تبیان، دستیار زندگی

سبک ها و مکتب ها در نثر فارسی
انواع نثر از نظر قالب یا فرم ، محتوا یا درونمایه
نویسندگان متقدم ، متاخر 

سبک ها و مکتب ها در نثر فارسی
انواع نثر از نظر قالب یا فرم ، محتوا یا درونمایه
نویسندگان متقدم ، متاخر 
............

نثر 
...
نثر مرسل یا ساده 
نثر مصنوع 
نثر مسجع یا موزون 
نثر بینابین 
نثر متکلف یا فنی 
نثر شکسته یا نگارش به شیوه زبان محاوره دوره های نثر فارسی 

نثر، در لغت به معناى پراکندن و افشاندن است و در اصطلاح ادب‏به معنى سخنى مى‏باشد که مقید به وزن و قافیه نبوده و نویسنده به‏وسیله آن‏مکنونات ذهنى خود را به خواننده منتقل مى‏نماید. 

معنی لغوی نثر:"پراکنده، سخن پاشیده و غیرمنظوم" است. در اصطلاح ادب نثر به نوشتار یا گفتاری اطلاق می شود که در قیاس با شعر از نظم و ترتیبی که لازمه کلام منظوم است، یعنی از وزن و قافیه خالی باشد و با بحور عروضی مطابقت نکند. 

نثر، چون از قیود وزن و قافیه و بحور عروضی، همچنین در اغلب موارد از تخیلات شاعرانه خالی است، وسعت میدان آن برای بیان هر گونه فکری مناسبتر از کلام منظوم است و شاید به همین دلیل باشد که انواع دانشهای بشری و اندیشه های فلسفی، دینی، سیاسی، تربیتی و اجتماعی درقالب نثر اظهار شده و به رشته تحریر در آمده است. 

از لحاظ ادبی، نثری ارزشمند و مورد توجه سخن سنجان استکه نسبت به سخنان یا نوشته های معمولی زیباتر و از جهت لفظ و معنی فصیح تر و بلیغتر باشد. مانند نثر کتابهایی چون گلستان، کلیله و دمنه یا بعضی از نوشته هایمعاصران

1- نثر مرسل یا ساده
.........
نثرى را گویند که سجع نداشته باشد و کلمات آن آزاد وخالى ازقید خاص باشند. نوشته‏هاى معمولى و از جمله کتبى چون 
سفرنامه ناصر خسرو و کیمیای سعادت و تاریخ بیهقی و اسرارالتوحید و تذکرةالاولیاء همه نثر مرسل‏اند. 

نثر مرسل یا ساده نوشته ای است که از صنایع لفظی و معنوی و سجع عاری باشد. در این نوع از نثر، نویسنده مقاصد خود را در کمال سادگی و بی پیرایگی می نویسد و از استعمال کلمات و عبارات هماهنگ و واژه ها و اصطلاحات مهجور اجتناب می کند. نمونه های فراوانی از نثر مرسل و ساده را در آثار دوره اول نثر فارسی (قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم)، همچنین در اغلب نوشته های نویسندگان معاصر می توان یافت.

2- نثر مصنوع
.......
که خود به دو نوع تقسیم می شود: 

نثر مسجع یا موزون

نثر مسجع نثرى است که جمله‏ها و عباراتى قرینه در آن دارای سجع باشند. سجع در نثر به منزله قافیه درشعر است. 
سجع نیز خود به‏سه نوع تقسیم مى‏شود،سجع متوازن،سجع مطرف وسجع متوازى. 

در این نوع از نثر، نویسنده کلمات هموزنی را به نام سجع - نظیر قوافی اشعار- به کار می برد وجملات نوشته خویش را با قرینه سازی آهنگین می کند. 

نظیر عبارات ذیل ازمقدمه کنزالسالکین خواجه عبدالله انصاری ،

"عقل گفت: گشاینده در فهمم، زداینده رنگ وهمم، پا بسته تکلیفاتم، شایسته تشریفاتم، گلزار خردمندانم، افزار هنرمندانم..... 
عشق گفت: دیوانه جرعه ی ذوقم، بر آرورنده شوقم، زلف محبت را شانه ام و زرع مودت را دانه ام" 

نمونه های زیبای نثر مسجع را در آثار خواجه عبدالله انصاری (396- 481هـ) و کتابهایی نظیر، تفسیر کشف الاسرار (سال تالیف 520هـ) ترجمه ابو الفضل میبدی ، اسرار التوحید فی مقامات ابوسعید ابوالخیر، تألیف محمد بن منور (بین 553 تا 559 هـ) کلیله و دمنه بهرامشاهی،ترجمه و تحریر: ابوالمعالی نصرالله بن محمد عبدالحمیدمنشی، تذکره الاولیا فریدالدین عطار نیشابوری، گلستان شیخ مصلح الدین سعدی و غیره، می توان یافت. 
از میان کتاب های مزبور، گلستان سعدی از ویژگی خاصی برخوردار است زیرادر آن شیوه مختلطی از نثر مرسل با نثر موزون مسجع به کار رفته است و چون از لحاظزیبایی و روانی و بلاغت در بیان ممتاز می باشد لذا پس از سعدی مورد تقلید عده ای ازنویسندگان قرار می گیرد و آثار متعددی مشابه این کتاب نوشته می شود که مهمترین آنهابهارستان اثر عبدالرحمن جامی ، روضه خلد (تألیف 737) نوشته مجد خوافی و پریشان، تألیف میرزا حبیب الله شیرازی متخلص به قاآنی و منشآت قائم مقام است. 

نثر مرسل نثری است ساده و روشن با جملات کوتاه که از لغات مهجور عربی خالی است. در این نوع نثر از مترادفات استفاده نمی شود. توصیفات کلی وکوتاه است و بیشتر به امور بیرونی معطوف است. به نثر مرسل، نثر سبک خراسانی، نثربلعمی و نثر دوره ی اول نیز می گویند. 


نثر بینابین

نثر منشیان و دبیران عهد غزنوی است که در پایان دوره نثرمرسل و آغاز نثر فنی به فاصله ی نیم قرن ظاهر می سود. این نوع نثر هم سادگی واستواری نثر مرسل را دارد و هم نشانه هایی از آمیختگی نظم و نثر و ورد لغات عربی وآیات و احادیث نثر فنی را به همراه دارد. تاریخ بیهقی ، سیاست نامه ی نظام الملک، قابوس نامهی عنصرالمعالی از این جمله اند. 


نثر متکلف یا فنی

این نثر ترکیبى از دو نوع نثر مرسل و مسجّع است که درآن لغات و ترکیبات و مثلها و روایات و آیات و اصطلاحات و تعبیرات زیادى نیزبه کار رفته است.

در نثر مصنوع، انواع صنایع لفظى و معنوى چون اطناب و سجع و جناس و تضاد و تقابل و تلمیح و استعاره و غیره به کار مى‏رود. 
در این نوع از نثر همانگونه که از نام آن پیداست، نویسنده با لفاظی عباراتی مصنوع می نویسد و علاوه بر استفاده از سجع و به کار بردن اشعار و شواهد عربی و فارسی و آیات قرآنی و احادیث و اصطلاحات علمی و لغات مهجور و استعارات و تشبیهات مختلف، کلام خود را به شیوه ای مصنوع با پیرایه ای و ظرایف ادبی و صنایع لفظی می آراید و البته مراد از این صنایع «تفننهایی است که در الفاظ و عبارات می شود و همین تنوعهاست که کلام را در واقع از صورت نثر بیرون می آورد و به جانب شعر که محل هنرنمایی گوینده است، متمایل می سازد. بنابراین اتخاذ چنین شیوه ای در نگارش از آن جهت که نویسنده زحمت اظهار مهارت و بیان تخیلات شعری را به خود می دهد، قابل توجه است و از این جهت که نگارنده مطالب ساده خود را در لباس عبارات متکلف می پوشاند و به جای توجه به مقصود اصلی، به مقاصد فرعی می پردازد، کار او به منزله نقض غرض در امر نویسندگی و مانع ایراد آزادانه معانی تلقی می شود. بعلاوه در شیوه نثر متکلف یا فنی، نویسنده ناگریز است خود را به دامان زبان عربی بیفکند، زیرا زبان فارسی تاب تحمل ایراد صنایع گوناگون خصوصاً استعمال سجع و جناس و ترصیع و ممائله و این گونه صنعتهای لفظی را بیش از اندازه ندارد و به همین جهت مبالغه در این روش،باعث راه یافتن تعداد فراوانی از لغت های غیر لازم عربی به زبان پارسی است». 

کتابهایی نظیر مقامات حمیدی تألیف قاضی حمیدالدین بلخی ، مرزبان نامه ترجمه و تحریر سعدالدین وراوینی (اوائل قرن هفتم)،التوسل الی الترسل تألیف بهاءالدین محمد بغدادی (اواخر قرن ششم)، تاریخ وصاف نوشته شرف الدین عبدالله شیرازی ملقب به وصاف الخصره (قرن هشتم)، دره نادره تألیف میرزا مهدی خان استرآبادی (قرن دوازدهم) نمونه هایی اعلا از نثر متکلف یا فنی است. 
نثر فنی نثری است که می خواهد به شعر نزدیک شود و به این جهت هم از نظر زبان و هم از نظر فکر و هم از نظر ویژگی های ادبی نمی توان آن را نثر دانست بلکه نثری است شعروار که دارای زبان تصویری و سرشار از آرایه های ادبی است. آغازگر این سبک نصرالله منشی است. در این نوع نثر از آیات و احادیث و ضرب المثل های عربی زیاد استفاده می شود و توصیف بر خبر برتری دارد. شعر و نثر با هم آمیخته می شود. کلیله و دمنه نمونه ای از این نوع نثر است. 

نثر مصنوع و متکلف نثری است که لبریز از تکلف و کاربرد آرایه های ادبی است به نحوی که گاه معنا تحت تاثیر لفظ قرار می گیرد. تاریخ جهان گشای جوینی ، مقامات حمیدی و حبیب السیر خواندمیر نمونه هایی از این نوع نثر هستند.

3- نثر شکسته یا نگارش به شیوه زبان محاوره


نثر شکسته آن است که نوشتار به زبان محاوره و گفتگوی معمولی مردم کوچه و بازار نگاشته می شود و همچنان که کلمات در زبان محاوره عامه مردم مخفف می گردد و برخی از واژه ها در قیاس با صورت مکتوب آنها شکسته می شود در نگارش این نوع نثر که در دوره معاصر بیشتر در داستان نویسی یا نوشتن موضوعات طنزآمیز به کار می رود نویسنده برای نشان دادن چهره طبیعی و واقعی قهرمانان داستانهای خود که غالباً از میان طبقات عامی و عادی اجتماع انتخاب شوند، عین الفاظ، تعبیرات و تکیه کلام هایشان را به لهجه عامیانه در آثار خود می آورد. مبتکر این نوع از نثر در ادبیات معاصر مرحوم علامه علی اکبر دهخدا است که برای اولین بار در مقالات فکاهی و انتقادی خود با عنوان چرند و پرند و به امضای "دخو" در روزنامه صوراسرافیل از تعبیرات عامیانه و واژه های تخفیف یافته و شکسته سود می جوید. 

سیدمحمد علی جمالزاده و صادق هدایت و جلال آل احمدنیز از جمله اولین نویسندگانی هستند که اسلوب محاوره و نثر شکسته را در نثر داستانی فارسی معاصر متداول می کنند و پس از آن گروهی دیگر از نویسندگان آثار خود را به نثر شکسته می نویسند

دوره های نثر فارسی

1- نثر مرسل ( معادل سبک خراسانی ) قرن سوم و چهارم و نیمه قرن پنجم 
2- نثر بینابین ، اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم 
3- نثر فنی ، در قرن ششم 
4- نثر مصنوع یا صنعتی و نثر ساده در قرن هفتم 
5- نثر صنعتی و نثر ساده در قرن هشتم 
6- نثر ساده در قرن نهم تا اوایل قرن دهم
7- نثر ساده معیوب ، از قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم 
8- نثر قائم مقام و تجدید حیات ( نثر دوره قاجار) این نثر ساده و خوب است. 
9- نثر مردمی دوره مشروطه ( نثر روزنامه) 
10- نثر جدید ( نثر رمان و نثر دانشگاهی ) 

در دوره مشروطه نویسندگان از تکلف، دوری و اصل ساده نویسی و حفظ اصالت معنیرا رعایت می کنند. نوشته های میرزا فتحعلی آخوندزاده و طالبوف و حاج زین العابدینمراغه ای نمونه ای از این نوع نثر است.

-قصه 
-افسانه 
-داستان
-رمان 
-داستان کوتاه 
-حکایت 
-لطیفه 
-تمثیل 
-مقامه 
-سفرنامه 
-زندگینامه 
-نمایشنامه 
-فیلمنامه 
-مقاله

-تعریف قصه 
-هدف قصه 
-مشخصات کلی قصه ها 
-انواع قصه

قصه 

قصه (story) که جمعآن در زبان تازی قصص و اقصیص می باشد بیان وقایعی است غالباً خیالی که در آنهامعمولاً تاکید بر حوادث خارق العاده، بیشتر از تحول و تکوین آدمها و شخصیتها است. 

در قصه "محور ماجرا بر حوادث خلق الساعه استوار است. 
قصه ها را حوادثبه وجود می آورند و در واقع رکن اساسی و بنیادی آن را تشکیل می دهند، بی آنکه درگسترش بازسازی آدمهای آن نقشی داشته باشند، به عبارت دیگر شخصیتها و قهرمانان درقصه کمتر دگوگونی می یابند و بیشتر دستخوش حوادث و ماجراهای گوناگون واقع می شوند. 


قصه ها شکلی ساده و ابتدایی دارند و ساختار نقلی و روایتی، زبان آنها اغلب نزدیک به گفتار و محاوره عامه مردم و پر از آثار اصطلاحها و لغات وضرب المثل های عامیانه است." 

هدف اصلی در نگارش اغلب قصه های عامیانه، سرگرم کردن و مشغول ساختن خواننده و جلب توجه او به کارهای خارق العاده و شگفت انگیز چهره هایی است که نقش آفرین رویدادهای عجیب هستند. 

ظهور عوامل و نیروهای ماوراء طبیعی نظیر هاتف غیبی، سروش،سیمرغ و فریادرسی قهرمانان قصه ها وجود قصرهای مرموز، باغهای سحرآمیز، چاهها و فضاهای تیره و تار، دیو و پری و اژدها و سحر و خسوف و کسوف و رعد و برق و تاثیر اعداد سعد و نحس و جشم شور و خوابهای گوناگون و رمل و اسطرلاب و چراغ جادو و داروی بیهوشی و نظایر آن، از عناصر اصلی و سازنده اغلب قصه های ایرانی و کلاً قصه هایی است که در مشرق زمین و سرزمینهایی چون هند، توسط قصه نویسان ساخته و پرداخته شده است. 

شخصیتهای موجود در قصه ها، غالباً مظهر آرمانها، خوشیها و ناخوشیهای مردمی هستند که قصه نویس خود به عنوان سخنگوی آن مردم، در خلال رفتار و گفتار آنان، با زبانی ساده و جذاب و سرگرم کننده به شرح آن احساسات و عواطف می پردازد و خصال نیک و فضایل اخلاقی ایشان را بیان می کند. 

از مشخصات اصلی قصه، مطلق گویی به سوی خوبی یا بدی و ارائه تیپهای محبوب یا منفور، به عنوان نمونه ها و الگوهای کلی، فرض و مبهم بودن زمان و مکان، همسانی رفتار قهرمانها، اعجاب انگیزی رویدادها و کهنگی موضوعات است. 
در قصه، طرح و نقشه رویدادها بر روابط علت و معلول و انسجام و وحدت کلی و تحلیل ویژگیهای ذهنی و روانی و فضای معنوی و محیط اجتماعی قهرمانان استوار نیست و از این جهت با داستان تفاوت دارد.