى‏زد و بسرعت گام برمى‏داشت.و من در پى او حركت مى‏كردم تا اینكه پرچمش را در زیر آن دژ در تلى از سنگها فرو برد،یهودیى از بالاى آن دژ اطلاع یافت، گفت تو كیستى؟گفت منم على بن ابى طالب،یهودى گفت:شما برترید اما به عنوان وحى به موسى نازل نشده است!سلمه مى‏گوید على برنگشت تا این كه خداوند به دست وى آن دژ را فتح كرد» ⁽⁴⁾ .

سلمه مى‏گوید:مرحب یهودى در حالى كه رجز مى‏خواند و مبارز مى‏طلبید به جانب على آمد پس،على ضربتى بر او وارد كرد كه سر او را شكافت و او را از پا در آورد و باعث فتح قلعه شد ⁽⁵⁾ از ابى رافع خادم رسول الله نقل شده است كه او گفت:

به همراه على بن ابى طالب-موقعى كه رسول خدا او را با پرچم خود گسیل داشت-بیرون رفتیم وقتى كه به نزدیك قلعه رسید،اهل آن قلعه بیرون شتافتند،على با آنان به جنگ پرداخت،مردى از یهود ضربتى بر او حواله كرد سپر على از دستش افتاد و او دست‏به درى كه نزدیك دژ بود برد و آن را به جاى سپر خود به كار برد،آن در در دست وى بود تا جنگ پایان گرفت.هفت نفر كه من هم هشتمین آنها بودم سعى كردیم كه آن در را از این رو به آن رو كنیم نتوانستیم‏» ⁽⁶⁾ .

براستى یورش على بر یهودیان قلعه بیش از هر چیز به تندبادى شبیه بود،یهودیان پس از آن جنگ داغ،به دنبال كشته شدن پهلوان یهود،یعنى مرحب،طولى نكشید كه به قلعه خود پناه بردند و درب ضخیم آن را بستند.

طبیعى بود كه یهودیان با ورود به قلعه و بستن دربهاى آن،چاره‏اى براى دفاع از خود بیندیشند چرا كه ایشان در جنگ رو در رو شكست‏خوردند،و لیكن آن كار هم چاره‏ساز آنان نشد،چه آن كه على و لشكریانش موفق به ورود به قلعه آنان شدند و آن را فتح كردند.على چگونه موفق به گشودن آن درب عظیم شد؟آیا او تنها از دیوار بالا رفت و یا لشكریانش به همراه او از دیوار به داخل قلعه وارد شدند و آن درب را از داخل باز كردند؟این امكان دارد ولى مورخان و محدثان،تا آن جا كه من اطلاع دارم،متذكر نشده‏اند كه كسى از مسلمانان در آن جنگ با بالا رفتن از دیوار وارد دژ شده باشد.یا این كه على با قدرتى غیر عادى توانسته است در قلعه را از جاى بر كند چنان كه بعضى از روایات براى ما بازگو مى‏كنند؟آن نیز به طور جدى امكان پذیر است.چه در همان روز معجزه شفاى چشمان على (ع) با آب دهان مبارك پیامبر تحقق یافت،و شاید كندن آن درب معجزه دیگرى بوده است كه در آن روز به وقوع پیوسته است.و اى بسا این درب همان باشد كه به گفته ابو رافع هنگامى كه سپر على (ع) از دست افتاد،آن را سپر قرار داد.

هنگامى كه على وارد قلعه یهودیان شد توان دفاعى آنان تمام شده بود.دیگر ممكن نبود پس از شكست نخستین،در جنگ رو در روى دومى،طرفى ببندند.البته آن دژ به دست مسلمانان فتح شد،در حالى كه هنوز آخر لشكر به اولش نپیوسته بود!

پس از آن قلعه،دیگر قلعه‏هاى خیبر به دنبال آن و پس از سقوط دژ ناعم سقوط كردند به طورى كه نزدیك بود تمام منطقه خیبر از آن دولت اسلامى شود.

براى خواننده آسان است كه از رویدادهاى این جنگ به نتایج زیر برسد:

(1) براستى كه جنگ خیبر براى مسلمانان جنگ سرنوشت‏بود،پیش از این جنگ در دو جنگ گذشته مسلمانان وضع خوبى نداشتند.مسلمانان در جنگ احد به‏هزیمت رفتند و جز اندكى همه آنها از صحنه پیكار فرار كردند.در جنگ احزاب مدافع بودند.ترس دل همه را پر كرده بود (بجز كسانى كه خداوند ترس را از آنان برداشته بود) آن هنگام كه دشمن از بالاى سر و پایین پایشان آمد و جانهایشان به لب رسیده بود و جنگ در شرایطى پایان گرفت كه مسلمانان جرات روبرو شدن با آنان و یا عبور از خندقهایشان به سوى آنها را نداشتند.

در این سومین جنگ مسلمانان با دشمنى روبرو شدند كه از نظر شمار از آنان كمتر بود،و اگر نتوانستند بر دشمن پیروز شوند به این سبب بود كه قبایل فراوان عرب،هنوز بر آیین بت‏پرستى خود باقى بودند،و بزودى جرات یافتند،پى در پى به مسلمانان یورش برند.مردم خیبر به فكر حمله‏هاى آینده مى‏افتادند،و براى هر نیروى دیگرى كه قصد تهاجم به مسلمانان مى‏كرد،پشتیبانى نیرومند مى‏شدند.اگر مسلمانان از درهم شكستن شوكت مردم خیبر عاجز مى‏شدند اعتماد به نفس را از دست مى‏دادند،و آن پیروزى بر جمعیت زیاد دشمن در شبه جزیره را در فاصله بسیار دور از خود مى‏دیدند.اگر مسلمانان پیروز مى‏شدند،دژهاى دشمنان را مى‏گشودند،كار بر عكس مى‏شد چرا كه آن پیروزى موجب بالا رفتن روحیه ایشان مى‏شده،و آنان را از خطر ناگهانى آینده آسوده خاطر مى‏كرد و دیگر قبیله‏هاى عرب را از تهاجم آنان مى‏ترساند.

(2) براستى كه پیامبر از روال جنگ خوشحال نبود،چه آن كه محاصره طول كشیده بود و كمكهاى مواد غذایى كمیاب شده بود.دلیل این مطلب این كه اینان در این جنگ گوشتهاى خران اهلى را خوردند.اگر مدت بیشترى طول كشیده بود و امكان پیروزى بر دشمن نمى‏یافتند،مسلمانان در آینده‏اى نزدیك ناچار به عقب‏نشینى و رفع حصر مى‏شدند.به همین جهت مسلمانان در دو روز پیاپى با فرماندهى ابو بكر،و بعد عمر،به دژهاى خیبر هجوم بردند. چون مسلمانان از فتح هر كدام از آن دژها در دو تهاجم ناتوان ماندند،و پیامبر (ص) دید كه مسلمانان در مقابل مشكل بزرگى قرار گرفته‏اند،در صدد راه حل قطعى برآمد.

خواننده گرامى به یاد دارد كه عناصر عمده دفاع اسلامى در سه جنگى كه قبلاذكر شد سه عنصر بود:

(1) رهبرى والاى پیامبر (ص) با همه پایدارى بى‏نظیر او كه فرمانش در عمق دلها نفوذ مى‏كرد و شخصیتى كه قداست فرمانبریش بر هر سربازى واجب بود.

(2) دلاورى خاندان پیامبر (ص) .

(3) وجود صدها تن از مؤمنان با اخلاصى كه تعدادشان به طور فراگیر زیاد بود.

خواننده توجه دارد كه پیامبر از اعضاى خاندانش،عبیدة بن حارث را در جنگ بدر،و بعد عمویش حمزه را در جنگ احد از دست داد.

نقل شده است كه پیامبر روز خندق از خدا خواست كه-پس از این كه عبیده را روز بدر و حمزه را روز احد گرفته است-على را براى او نگهدارد.

البته على در هر سه جنگ بالا شركت داشت و در آنها به تمام فنونى كه تاریخ از آنها سخن مى‏گوید آزموده شد.وى در تمام آن جنگهاى سرنوشت‏ساز نخستین حمله‏ور و ثابتقدم‏ترین مجاهد بود.پس او هم اول جنگ بود،هم میانه و هم پایان،و نخستین حمله‏هایش در هر جنگى تاثیرى آشكار بر روند جنگ داشت،و پایدارى و شتافتنش به جانب شعله‏هاى جنگ اثرى ملموس در سرعت پایان گرفتن و خاموش شدن لهیب پیكار مى‏گذاشت.

و لیكن على نتوانست نخستین حمله‏ور در جنگ خیبر باشد،چرا كه او در آغاز غایب بود.البته غیبت على به دلیل بیمارى بود.ولى اثر این غیبت‏بر روند جنگ آشكار بود.پیامبر (ص) براى اهل خیبر محاصره‏اى فراهم كرده بود و این محاصره بدون هر گونه نتیجه‏اى طولانى شد. تیراندازیها و حمله‏هاى هر روزه در میان دو گروه براى مسلمانان هیچ‏گونه امتیازى در بر نداشت.آذوقه مسلمانان رو به كاهش بود بحدى كه نزدیك بود تمام شود.مسلمانان ناچار به خوردن گوشت‏خران اهلى شدند.

در آخر پیامبر پرچم را به ابى بكر داد و او لشكر را به جانب قلعه ناعم رهبرى كرد.یهودیان به طرف او بیرون شدند و جنگ بین آنان در گرفت و مسلمانان پیروز نشدند بلكه كفه یهودیان مى‏چربید.در روز دوم فرماندهى لشكر را به عمر سپرد او نیز بهره‏بیشترى از ابو بكر نداشت پیامبر خود را در مقابل مشكلى بزرگ دید:محاصره طولانى شد كمكهاى غذایى به سختى مى‏رسد و پیروزى هم نصیب لشكر اسلام نشده است.

دلیل موجهى وجود نداشته است تا یهود حجاز را (كه عرب و از نژاد عرب بودند) وادار به دشمنى با پیامبر (ص) ،دین و پیروانش كند.در آغاز طلوع فجر دولت اسلامى در آغاز هجرت پیامبر (ص) مى‏بینیم كه رسول اكرم عهدنامه‏اى مى‏نویسد كه روابط قبایل مقیم مدینه و اطراف مدینه را در آن تنظیم مى‏كند و به قبایل یهود هم حقوقى همانند حقوق مسلمانان اعطا مى‏كند.در آن عهدنامه آمده است:

«یهودیان و پیروان ما داراى حق همیارى و برابرى هستند،ستمى بر آنها روا نیست و نباید مورد رفتار خصمانه واقع شوند...و یهود بنى عوف با گروندگان به اسلام یك امتند همه یهود، بردگانشان و خودشان،پیرو دین خود هستند،و مسلمانان نیز پیرو دین خود.مگر كسى كه مرتكب ظلمى و یا گناهى شود كه او جز خود را هلاك نساخته است.یهود بنى حارث،یهود بنى ساعده،یهود بنى جشم،یهود بنى الاوس،یهود بنى ثعلبه،جفنه و بنى الشطیه نیز درست همان حقوق یهود بنى عوف را دارند...یهود هزینه خود را عهده‏دار است و مسلمانان نیز مخارج خود را بر عهده دارند.و میان ایشان در برابر كسى كه با پیروان این نوشته بجنگد همیارى خواهد بود،و میان آنان دوستى و صمیمیت و نیكى به یكدیگر حاكم است نه تجاوز و گناه...» ⁽¹⁾

این عهدنامه بحق از بهترین نوع خود در تاریخ آزادى ادیان است و تنها اعلامیه‏اى‏است در اعلان حقوق بشر كه انسانیت در طول چندین قرن كه بر او گذشته نظیر آن را ندیده است. تصور نمى‏كنم،یهود در طول تاریخ خود،در سایه هر گونه حكومتى كه زندگى مى‏كردند،-جز در قرن حاضر!-به چنان پیمانى دست‏یافته باشند.

براستى كه انتظار مى‏رفت،از این بزرگوارى پیامبر نهایت قدردانى بكنند و زیر پرچم محمد (ص) در آیند و با شخصیت والاى او صمیمانه رفتار كنند.بویژه در مورد دینى كه آیین یهود بدان بشارت مى‏دهد،و رسالت‏حضرت موسى را محترم شمرده است و به عنوان پیامى آسمانى مقدس و معتبر مى‏داند و چیزى از مقام آن نمى‏كاهد،بلكه نهایت تایید را كرده و بزرگترین متمم و مكمل آن است.

همین یهودیان بودند كه در ابتدا با همسایه‏هاى بت‏پرست‏خود از پیامبر مورد انتظار سخن مى‏گفتند كه تورات بدان بشارت داده است ⁽²⁾ و آنان را به نزدیكى ظهور آن حضرت تهدید مى‏كردند و خود را آماده مى‏كردند تا از پیروان او باشند.و لیكن موقعى كه پیامبر موعود ظاهر شد،و آنچه را كه مى‏خواستند خداوند در آن پیامبر نشان داد،همه چیز را نسبت‏به او فراموش كردند و در مقابل بزرگوارى و عدالت او به دشمنى برخاستند و هر نوع پیمانى را كه با او بسته بودند شكستند.

به نظر مى‏رسد كه آنان از آن حضرت توقع داشتند،او نیز همانند ایشان نسبت‏به حضرت مسیح و پیروانش موضع خصمانه‏اى داشته باشد،ولى چون دیدند كه قرآن فضیلت و صداقت مسیح و پاكدامنى مادرش را اعلان مى‏كند،با آن حضرت سر ناسازگارى گذاشتند.و شاید هم آنان از اسلام به لحاظ دیگرى ناراضى بودند،چه اسلام ربا را حرام دانسته و سودجویى مالى و سیطره رباخواران را بر بازار اسلام جلوگیرى‏كرده است.و در این نكته‏اى است كه آنها را مى‏ترساند و ناراحت مى‏كند.چه آنان پیوسته ربا را چندین برابر مى‏خورند.شاید آنان سیستم آزادى فردى،در زندگى شبه جزیره را چراگاه سرسبزى براى خود مى‏دیدند،كه مى‏توانستند تعصبات قبایل را تحریك كنند و گروهى را بر ضد گروه دیگر بشورانند;در صورتى كه وجود دولتى نیرومند با نظام معین میان آنها و چنین امكاناتى فاصله ایجاد مى‏كرد.

به هر حال،یهود شبه جزیره تصمیم گرفت كه با تمام قواى خود به لشكر بت‏پرستان بپیوندد تا این كه توده عرب،غرق در طوفان جهالت،فقر،ناامیدى و بى‏قانونى خود بماند،همچنان كه قوى،ضعیف را بخورد و هیچ فردى از ساكنان آن سرزمین بر مال،جان و ناموسش امنیت نداشته باشد.براستى كه یهودیان و هم بت‏پرستان نمى‏خواستند جامعه براى حق طبیعى خود نسبت‏به اقامه دولتى قیام كند كه توده‏هاى پراكنده را متحد سازد و عدالت را در میان توده‏ها برقرار كند و آن جامعه و ملل دیگر را متوجه آفریدگار جهان سازد،آفریدگارى كه بى‏شریك است و كسى جز او سزاوار پرستش نیست.اگر بگوییم كه خطر یهود شبه جزیره براى دولت اسلامى كمتر از خطر قبایل بت‏پرست‏با همه فزونى جمعیت‏بت‏پرستان نبوده است،سخنى درست گفته‏ایم.خواننده به یاد دارد كه دعوت كنندگان به جنگ از یهود بودند كه نزد بت‏پرستان مكه و غطفان براى جنگ مدینه رفتند و در سال پنجم هجرى بزرگترین نیروى كارآمد تا آن وقت را فراهم كردند و رودرروى مسلمانان قرار دادند و جنگ احزاب را به وجود آوردند.و هنگامى كه یهود بنى قریظه در آن جنگ دیدند خطر بت‏پرستان قوت گرفته است و دایره حضورش در پیرامون اسلام مستحكم شده است فرصت آینده را غنیمت‏شمردند و پیمان خود را با پیامبر شكستند و به دشمنان او پیوستند و در دشوارترین شرایطى كه پیامبر (ص) با آنها روبرو بود،با نفرات و ابزار به دشمن پیوستند تا ریشه خطر را از بیخ بركنند و نابود سازند.

البته پیامبر (ص) -پس از پراكنده شدن احزاب و از بین رفتن خطر آنها-بنى قریظه را مجازاتى سخت كرد و آنان را وادار به پرداخت غرامت جانى و مالى كار زشتشان‏كرد.و لیكن جمعیت عمده یهود كه در خیبر و چندین دژ آن-كه از مدینه حدود هشتاد میل فاصله داشت-مقیم بودند به صورت خطر نمایانى براى دولت اسلامى باقى مانده بودند.اینك وقت مناسبى براى آهنگ درهم شكستن شوكت مردم خیبر فرا رسیده بود.چرا كه پیامبر (ص) از شر بت‏پرستان مكه بعد از بستن یك پیمان صلح ده ساله ایمنى یافته است.

پیامبر از حدیبیه (آن جایى كه پیمان صلحى موقت را منعقد كرد) بازگشت،در حدود پانزده روز در مدینه ماند سپس به جانب قلعه‏هاى خیبر رهسپار شد در حالى كه هزار و ششصد نفر نیروى منظم آن حضرت را همراهى مى‏كردند،آنان همان افرادى بودند كه روز حدیبیه با وى همراه بودند،پیامبر پس از سه روز راه،شب هنگام در اطراف دژهاى خیبر فرود آمد.

ساكنان قلعه‏ها بنا به عادت خود بامدادان به قصد رفتن به مزارع خود بیرون شدند ولى وقتى لشكر اسلام را دیدند سخت ترسیدند و گفتند:«محمد با لشكر!»،سپس به دژهاى خویش بازگشتند.

اگر خواننده در اثبات اثر پیكار على در جنگهاى قبلى تردید داشت،حال در جنگ خیبر آنچه اتفاق افتاده است او را در مقابل حقیقتى قابل لمس قرار مى‏دهد كه هیچ نیازى به تفسیر و توجیه ندارد.

براستى پیامبر (ص) از این كه دو بار پیاپى در دو روز پرچمش بازگشت ناراحت‏شد،پس تصمیم گرفت مشكل را به طور بنیادى حل كند،بهتر است از دو دانشمند یعنى بخارى و مسلم بخواهید تا از ماجرا در دو صحیح خود سخن بگویند.هر دو روایت كرده‏اند كه سهل بن سعد (صحابى بزرگوار) گفته است:

عمرو،اسبش را در محلى روبروى مسلمانان به جولان درآورد،در حالى كه مى‏گفت:آیا مبارزى هست!كسى پاسخ نداد،تا این كه گفت:«من از داد زدن و مبارز طلبیدن خسته شدم و صدایم گرفت آیا كسى نیست كه با من مبارزه كند؟»و چون كسى از مسلمانان جواب عمرو را براى مبارزه نداد،پس على ناگزیر تصمیم گرفت تا به طور موقت موضع خود را كه مانع پیوستن لشكر كافر به عمرو بود،ترك كند.البته او این كار را كرد به اعتماد كسانى كه همراه او بودند تا آن كار مهم را به عهده گیرند.او وظیفه خود مى‏دانست تا خطر جدید را كه محدود و متوقف كرده بود،بى‏اثر سازد.

على پیش آمد و عمرو را دعوت به فرود آمدن از مركب كرد،و عمرو با عبارتى بى‏محتوا گفت: «تو چرا برادر زاده‏ام؟به خدا سوگند من دوست ندارم تو را بكشم!»پس على گفت:«ولى به خدا قسم من دوست دارم تو را بكشم!»

آن گاه هر دو پیاده به زد و خورد پرداختند و على او را از پاى درآورد،لشكر احزاب‏سرگردان ماندند تا اینكه وارد خندق شدند،پا به فرار نهادند در حالى كه به هیچ چیز توجه نداشتند ⁽⁴⁾ .

على موقعى كه عمرو را كشت،تكبیر گفت،و صداى تكبیر مسلمانان بلند شد،چه قتل او پایان خطر جدید بود.آنانى كه همراه عمرو بودند فرار كردند و در صدد نجات خودشان بودند.اما بیشتر آنها نجات نیافتند،زیرا پیش از رسیدن به سمت دیگر خندق،نقش زمین مى‏شدند.

شایسته است كه اندكى تامل كنیم تا به عنوان یك موضوع،سهمى را كه على در دفاع از اسلام و نبوت داشته است در جنگى كه براى اسلام خطر به اوج خود رسیده بود بررسى كنیم.

منطقى نیست كه بگوییم تمام مسلمانان از كشتن عمرو عاجز بودند.پس عمرو هر چه شجاع بود ممكن نبود در مقابل صدها و یا هزاران مسلمان مقاومت كند.و لیكن مساله این نیست. عمرو مبارز مى‏طلبید و مبارزه تنها میان دو نفر ممكن است.ننگ است كه به مقابله یك مرد بیش از یك مرد بیرون رود.البته او همه مسلمانان را به مبارزه مى‏خواند تا هر كدام از آنها با وى مبارزه كنند،پس همگى خوددارى كردند و جز على كسى به جانب او نشتافت منطقى نیست كه بگوییم عمرو تمام نیروى ارتش بت‏پرستان بود و كشته شدن او باعث‏به هزیمت رفتن تمامى احزاب شد،ولى منطقى است كه روى دو مطلب تكیه كنیم:

(1) پرداختن على (ع) به بستن رخنه‏اى كه عبور عمرو و همراهانش ایجاد كرده بود و جلوگیرى از پیوستن دیگران به عمرو،خطر را متوقف كرد،و آن را به عمرو و یارانش محدود ساخت،بر ماست كه بسنجیم اگر آن رخنه باز مانده بود جمع كثیرى از سواران مشرك به طرف مدینه پیشروى كرده بودند و عبور آنان به سر پا كردن پلى میان دو طرف خندق كمك كرده بود و همه لشكر عبور مى‏كردند.

پس یك ساعت غفلت ممكن بود موجب خطرى كشنده شود.این اتفاق رخ نداد چون على خطر جدید را با تسلط به اعصاب،حضور ذهن و نترسیدن از خطرها،بزودى پاسخ گفت.

(2) كشته شدن عمرو به لشكر بت‏پرستان ثابت كرد كه آنان دوباره قادر به عبور از خندق نیستند،و این كه چیزى را كه عمرو از انجامش عاجز باشد براى دیگرى غیر ممكن است.بدین جهت لشكر بت‏پرستان در مقابل یكى از دو امر قرار گرفت:یا به خاك افتادن یا پیگیرى محاصره تا مسلمانان تسلیم شوند و یا خواه و ناخواه براى مبارزه از خندق عبور كنند. پیگیرى محاصره از این نوع براى ارتش بت‏پرستان غیر ممكن بود.

چه آن یك ارتش نظامى نبود،و مواد خوراكى لازم براى رزمندگان،اسبها و شترانش نداشت. علاوه بر اینها باد تند غیر عادیى بر آنان وزیدن گرفت كه دیگهایشان را مى‏برد و خیمه‏هاشان را از جا مى‏كند.و این تندباد در جنگ میان بت‏پرستان با همپیمانانشان-یهود-سابقه داشت كه باعث دشوارى هر چه بیشتر همكارى ایشان در این جنگ شد.

در این صورت،پیشاپیش ارتش بت‏پرستان-پس از بى‏بنیادى تصمیم عمرو و كشته شدن او و ناممكن بودن عبور سوارانشان به طرف دیگر خندق-تنها یك راه حل باقى بود،آن هم بر خاك افتادن،كه همین كار را كردند.

سزاوار نیست كه ما امر مهمى را فراموش كنیم:و آن این كه كشته شدن عمرو و فرار همراهانش و هلاكت‏بیشتر آنها پیش از رسیدن به طرف دیگر خندق روحیه مسلمانان را تا حد زیادى-پس از این كه روحیه بسیارى از آنها مرده بود-تقویت كرد.براستى امید ادامه جنگ و زنده ماندن و حتى امید پیروزى به آنها بازگشت.چون دانستیم كه همه اینها از پیامدهاى جهاد على است،معنى حدیثى را مى‏فهمیم كه حاكم در مستدرك روایت كرده است و آن این است كه پیامبر فرمود:

«ارزش این مبارزه على بن ابى طالب با عمرو بن عبدود در روز خندق بالاتراست از تمام اعمال امت من تا روز قیامت.»

در این جنگ عنصر چهارمى به این عناصر اضافه شد.و آن نقش سلمان فارسى بودكه به پیامبر پیشنهاد حفر خندق در اطراف مدینه براى حفاظت آن از حمله‏هاى دشمن داد.نقش ارتش اسلام در جنگ احد-همان گونه كه خواننده توجه دارد-كمتر از نقش آن در جنگ بدر بود.اما نقش آن در جنگ خندق،چه بسا كمتر از نقش وى در جنگ احد بود.علت آن بود كه مسلمانان در جنگ خندق هرگز با دشمن روبرو نشدند و لیكن آنان پیش از رسیدن دشمن، خندق را در اطراف مدینه كندند،و بعد از رسیدن دشمن پشت‏خندق ایستادند.

اما دو عنصر اول نقش‏شان همان نقشى بود كه در دو جنگ پیشین داشتند و مهمتر از آن پایدارى پیامبر و رهبرى،تدبیر جنگى و دستور سریع او بود در ایجاد حفر خندق.همه اینها اهمیت زیادى در انجام درست این تصمیمات مهم داشته است.اما نقش على در این جنگ در تاریخ دفاع اسلامى آشكار و برجسته است.

براستى گذشتن عمرو و همراهانش از خندق،براى مسلمانان خطرى جدید،و پیشامدى وحشتناك و غیر منتظره را مجسم مى‏كرد.و نزدیك بود كه درب ورود به مدینه-به طور كامل-باز شود و صدها و هزارها به عمرو ملحق شوند،و لیكن این پیشامد ناگهانى على را غافلگیر نكرد،زیرا تاریخ از حضور ذهن على (ع) و پاسخ سریع او براى ما سخن مى‏گوید،آن جا كه على (ع) براى پیشگیرى خطر به هنگام شدتش و آن گاه،از میان برداشتن آن مى‏شتابد. على در راس جمعى از مؤمنان بسرعت‏به طرف آن رخنه‏اى رفت كه عمرو در خط دفاعى اسلام ایجاد كرده بود.در آن جا جلوى دشمن ایستاد تا مانع عبور كسانى شود كه خود را آماده پیوستن به عمرو كرده بودند ⁽³⁾ .او پس از این كه خطر جدید را در این حد متوقف كرد، ست‏به كار از میان برداشتن قطعى این خطر شد.

در این جنگ كه مسلمانان با خطرى روبرو شدند كه پیش از آن روبرو نشده بودند،عنصرهاى دفاعى اسلام درست همان عناصر سه گانه‏اى بود كه نقش خود را در دو جنگ بدر و احد ایفا كرده بودند.پایدارى پیامبر (ص) ،رهبرى والاى او،و قهرمانى على و ارتش اسلام.