عملیات والفجر ۸ در ششمین سال جنگ تحمیلى و در روز ۲۰ بهمن سال ۱۳۶۴ در مرز جنوبى استان خوزستان و در جنوب جزیره آبادان، در منطقه فاو، در آن سوى رودخانه اروند رود، محدود به منطقه رأس البیشه و خورعبدالله صورت گرفت. این عملیات در منطقه بسیار حساسى انجام شد، زیرا از یک طرف در مرز اروند رود قرار داشت که رژیم بعثى عراق به بهانه تسلط بر آن، جنگ با ایران را آغاز کرده بود و از طرفى در تنها مسیر ارتباطى کشور عراق با دریاى خلیج فارس قرار داشت و ارتباط بندر ام القصر را از طریق خورعبدالله با خلیج فارس برقرار مى کرد.
از سوى دیگر تنها اسکله هاى نفتى عراق به نام هاى البکر و الامیه در محدوده این منطقه قرار دارند. زمین منطقه عملیات نیز یکى از زمین هاى پیچیده جنگى و عملیاتى، در آن زمان بود، به طورى که شامل انواع عوارض زمین از جمله رودخانه، نهر، نخلستان، باتلاق، چولان، جاده، روستا، شهر، ساحل، نمک زار، دشت، اسکله و بندر مى شد. براى طراحى عملیات در این منطقه، علاوه بر آن که باید توانایى هاى دشمن را در نظر گرفت باید جنگ با عوارض طبیعى زمین را نیز مورد توجه قرار داد؛ عوارضى مانند رودخانه، نهر، نخلستان، باتلاق و ... . همچنین طراح عملیات باید جنگ با عوارض مصنوعى ایجاد شده در زمین را هم مد نظر قرار مى داد، عوارضى مانند انواع موانع، سیم خاردار، میله هاى خورشیدى شکل و میدان هاى مین. از طرفى تاکتیک سپاه در طرح ریزى عملیات، پرهیز از تک جبهه اى و تلاش براى دور زدن دشمن و یا نفوذ عمیق و ایجاد رخنه گسترده در خطوط دشمن بود، لذا طرح ریزى عملیات با توجه به محدودیت هاى نحوه تدارک نیروها و نیز چگونگى انجام پشتیبانى از نیروهاى عمل کننده به دلیل محاصره بودن زمین منطقه عملیات از سوى رودخانه اروند رود از سویى و نیز دریاى خلیج فارس از سوى دیگر، یکى از پیچیده ترین طرح ریزى هاى نظامى و تاکتیکى محسوب مى شد. اگر برترى هوایى ارتش بعثى و نیز قدرت تحرک و توان جابه جایى یگان هاى دشمن نیز بر مشکلات فوق افزوده شود، برنامه ریزى و طراحى چنین عملیاتى از اطلاعات بسیار دقیق و بهنگام و نیز از طرح مانور درخور و مناسبى حکایت مى کند. با مطالعه بر روى نحوه برنامه ریزى و چگونگى انجام عملیات والفجر ،۸ مشخص مى شود فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامى توانسته اند با استنباط صحیح از وضع دشمن، این عملیات را طراحى و به اجرا در آورند. بنابراین، پیاده کردن دانش و خبرگى فرماندهان این عملیات مى تواند کمک شایانى به مدل سازى آن و توسعه بازى جنگ و سناریو سازى براى نبردهاى احتمالى آینده کند.
اهداف عملیات
مهم ترین هدف این عملیات، دستیابى به یک پیروزى قاطع از نظر نظامى در آن شرایط زمانى در جبهه هاى جنگ بود تا بدین وسیله دولتمردان و سیاستمداران کشور براى حل مسأله جنگ و پایان دادن به نبردها از راه سیاسى، بتوانند از قدرت مانور بیشترى برخوردار شوند. آقاى هاشمى رفسنجانى در صفحه ۸۸ کتاب «بى پرده با هاشمى رفسنجانى» مى گوید: فاو عملیاتى بود که براى ختم جنگ طراحى کرده بودیم. هدف هم این بود که از جاده ساحلى به ام القصر برویم.
بنابراین انجام نبرد فاو در آن شرایط زمانى، مورد نیاز مسئولان کشور بود و اجراى عملیات والفجر ،۸ مى توانست روحیه جدیدى را براى فرماندهان و طراحان عملیاتى به وجود آورده و موجب نشاط رزمى در آنان شده و همچنین قدرت دفاعى و عملیاتى رزمندگان اسلام را بالا برده و یک بار دیگر نشان دهد به کارگیرى ابتکار عمل، قدرت و تفکر و کسب اطلاعات صحیح از دشمن مى تواند برترى در صحنه نبرد را به همراه داشته باشد و دشمن را منفعل کند. از طرفى به لحاظ موقعیت جغرافیایى شمال خلیج فارس و منطقه فاو عملیات والفجر ۸ از اهداف سیاسى و نظامى ویژه اى برخوردار بود که مهم ترین نتایجى که از آن حاصل شد، عبارت بودند از:
۱ـ تصرف شهر فاو و تأسیسات بندرى آن
۲ـ تصرف بخش انتهایى اروندرود و تسلط بر قسمتى دیگر از آن
۳ـ تأمین خور موسى و امکان تردد کشتیرانى امن به بندر امام خمینى(ره)
۴ـ تهدید بندر ام القصر، محل استقرار ناوگان نیروى دریایى عراق
۵ـ تأمین امنیت کشتیرانى در شمال خلیج فارس و کمک به امنیت جزیره خارک
۶ ـ انهدام HY2 در رأس البیشه و یا تصرف سکوهاى پرتاب موشک هاى ضد سطحى
۷ـ انسداد مسیر تردد ناوگان نظامى و تدارکاتى رژیم بعثى عراق به خلیج فارس از طریق خور عبد الله
۸ـ ایجاد فشار روانى بر کشورهاى عضو شوراى همکارى خلیج فارس براى قطع حمایت هاى مالى، نظامى، سیاسى و تبلیغاتى از رژیم صدام.
روش هاى اِعمال غافلگیرى
براى پیروزى در هر نبردى غافلگیر کردن دشمن و فریب وى یکى از اصول اساسى و عوامل مهم رسیدن به موفقیت است. به میزان اهمیت هر عملیات و نیز شرایط برترى دشمن، رعایت اصل غافلگیرى مى تواند کمک زیادى به رسیدن به نتایج مطلوب کند. دشمن باید هم در تشخیص مکانى که قرار است نبرد در آن صورت گیرد غافلگیر شود و هم از زمان وقوع آن اطلاع نیابد و هم نباید از تاکتیک ها و روش هاى عملیاتى که قرار است در درگیرى از آن استفاده شود، آگاهى یابد. بنابراین قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) براى غافلگیر کردن دشمن اقدام هاى زیر را انجام داد:
طرح ریزى عملیات فریب
از آنجا که قبلاً نبردهاى خیبر و بدر در منطقه هورالهویزه از سوى رزمندگان اسلام انجام شده بود لذا با تشکیل قرارگاهى به نام «قرارگاه عملیات فریب» به دشمن نشان داده شد که عملیات بزرگ بعدى قواى اسلام در این منطقه صورت خواهد گرفت. بدین منظور رفتارها به گونه اى تنظیم شد که شواهد و قرائن تک، به دشمن نشان داده شود. لذا اقدام هاى زیر صورت گرفت :
الف) نقل و انتقال تجهیزات نظامى و نیروهاى رزمنده در شرایط علنى و نیز استتار شده و ستون کشى هاى ظاهرى و مکرر بخصوص چند روز قبل از آغاز عملیات والفجر
ب) تقویت خطوط اول و استقرار نیروهاى اطلاعات عملیات به منظور برخورد و دستگیرى نیروهاى نفوذى و اطلاعاتى دشمن
ج) استقرار سایت موشکى پدافند هوایى هاگ در منطقه عمومى هور که به مفهوم آمادگى قواى اسلام براى یک عملیات جدید است
د) اقدام به شناسایى مواضع دشمن و کسب اطلاعات از یگان هاى ارتش بعثى مستقر در این منطقه
برنامه ریزى براى اجراى تک پشتیبانى
از آنجا که قرار بود همزمان با عملیات سپاه در منطقه فاو، ارتش جمهورى اسلامى ایران نیز در هر منطقه اى که مى تواند با لشکرها و تیپ هاى سازمانى خود به انجام تک مستقل بپردازد، به طرح ریزى عملیات اقدام کند، بنابراین تک در محور شلمچه و منطقه چزابه که در دستور کار ارتش قرار گرفته بود به عنوان تک پشتیبانى براى عملیات سپاه در فاو، محسوب مى شد. البته اجراى عملیات سپاه در فاو هم، نقش تک پشتیبانى براى عملیات ارتش را ایفا مى کرد. قرار بر این بود که عملیات در هر یک از محورهاى ارتش و سپاه که موفق شد به عنوان تلاش اصلى قلمداد شده و محور بعدى به عنوان تک پشتیبانى محسوب شود. از آنجا که پیشروى در محور شلمچه به دلیل نزدیکى آن به شهر بصره براى دشمن بسیار خطرناک تلقى مى شد، بنابراین چنانچه یگان هاى ارتش مى توانستند خط اول دشمن در این ناحیه را به تصرف خود درآورند، باعث عدم جابه جایى فورى واحدهاى ارتش بعثى به سمت منطقه تلاش اصلى مى شد. البته، متأسفانه تک ارتش در شلمچه قرین موفقیت نشد.
طرح ریزى عملیات محدود
فرماندهى کل سپاه با به کارگیرى بخشى از توان یگان هایى که در مرحله اول عملیات والفجر ۸ براى آنها مأموریتى پیش بینى نشده بود در منطقه ام الخصیب واقع در روبه روى شهر خرمشهر و جزیره بوارین واقع در خاک عراق، عملیاتى را طراحى کرد تا یگان هاى دشمن در این منطقه را درگیر نگه داشته و از امکان اعزام فورى آن ها به منطقه اصلى عملیات در جبهه فاو جلوگیرى کند. لازم به ذکر است که بلافاصله پس از آغاز عملیات در منطقه فاو، این یگان ها به آن ناحیه اعزام شدند.
عملیات حفظ اطلاعات
از آنجا که باید آماده سازى منطقه تلاش اصلى عملیات که در فاصله ۸۰ کیلومترى جنوب شرقى آبادان قرار داشت براى دشمن پوشیده باقى مى ماند، لذا شدید ترین تدابیر حفاظت اطلاعات از منطقه خسرو آباد تا دهانه اروند رود از یک سو و از شبه جزیره آبادان تا بهمنشیر از سوى دیگر، برنامه ریزى و به مرحله اجرا درآمد. بدین منظور واحدهاى دژبانى در تمام مسیرهاى ورود به منطقه مستقر شد و از تردد یگان ها و رزمندگانى که حضورشان در این ناحیه ضرورى نبود جلوگیرى مى کردند و براى عبور خودروهاى مهندسى و یا تجهیزات جنگى و یا فرماندهان تاکتیکى فقط عبور با کارت تردد ویژه امکان پذیر مى بود. البته قبل از آن همه فرماندهان قرارگاه ها و لشکرها و تیپ ها و سایر یگان هاى پشتیبان خدمات رزمى، توجیه شده بودند که براى ترددهاى ضرورى با استفاده از تاریکى شب و با چراغ خاموش و با کمترین سر و صدا به انجام مأموریت خود بپردازند. لازم به ذکر است که با استفاده از این تدابیر ظرف سه ماه بزرگ ترین عملیات مهندسى که در شرایط عادى به دو سال وقت نیاز داشت، براى آماده کردن شرایط عملیات در مناطق نزدیک به خط تماس، انجام گرفت.
کنترل اطلاعاتى دشمن
به منظور مراقبت از شرایط دشمن و اطمینان از غافلگیر بودن وى، واحدهاى اطلاعات عملیات با استفاده از دکل هاى بلند دیده بانى که در منطقه وجود داشت به طور مرتب دشمن را زیر نظر قرار داده و تغییرات آرایشى و آمادگى وى را کنترل مى کردند. از طرفى با در اختیار گرفتن عکس هوایى از منطقه فاو که توسط هواپیماهاى RF4، صورت مى گرفت امکان بررسى بیشتر دشمن فراهم مى آمد. تمام اقدام هاى تاکتیکى دشمن رصد مى شد و میزان حجم آتش هاى وى بر روى نقشه و در یک منحنى ثبت مى شد تا تغییرات معنى دار آن از نظر هوشیارى دشمن مورد ارزیابى قرار گیرد.
پنج روز قبل از آغاز عملیات، اطراف قرارگاه مرکزى خاتم الانبیاء از سوى هواپیماهاى دشمن بمباران شد. برخى از فرماندهان این بمباران را ناشى از لو رفتن عملیات و به هم خوردن غافلگیرى ارزیابى مى کردند ولى با بررسى هاى بیشتر معلوم شد که هواپیماهاى ارتش بعثى براى حمله به نفتکشى در خلیج فارس که نفت صادراتى ایران را حمل مى کرد، اعزام شده بودند که در بازگشت از مأموریت، بمب هاى مصرف نشده را به طور اتفاقى در میان نخلستان هاى ایران رها کرده اند. چنانچه این کنترل اطلاعاتى وجود نداشت ممکن بود به اشتباه این اقدام دشمن، تفسیر غلط شده و باعث تأثیر بر روى عملیات شود.
عملیات والفجر ۸ در ششمین سال جنگ تحمیلى و در روز ۲۰ بهمن سال ۱۳۶۴ در مرز جنوبى استان خوزستان و در جنوب جزیره آبادان، در منطقه فاو، در آن سوى رودخانه اروند رود، محدود به منطقه رأس البیشه و خورعبدالله صورت گرفت.
انتخاب منطقه غافلگیر کننده
دشمن امکان عملیات در منطقه مثلث فاو را از نظر منطق کلاسیک نظامى رد مى کرد. اسناد به دست آمده پس از عملیات والفجر ۸ نشان مى دهد بخش هاى اطلاعاتى ارتش بعثى، با کمک اطلاعات دریافتى از ماهواره ها، عکس هاى هوایى و مشاهده فعالیتهاى ایران، به این نتیجه رسیده بودند که قرائن و شواهد یک تک گسترده از سوى قواى ایران در منطقه فاو و رأس البیشه وجود دارد ولى نیروهاى عملیاتى ارتش صدام با توجه به منطق نبرد، امکان عبور از رودخانه اروند رود و انجام یک تهاجم وسیع بدون داشتن پل هاى متعدد بر روى رودخانه اروند رود و نیز مشکل تدارک نیروهاى تک کننده و نیز تداوم عملیات از سوى یگان هاى مهاجم را منتفى مى دانستند و اجراى چنین عملیاتى را خودکشى بزرگ و یک اشتباه استراتژیک براى ایران، ارزیابى مى کردند.
بنابراین مى توان این گونه برداشت کرد که عامل اصلى غافلگیر شدن دشمن، عدم درک صحیح ستاد ارتش بعثى از استراتژى ایران در آن زمان و نیز برنامه ریزى هاى گسترده سپاه براى انجام یک عملیات کاملاً موفق بود.
موقعیت مکانى منطقه عملیات
زمین منطقه عملیات والفجر ،۸ شامل شبه جزیره فاومى شد که بین رودخانه اروند واقع در جنوب استان خوزستان و خلیج فارس و خورعبدالله قرار گرفته است. این سرزمین تحت تأثیر جزر و مد آب خلیج فارس و رطوبت دائم حاصل از آن و نیز نهرهاى منشعب از اروندرود قرار دارد. به همین دلیل قسمت عمده اى از زمین منطقه عملیات، باتلاقى، نمک زار و سست است و در نتیجه براى تردد خودروها و نیز تانک ها و نفربرها مناسب نیست. بخش دیگرى از زمین منطقه عملیات، پوشیده از نخلستان و نهرهایى است که این نخل ها را آبیارى مى کنند لذا تردد خودروهاى رزمى و زرهى منحصراً از طریق سه جاده اصلى آسفالته که یکى جاده ساحلى به ام القصر، و دیگرى جاده بصره- فاو و دیگرى جاده استراتژیک فاو است صورت مى گیرد و سایر نقاط براى تردد خودروها و ادوات جنگى و حتى براى رفت و آمد نفرات پیاده، مناسب نیستند و امکان گسترش یگان هاى رزمى زیاد به دلیل وضعیت و عواض زمین، وجود ندارد.
از طرفى تراکم بیش از حد یگان هاى نظامى در این منطقه موجب آسیب پذیرى آنها مى شود.
عمق آب رودخانه اروند رود، که از خلیج فارس تأثیر مى پذیرد به طور متوسط به ۸ متر مى رسید، به طورى که امکان کشتیرانى در آن را فراهم مى آورد و کشتى هاى تا ۳۰ هزار تنى قبل از آغاز جنگ در آن تردد مى کردند ولى به دلیل بروز جنگ، سال ها بود که در آن کشتیرانى صورت نگرفته بود و چون لایروبى هم نشده بود، لذا تردد کشتى ها مستلزم آب نگارى جدید مى بود ولى در عین حال براى عبور یدک کش هاى سبک و بارج هاى باربرى و نیز لنج ها به شرطى که ناخداى آنها آشنا به وضع رودخانه مى بود، مشکلى ایجاد نمى کرد. عرض این رودخانه بین ۷۰۰ تا ۱۱۰۰ متر است و پل زدن بر روى آن، شرایط ویژه اى را مى طلبید. در ساحل رودخانه، پوششى از چولان (بوته هاى بلند) و نى وجود داشت. ارتفاع چولان ها به حداکثر ۱/۵متر و ارتفاع نى ها به ۳ تا ۴ متر مى رسید؛ به گونه اى که انسان به راحتى مى توانست در میان آنها مخفى شود. ولى همین امر از گسترش یگان هاى مانورى در آنها، جلوگیرى مى کرد. همچنین، نخلستان هاى بزرگى در دو طرف ساحل اروندرود در سَمت خودى و دشمن وجود داشت که عمق آن بین ۲ تا ۵ کیلومتر متغیر بود و زمین اطراف آن اغلب سست و نامناسب براى تردد واحد هاى رزمى بود. این نخلستان ها، زمین منطقه عملیات را به دو قسمت مجزا تقسیم مى کرد و براى یگان هاى رزمى، محدودیت فراوانى را ایجاد مى کرد.
پس به طور خلاصه وضع منطقه عملیات یا زمین درگیرى مجموعه اى بود از عوارضى شامل: ۱- باتلاق ۲- نمک زار ۳- رودخانه ۴- نخلستان ۵- شهر ۶- روستا ۷- چولان ۸- جاده هاى آنتنى عمود بر اروندرود ۹- دریاچه نمک ۱۰- همجوارى با دریا در خورعبدالله ۱۱- نهرهاى متعدد متصل به اروند رود
عوارض طبیعى فوق سرزمین نسبتاً پیچیده اى را براى انجام یک تک موفق ایجاد کرده بود که در ترکیب با عوارض مصنوعى اى که دشمن در ساحل دور اروندرود به وجود آورده بود موجب ابهام زیادى در برنامه ریزى براى آفند در این منطقه مى گردید. ولى از آنجا که ارزش نظامى و سیاسى این منطقه براى رژیم بعثى عراق، فوق العاده مهم بود، بنابراین باید طراحان عملیات عوارض فوق را به عنوان مشکلات طرح عملیاتى ملاحظه کرده و براى فائق شدن بر آنها راهکارهاى مناسب تاکتیکى در نظر مى گرفتند. بنابراین فرماندهى قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) تصمیم گرفت تا نحوه عبور از رودخانه، چگونگى جنگیدن در نخلستان، باتلاق و شیوه درگیرى هاى شهرى را به رزمندگان لشکرها و تیپ هاى شرکت کننده در این عملیات، آموزش دهد.
وضعیت و شرایط کشور عراق در زمان عملیات والفجر
۱ـ در این سال، دولت عراق نیمى از تولید ناخالص داخلى سالانه خود، یعنى در حدود ۱۴میلیارد دلار را به خرید تسلیحات و فناورى ساخت سلاح هاى مورد نیاز اختصاص داد.
۲ـ در این سال برترى کامل نظامى ارتش بعثى برقواى ایران برقرار بوده است. استعداد نیروى هوایى آن کشور حدود ۶۰۰ فروند از انواع هواپیماهاى بمب افکن و شکارى شامل انواع هواپیماهاى توپولف، انواع میگ هاى جنگنده ۲۱ ، ۲۳ ، ۲۵ و ۲۷ و هواپیماهاى جنگى سوخوى ۵ و ۷ و جنگنده بمب افکن هاى میراژ F1 و هواپیماهاى مخصوص حمل موشک هاى ضد سطحى به نام سوپر استاندار بود که از فرانسه به همراه خلبان در اختیار گرفته بود. گفته مى شود در آن زمان، استعداد عملیاتى نیروى هوایى عراق ۶ برابر نیروى هوایى ایران بوده است.
۳ـ در این سال کمک هاى مالى کشورهاى عربى به عراق از جمله عربستان سعودى، امارات، کویت و ... کماکان ادامه داشته است و این کشورها از نظر سیاسى، اقتصادى، روانى و تبلیغاتى نیز به شدت از رژیم صدام پشتیبانى مى کردند. رژیم هایى مانند مصر و اردن نیز از نظر سیاسى، تبلیغاتى و کمک هاى نظامى در کنار صدام بودند.
۴ـ در این سال حمایت کشورهاى اروپایى از رژیم بعثى در زمینه صدور تسلیحات به این کشور افزایش یافت به طورى که فرانسه هواپیماهاى میراژ ۰۲۰۰-F1، سوپراتاندار و بمب هاى لیزرى و موشک هاى ضد کشتى اگزوسه و موشک هاى ضد رادار و نیز بالگردهاى سوپر فِرِلون مجهز به موشک هاى اگزوسه براى پرواز بر فراز خلیج فارس به منظور ایجاد توانایى در ارتش بعثى براى حمله به پایانه هاى نفتى ایران و نیز نفتکش ها را در اختیار این رژیم گذاشت. کشور آلمان نیز بر صدور فناورى ساخت سلاح هاى شیمیایى به رژیم صدام افزود. شوروى نیز کماکان تسلیحات پیشرفته خود از جمله انواع هواپیماها، بالگردها، تانک ها و نفربرها و موشک هاى زمین به زمین دور برد را در اختیار این رژیم قرار مى داد. آمریکا هم علاوه بر کمک هاى اعتبارى به انتقال اطلاعات از هواپیماهاى آواکس و نیز اطلاعات ماهواره اى به رژیم صدام، ادامه مى داد.
۵ـ در این سال ارتش بعثى، تلاش مى کرد جنگ را در خلیج فارس و از طریق حمله به نفت کش ها و بنادر نفتى ایران از جمله جزیره خارک گسترش دهد. از طرفى سعى مى کرد در جبهه هاى زمینى داراى آرایش دفاعى و نیز سیستم پدافندى قابل اعتمادى باشد و براى وارد کردن فشار روانى بر مردم ایران، به جنگ شهرها در مواقع خاصى ادامه دهد. در این سال ارتش بعثى، توانایى حمله هوایى به شهرهاى دورتر ایران را هم پیدا کرد و علاوه بر آن مراکز اقتصادى ایران را مورد حمله هوایى نیز قرار مى داد.
۶ ـ همچنین در این سال استفاده از کمک هاى اطلاعاتى آمریکا براى کنترل تحرکات نظامى ایران بخصوص از طریق هواپیماهاى آواکس مستقر در عربستان افزایش یافت.
استعداد دشمن در منطقه عملیاتى
منطقه عملیاتى والفجر ۸ در حوزه استحفاظى سپاه هفتم ارتش بعثى، قرار داشت. مسئولیت این سپاه از منطقه ابوالخصیب در جنوب شهر بصره تا رأس البیشه در دهانه اروند رود تعیین شده بود و قرارگاه تاکتیکى آن در ابوالخصیب قرار داشت. سپاه هفتم، طول خط پدافندى اروند رود را با دو لشکر ۱۵ و ۲۶ پیاده و یگان هایى از نیروى ساحلى ارتش بعثى پوشانده بود.
لشکر ۱۵ پیاده با به کارگیرى تیپ هاى ۸ ، ۱۰۴ ، ۴۰۱ ، ۴۳۶ و ۴۳۹ پیاده، دو گردان کماندویى، پنج گردان تانک و نفربر، پنج گردان جیش الشَعبى و با پشتیبانى آتشِ گردان هاى ۱۵ و ۲۰ توپخانه صحرایى، از ابوالخصیب تا جنوب سیبه- مقابل پالایشگاه آبادان- گسترش داشت.
لشکر ۲۶ پیاده نیز با به کارگیرى تیپ هاى ۱۰۷ ، ۱۱۳ ، ۱۱۰ و ۱۱۱ پیاده، ناوتیپ هاى ۷ و ۷۲ دریایى، گردان ۲۲ دفاع الواجبات، دو گردان کماندو، دو گردان تانک و نفربر، چهار گردان جیش الشعبى و با کمک آتش پشتیبانى گردان هاى ۲۲ ، ۹۴ ، ۷۹ ، ۳۳ ، ۶۳۲ توپخانه صحرایى، از جنوب زیادیه تا رأس البیشه مستقر بود.
با شروع عملیات والفجر ،۸ لشگرهاى زیر نیز به منظور تقویت یگان هایى در خط دشمن و همچنین انجام پاتک هاى فورى، وارد منطقه درگیرى شدند.
ـ لشکرهاى ۱۰ ، ۱۲ ، ۶ و ۳ زرهى
استراتژى نظامى دشمن
راهبرد نظامى دشمن در هنگام انجام عملیات والفجر ۸ براى ادامه جنگ در سرتاسر جبهه هاى نبرد، عبارت بود از:
۱ـ استراتژى دفاع مطلق در جبهه ها، به منظور از دست ندادن سرزمین و مستحکم سازى خطوط اول دفاعى با کمک فعالیت هاى شدید مهندسى و مسلح کردن زمین با انواع موانع و میادین مین و نیز تک هاى محدود به مواضع قواى ایران
۲ـ فرسایشى کردن جنگ و خسته کردن ایران، با نپذیرفتن شرایط جمهورى اسلامى ایران
۳ـ گسترش جنگ به خلیج فارس و باز کردن جبهه دریا و حمله به نفتکش ها و پایانه هاى نفتى ایران به منظور قطع درآمدهاى نفتى کشور و ایجاد فشار اقتصادى بر مردم
۴ـ توسعه جنگ به عمق کشور ایران از طریق جنگ شهرها و حمله هوایى به مراکز اقتصادى کشور با کمک دریافت هواپیماهاى دور پرواز از شوروى و فرانسه و نیز موشک هاى زمین به زمین
۵ ـ استفاده گسترده از سلاح هاى شیمیایى در جبهه هاى جنگ و بخصوص در مقابل هرگونه تهاجم و پیشروى نیروهاى ایرانى
سازمان رزم خودى
قرارگاه خاتم الانبیا(ص) هدایت و اجراى عملیات والفجر ۸ را با دو قرارگاه عملیاتى کربلا و نوح بر عهده داشت. پاسگاه تاکتیکى قرارگاه مرکزى خاتم الانبیاء با فاصله ۱۷۰۰ متر از خط مقدم و در بین نخلستان ها در پشت اروند رود احداث گردید تا بتواند از نزدیک، هدایت عملیات را بر عهده گیرد. این براى نخستین بار بود که قرارگاه مرکزى عملیات در نزدیک ترین نقطه به خط اول جبهه و زیر برد آتش هاى خمپاره دشمن، احداث مى گردید. شرایط ویژه این عملیات موجب شده بود که فرماندهى کل سپاه، قرارگاه تاکتیکى خود را در بین رزمندگان آماده براى تک، و در نزدیک ترین مکان به خط تماس با دشمن، برپا نماید.
در برنامه ریزى مانور عملیات، توجه به دو عامل به طور قابل ملاحظه اى در طرح ریزى نبرد والفجر ،۸ مؤثر بود.
۱ـ تجارب عملیات خیبر و بدر که در منطقه هورالعظیم انجام شد.
این دو عملیات نشان داد اگر مشکلات مربوط به پشتیبانى رزمى و پشتیبانى خدمات رزمى حل نشود و تدارک لازم از برنامه عملیات صورت نگیرد، تمام دستاوردهاى عملیات مورد تهدید جدى قرار مى گیرد. بنابراین استفاده از انواع پل و نیز بهره گیرى از انواع شناورهاى تدارکاتى و همچنین امکان استفاده از آتش مؤثر توپخانه باید در اولویت برنامه ریزى ها قرار گیرد و تا اطمینان از تأمین آنها، نباید اجراى عملیات آغاز شود.
۲ـ پیچیدگى ها و ویژگى هاى خاص عملیات والفجر ۸
به دلیل سختى هاى عملیات خیبر و بدر که نوعى عملیات آبى- خاکى تلقى مى شد و در نهایت همه اهداف طرح ریزى شده براى آنها، هنگام اجراى عملیات، تحقق نیافت، بنابراین برخى از فرماندهان ارشد سپاه از جمله تعدادى از فرماندهان لشکرهاى خط شکن مثل لشکرهاى امام حسین (ع) و نجف اشرف درباره این عملیات، تردید داشته و از موفقیت آن ناامید بودند به گونه اى که فرمانده کل سپاه نتوانست براى این فرماندهان و این یگان ها، مأموریت مؤثرى را در مرحله اول عملیات والفجر ۸ تعیین کند. البته آنها در مراحل بعدى عملیات فعالانه شرکت داشتند.
فرماندهان ارتش نیز در بازدیدى که از این منطقه، قبل از آغاز عملیات داشتند به این نتیجه رسیدند که انجام این عملیات امکانپذیر نیست و آن را یک طرح ناممکن مى دانستند. اگر سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، تجربه گرانبهاى دو عملیات خیبر و بدر در هورالهویزه را به همراه خود نداشت، قطعاً طراحى عملیات والفجر ۸ با مشکل روبرو مى شد.
مشکلات برنامه ریزى براى عملیات
در طرح ریزى مانور این عملیات چند مسأله حائز اهمیت بود که عبارتند از:
۱ـ عبور از رودخانه عریض اروند مهمترین مرحله این عملیات بود. اروندرود بزرگترین رودخانه ایران است. آب چهار رودخانه کارون، کرخه، دجله و فرات از طریق این رودخانه به خلیج فارس مى ریزد و آب خلیج فارس نیز در این رودخانه جریان مى یابد. در واقع طبیعت این رودخانه هم مانند یک خور است و هم مثل سایر رودخانه ها، آب شیرین در آن جریان دارد. آگاهى از وضع خاص اروند رود مثل جذر و مد و جریان هاى مختلف درون رودخانه در نوبت هاى خاص هفته، ساعت، شب و روز که موجب ایجاد چهار وضعیت مختلف مى شد، در برنامه ریزى براى عبور نیروهاى خط شکن بسیار حیاتى بود. در طراحى عملیات عبور غواص ها از این رودخانه عریض باید این شرایط مدنظر قرار مى گرفت و بخصوص به فاصله زمانى بین جذر و مد که بیش از ۴ ساعت به طول مى انجامید توجه مى شد. حدود ۲۵۰۰ غواص باید براى رسیدن به خط دفاعى اول دشمن با رعایت غافلگیرى در شرایط مد، از رودخانه عبور مى کردند تا به نزدیک ترین نقطه از سنگرهاى اول دشمن برسند. اگر زمان شروع عملیات به خوبى تعیین نمى شد و عبور غواص ها با شرایط جذر رودخانه مواجه مى شد باید نیروهاى خط شکن حدود ۲۰۰ متر را به صورت سینه خیز از میان باتلاق ها و موانع موجود در آن ها، عبور نمایند که در این صورت موفقیت عملیات، با ابهام مواجه مى شد.
۲ـ عملیات عبور از موانع مصنوعى و شکستن خط اول دشمن و پاکسازى سر پل به دست آمده و توسعه آن به منظور ادامه عملیات.
۳ ـ مرحله بندى عملیات و وارد کردن عمده قوا براى رسیدن به اهداف مورد نظر که نیاز به واحدهاى شناورى کافى و مطمئن داشت.
۴ـ توسعه در عمق و استفاده از موقعیت براى تثبیت اهداف به دست آمده و گسترش منطقه نبرد.
۵ ـ پدافند و مقابله با پاتک هاى دشمن براى حفظ منطقه تصرف شده.
با توجه به مشکل انتقال ماشین آلات مهندسى همزمان با عبور عمده قوا، امکان احداث خاکریزهاى مناسب براى ایجاد خط دفاعى در مقابل دشمن از اولویت ویژه اى برخوردار بود.
۶ ـ برنامه ریزى براى عدم ورود به شهر فاو و دور زدن این شهر به منظور آسیب ندیدن غیر نظامیانى که احتمالاً در شهر وجود داشتند.
۷ ـ استفاده از یگان هایى که قبلاً کمتر در خط شکنى هاى عملیات گذشته حضور داشتند به دلیل وارد نکردن فرماندهانى که اندکى ابهام در مورد موفقیت عملیات داشتند.
۸ ـ انجام عملیات در شب با توجه به این که شفافیت آب رودخانه اروند، امکان دیده شدن غواص هایى که در سطح آب حرکت مى کردند را فراهم مى آورد. از سوى دیگر دشمن گاهى اوقات از نورافکن هم براى مشاهده سطح رودخانه بخصوص در ناحیه اسکله فاو استفاده مى کرد.
۹ـ نیاز به آماده کردن عقبه یگان ها در نخلستان هاى اطراف بهمنشیر و نیز فضاى مناسب براى تمرکز نیروها قبل از آغاز تک در میان نخلستان هاى اطراف اروند رود و ایجاد اسکله ها و فضاهاى نگهدارى قایق هاى انتقال عمده قوا.
براى درک شرایط و حالت هاى مختلف اروند رود، ماه ها کار فشرده اطلاعاتى صورت گرفت و با جمع بندى اطلاعات موجود در تاریخچه این رودخانه و نیز شرایط جوى منطقه خسروآباد و فاو، در ۲۰ سال گذشته که از اداره هواشناسى گرفته شد وضع رودخانه براى طراحى عملیات، مورد مطالعه قرار گرفت.
براى اجراى عملیات عبور غواص ها از رودخانه، آموزش ها و تمرین هاى زیادى انجام شد تا شرایط روحى و جسمانى نیروهاى عمل کننده به حد مطلوب برسد. این عملیات، اوج خطر پذیرى نیروهاى انقلاب را به نمایش گذاشت. در این باره، یکى از نگرانى هاى اصلى طراحان عملیات، تأثیر جریان آب بر حرکت غواص ها هنگام عبور از رودخانه و دور شدن آنها از هدف معین واگذار شده به آنها بود.
علت استفاده از لباس غواصى نه براى حرکت در زیر آب، بلکه براى سرعت بخشیدن به حرکت نیروهاى خط شکن در داخل رودخانه با استفاده از فین هاى غواصى و نیز ایجاد حداقل گرما براى نیروها تا توان جسمانى آنها پس از عبور از رودخانه براى جنگیدن با دشمن، کاهش نیابد.
براى مرحله بندى عملیات، پى بردن به نحوه مناسب عبور از رودخانه، چگونگى شکستن خط اول دشمن و گرفتن سر پل مناسب و چگونگى هوشیارى دشمن و شیوه گسترش یگان ها در خط، قطعاً نیازمند حضور اطلاعاتى در غرب اروند رود و شناخت بیشترى از واکنش هاى دشمن بود. اما با توجه به تهیه عکس هاى هوایى، نقشه هاى نظامى و اطلاعات به دست آمده از زمین مورد نظر، مرحله بندى عملیات به گونه اى مناسب صورت گرفت و چهار مرحله براى این عملیات مشخص شد.
۱ـ عبور از رودخانه اروند و شکستن خط اول دشمن و پاکسازى سر پل به دست آمده از عناصر دشمن با کمک نیروهاى ویژه غواص.
۲ ـ تصرف شهر بندرى فاو، رسیدن به خورعبدالله و استقرار در منطقه مثلثى شکل شمال شهر فاو و استقرار در پایگاه دوم موشکى در شمال غربى شهر.
۳ ـ پیشروى یگان ها تا ابتداى کارخانه نمک و تشکیل خط دفاعى به موازات این منطقه از ساحل تا خورعبدالله.
۴ ـ رسیدن به زمین هاى انتهاى کارخانه نمک و کانال انتهاى آن، واقع در جاده ام القصر تا ساحل رودخانه اروند. مأموریت مرحله اول به عهده لشکرهاى ۷ ولى عصر(عج)۵، نصر، ۴۱ ثارالله(ع)، ۱۹ فجر، ۳۱ عاشورا، ۲۵ کربلا، ۱۴ امام حسین(ع)، و تیپ هاى ۴۴ قمر بنى هاشم(ع) و ۳۳ المهدى(عج) بود. در مرحله دوم، لشکرهاى ۲۷ محمد رسول الله(ص)، ۱۷ على ابن ابیطالب(ع) و در مرحله سوم، لشکرهاى ۸ نجف و ۳۱ عاشورا براى اجراى طرح مانور انتخاب شدند. در مرحله چهارم نیز همه یگان ها براى انجام عملیات مد نظر بودند. درباره توسعه عملیات در عمق باید به این نکته توجه داشت که در نبردهاى بزرگى که پس از فتح خرمشهر انجام شد، همواره میان عمق بخشیدن به عملیات و توان موجود از یک سو، و هماهنگى پیشروى با پشتیبانى عملیات از لحاظ مهندسى و آتش و لجستیک و… از سوى دیگر، تعارض وجود داشته است. در این عملیات توسعه در عمق و استمرار عملیات از شرایط حفظ موفقیت هاى به دست آمده بود که با استفاده از شکل زمین انجام شد. البته اگر توان پیشروى براى رسیدن تا منطقه ام القصر در اختیار بود شرایط جبهه ها دچار تحول اساسى ترى مى شد و شرایط براى تسلیم دشمن سریعتر فراهم مى شد.
مراحل اجراى عملیات
پس از این که براى مسئولان کشور مشخص شد عملیات بزرگ سال در منطقه فاو باید صورت گیرد بنابراین طرح ریزى مانور این عملیات با دقت زیادى انجام گرفت و سازمان رزم مناسب انتخاب گردید و مانور یگان ها به تصویب رسید. براى اجراى این عملیات ۱۵۰ گردان برآورد شده بود اما در نهایت عملیات با ۹۰ گردان انجام شد و امکان تأمین ۶۰ گردان باقى مانده فراهم نشد. به طور کلى این عملیات در سه مرحله متوالى زمانى به شرح زیر انجام شده است.
مرحله اول شکستن خطوط دشمن در ساحل دور اروندرود و انهدام یگان هاى مستقر در آن و پیشروى به سوى اهداف تعیین شده و تصرف آنها، که به مدت چهل و هشت ساعت به طول انجامیده است.
مرحله دوم که به مدت یک هفته انجام شده است و در آن پاکسازى مناطق تصرف شده از وجود دشمن و گرفتن غنایم و به عقب بردن اسیران و مقابله با پاتک هاى فورى دشمن با رزمندگان اسلام در این مرحله صورت گرفته و موجب تشکیل خط پدافندى در قاعده مثلث شبه جزیره فاو شده است.
مرحله سوم که نزدیک به هفتاد روز به طول انجامیده است مرحله تثبیت موفقیت هاى انجام شده و دفع پاتک هاى گسترده و با فرصت دشمن بوده است که طى آن یگان هاى خودى، ضمن انهدام یکان هاى پاتک کننده توانسته اند، قدرت دفاع رزمندگان اسلام را در مقابل پاتک هاى سنگین دشمن که با واحد هاى ویژه از جمله لشکرهاى گارد ریاست جمهورى و نیز با به کارگیرى سلاح هاى شیمیایى و سلاح هاى موشکى و حملات وسیع هوایى صورت مى گرفته است به نمایش بگذارند. در نهایت دشمن از ادامه پاتک به منظور بازپس گیرى سرزمین هاى از دست داده مأیوس شد و منطقه رأس البیشه تا فاو و از آنجا تا دریاچه نمک به تصرف رزمندگان اسلام درآمد و در نتیجه ارتباط دریایى عراق با خلیج فارس قطع شد.
فرماندهان عراقى نام این عملیات را «معرکه کمر شکن» گذاشتند، به دلیل آن که این تهاجم ، حمله اى بود که بر اثر آن «اراده» و «قدرت تلافى» دشمن در هم شکست.
شرح عملیات
عملیات در ساعت ۱۰: ۲۲ روز ۱۳۶۴/۱۱/۲۰ با رمز «یا فاطمه الزهرا(س)» از منطقه عمومى جنوب خسرو آباد تا انتهاى جزیره آبادان با عبور غواصان از اروند رود آغاز شد.
با شروع عملیات، غواص ها که از قبل به درون آب رفته و از اروند عبور کرده و در نزدیکى سنگرهاى دشمن به کمین نشسته بودند، تهاجم خود را براى شکستن خط دشمن و پاکسازى آن آغاز کردند. البته در بعضى از نقاط غواص ها با مشکلاتى در عبور از اروند مواجه شدند. از جمله غواصان لشکر۲۵ کربلا براى رفتن به سمت اسکله فاو با نور افکن هایى که دشمن بر روى سطح رودخانه روشن کرد و با تیراندازى بى هدف آن ها بر روى رودخانه مواجه شدند ولى از آن جایى که دشمن پى به وجود غواصان در آب و نیز آغاز عملیات نبرده بود، لذا پس از مدتى نورافکن هایى را که به طور آزمایشى روشن کرده بود خاموش کرد و تیراندازى متوقف شد. اکثر غواص ها براى این که در مقابل دشمن دیده نشوند آیه ۹ سوره یس را قرائت مى کردند به این شرح : «وجعلنا من بین ایدیهم سدا و من خلفهم سدا فاغشیناهم فهم لایبصرون» آنها معتقد بودند که با خواندن این آیه، خداوند به آنها کمک خواهد کرد تا از چشم دشمن مخفى بمانند. برخى از غواص ها مى گویند: پس از آن که وارد رودخانه شدیم، سطح رودخانه را موجى فرا گرفت که باعث شد سرهاى ما در میان امواج از دید دشمن مخفى بماند.
پس از رسیدن گروه اول غواصان به خط مقدم دشمن و آغاز درگیرى ها، همزمان آتش پر حجم ادوات و توپخانه صحرایى روى ساحل جنوبى اروند نیز از سوى یگان هاى مربوطه به اجرا درآمد و نیروهاى خط شکن و نیز رزمندگان دنبال پشتیبان که با کمک قایق هاى موتورى به سرعت به ساحل دور اروند رود منتقل شده بودند، به توسعه سر پل خود در محدوده هر یگان مبادرت ورزیدند.
پس از پاکسازى خط اول، باید به منظور مقابله با پاتک هاى دشمن و نیز تثبیت و تأمین سر پل اولیه، دو حرکت عمده از سوى یگان هاى خودى انجام مى شد.
۱ـ دور زدن و محاصره نمودن شهر فاو به منظور پرهیز از جنگ شهرى
۲ـ پیشروى به سمت محور ساحلى، واقع در جناح شمالى منطقه عملیات
۳ ـ پاک سازى کامل منطقه رأس البیشه به منظور ایجاد فضایى امن به منظور حرکت شناورهاى سنگین براى انتقال ماشین آلات مهندسى و نیز سایر تجهیزات پشتیبانى.
بر همین اساس، دو لشکر پرتوان سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، عملیات خود را با هدف پاکسازى و الحاق خط اول آغاز کردند و قبل از روشن شدن آسمان پس از درهم شکستن مقاومت هاى ضعیف دشمن، لشکر ۲۵ کربلا که مأمور تصرف شهر فاو بود، با حضور در مدخل ورودى شهر به محاصره آن پرداخت. در جنوب شهر نیز یکى دیگر از یگان ها با طى مسافت زیادى در عمق، به پیشروى خود به سمت خورعبدالله ادامه داد و در نتیجه این شهر از شمال و جنوب به محاصره یگان هاى خودى درآمد.
همزمان با اجراى عملیات اصلى در منطقه فاو، قرارگاهى که مأموریت داشت تا به منظور درگیر نگه داشتن نیروهاى دشمن در منطقه ام الرصاص اقدام به اجراى تک کرده و جزیره بُوارین را تصرف کند، موفق شد این جزیره را به تصرف خود درآورده و در حدود ۸۰درصد از جزیره ام الرصاص نیز پیشروى کند ولى به دلیل فشارهاى دشمن که تصور مى کرد محور اصلى عملیات از این منطقه است، یگان هاى تک کننده، عقب نشینى کردند با این حال بخشى از اهداف تک در این محور تا حدودى تأمین شد.
پس از محاصره شهر فاو و حضور یگان هاى مانورى در محور ساحلى و نیز دستیابى به خورعبدالله، پاکسازى منطقه رأس البیشه از باقى مانده نیروى دشمن آغاز شد. لشکر المهدى (عج) که عملیات در این منطقه را انجام مى داد با مقاومت هاى شدیدى مواجه شد و دشمن با سنگر گیرى بر بالاى مناره یکى از مساجد که بر اروند رود مسلط بود مزاحمت هاى زیادى را فراهم آورد ولى رزمندگان لشکر المهدى(عج) توانستند با عبور از محورهاى دیگر و از پشت دشمن به سمت مسجد حرکت کرده و آتش دشمن را خاموش کنند.
در روز اول عملیات، رزمندگان اسلام موفق شدند تا شهر فاو را به تصرف کامل خود درآورند و پرچم گنبد حضرت ثامن الأئمه را که از مشهد به جبهه آورده بودند بر بالاى بلندترین مناره مسجد آن شهر نصب نمایند. همزمان با پیشروى در اطراف شهر فاو، نخلستان هاى شمال و جنوب آن هم به طور کامل از وجود دشمن پاکسازى شد. لشکرهاى ثارالله و المهدى هم در همین زمان موفق شدند تا با پیشروى به سمت دومین پایگاه موشکى دشمن، نیروهاى موجود ارتش بعثى در این محور را منهدم و یا به اسارت خود درآورند. لازم به ذکر است که به محض آغاز عملیات، دشمن تجهیزات پرتاب و نیز موشک هاى ساحل به دریاى خود را از این پایگاه ها تخلیه کرد و در نتیجه فقط چند خودروى رادارى مربوط به سیستم هاى پرتاب موشکى به غنیمت رزمندگان اسلام درآمد. تا قبل از عملیات والفجر ۸ دشمن از این پایگاه هاى موشکى حدود ۹۰ فروند موشک HY2را به سمت کشتى هایى که از طریق خورموسى به سمت بندر امام خمینى در حال حرکت بودند پرتاب کرده بود.
در نتیجه تا پایان روز اول، یگان هاى خودى موفق شدند علاوه بر تصرف شهر فاو و پاکسازى کامل منطقه، در شمال شهر و در جاده محور ساحلى حضور یابند و به این ترتیب اهداف مورد نظر در مراحل اول و دوم عملیات، با موفقیت کامل تأمین شد.
با توجه به اهمیت محور ساحلى در کنار خورعبدالله و حساسیت دشمن نسبت به آن، پس از گذشت ۳۶ ساعت از آغاز تک، نخستین پاتک ارتش صدام متوجه این محور شد؛ اما موفقیتى در بر نداشت. همان گونه که قبلاً ذکر شد دشمن که تصور مى کرد محور اصلى عملیات ازسمت جزیره ام الرصاص و یا منطقه هورالهویزه به خاطر نزدیکى اش به بصره است، بیشتر توجه خود را به این منطقه معطوف کرده بود؛ اما سرانجام پس از سه روز از آغاز تک، متوجه اساسى بودن عملیات و تلاش اصلى در منطقه فاو شد و لشکر گارد ریاست جمهورى را وارد درگیرى در این منطقه کرد.
قبل از آغاز عملیات با انجام فعالیت هاى شدید مهندسى که با استتار کامل صورت مى گرفت سپاه موفق شد حدود ۵۰۰ عراده توپخانه صحرایى، توپخانه پدافند هوایى و تانک را در مواضع مناسبى که ساخته بود در منطقه عمومى جزیره آبادان و در بین نخلستان ها مستقر کند این اقدام این امکان را براى قرارگاه خاتم الانبیاء فراهم کرده بود تا دشمن را از حدود ۱۰۰ کیلومترى قبل از رسیدن به منطقه فاو و در مسیر حرکت خود بر روى خطوط مواصلاتى منطقه و جاده هاى ارتباطى، زیر آتش سنگین توپخانه دوربرد سپاه و ارتش قرار دهد. پس از ورود لشکر گارد به منطقه براى انجام پاتک، یگان هاى خودى با اجراى آتش انبوه توپخانه و ادوات به این لشکر هجوم بردند. در این میان، دشمن به منظور پشتیبانى از لشکر گارد در ساعت ۳۰: ۵ صبح روز ۱۳۶۴/۱۱/۲۴ به حمله شیمیایى علیه مواضع رزمندگان اسلام مبادرت ورزید؛ ولى به دلیل ترس خلبان هاى هواپیماهاى عراقى از مورد اصابت قرار گرفتن، آنها بخشى از بمب هاى شیمیایى را در میان نیروهاى لشکر گارد صدام فرو ریختند که به مصدومیت تعدادى از آنان منجر شد.
در ادامه عملیات، یگان هاى خودى در محور جاده استراتژیک، جاده ام القصر و کارخانه نمک، بر حملات خود شدت بخشیده و توانستند ضمن تصرف نیمى از کارخانه نمک، روى جاده ام القصر نیز خطى دفاعى به موازات این کارخانه تشکیل دهند. سپس، در چند شب درگیرى متوالى، یگان هاى خودى با درهم شکستن خطوط دشمن موفق شدند در شب هشتم عملیات، خود را به سه راهى کارخانه نمک رسانده و با ساخت چند رده خاکریز بلند و آرایش مناسب و استقرار سلاح هاى ضد زره، در پشت آن مستقر شوند و خط پدافندى اولیه خود را تشکیل دهند.
از روز هشتم به بعد با تشکیل خط مناسب پدافندى، دشمن که خود را به طور کامل پیدا کرده و حواس خویش را بازیافته بود، پاتک هایش را مجدداً آغاز کرد. ابتدا، از جاده فاو- البِحار وارد عمل شد که با مقاومت رزمندگان اسلام مواجه و با از دست دادن تعدادى از نفرات و انهدام تجهیزات خود عقب نشست. سپس، از جاده استراتژیک، تهاجم خود را روى سه راهى کارخانه نمک متمرکز کرد؛ اما بر اثر اجراى آتش شدید خمپاره وتوپخانه، انهدام قابل توجهى را متحمل شده و با بر جاى گذاردن تعداد زیادى کشته و زخمى عقب نشینى کرد. در روز یازدهم عملیات، به منظور تکمیل خط پدافندى و تثبیت آن، از سوى رزمندگان اسلام در سراسر محور ساحلى و میانى جبهه، آب رها شد و به این ترتیب، دشمن از تلاش مجدد براى پاتک در محورهاى یاد شده ناامید شد. در مجموع درگیرى هاى فاو و پاتک هاى دشمن ۷۵ روز به طول انجامید. پس از این مدت دشمن از باز پس گیرى منطقه مثلث فاو ناامید شد و به پاتک هاى خود خاتمه داد.
عملیات والفجر ۸ طولانى ترین عملیات دوران جنگ بود و تثبیت منطقه تصرف شده در آن کار عظیمى بود که کارشناسان نظامى دنیا به ایران، در طرح ریزى و اجراى چنین نبردى آفرین گفتند.
نتایج عملیات
عملیات فاو با موفقیت بزرگى که پس از گذشت حدود ۳ سال از عملیات بیت المقدس نصیب مردم ایران کرد، آغاز یک تحول بزرگ و گشایشى عمده در جبهه هاى جنگ بود که به نوبه خود منجر به فتوحات دیگرى از جمله عملیات کربلاى ۵ و عملیات والفجر ۱۰ شد. این عملیات بزرگترین پیروزى رزمندگان اسلام پس از فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱ بود. نتایج عملیات والفجر ۸ به شرح ذیل جمع بندى مى شود:
۱- این عملیات بر اساس یک تفکر پیچیده و خلاق نظامى و به وسیله انسان هایى ورزیده و آموزش دیده و شجاع و شهادت طلب که توانستند با تاکتیک مناسب دشمن را غافلگیر کنند، انجام شد و به همین دلیل ارزیابى از توان نظامى سپاه را در داخل و خارج کشور تحت تأثیر قرار داد.
۲- این عملیات نشان داد قدرت خلاقیت و ابتکار عمل فرماندهان و طراحان عملیات توانسته است کمبود شدید یگان هاى مانورى، امکانات و مقدورات مورد نیاز براى عملیات را تا حد زیادى جبران کند. فرماندهان سپاه توانستند مانور خود را به خوبى و منطبق با وضعیت زمین منطقه عملیات طراحى کنند و از عوارض طبیعى زمین حداکثر بهره بردارى را در طراحى مانور و آتش انجام دهند.
۳- دشمن براى بازپس گیرى زمین منطقه عملیاتى فاو مجبور شد نیروهاى خود را به طور گسترده به خطوط مقدم جبهه گسیل داشته و آن ها را بى محابا بکار گیرد و در نتیجه منهدم شود. برخى معتقدند اگر بخش مهمى از توان نظامى دشمن در این عملیات منهدم نمى شد، ارتش بعثى دست به تهاجم هاى گسترده اى علیه مواضع رزمندگان اسلام در نقاط مختلف جبهه مى زد.
۴- این عملیات قدرت تدبیر فرماندهى قرارگاه خاتم الانبیاء را براى کنترل نیروى هوایى، پدافند هوایى و هوانیروز نشان داد و موجب اعتماد به نفس بیشترى شد و مشخص ساخت چنانچه از توان دو سازمان سپاه و ارتش متناسب با طبیعت آنها، استفاده شود، نتایج بهترى حاصل خواهد شد.
۵- این عملیات در منطقه اى انجام گرفت که صدام به بهانه تسلط کامل براروند رود، جنگ با ایران را شروع کرده بود. او قرار داد ۱۹۷۵ را در آغاز جنگ تحمیلى پاره کرده بود و این عملیات عملاً قرار داد ۱۹۷۵ الجزایر را به سود جمهورى اسلامى ایران تثبیت کرد.
۶- عملیات والفجر ۸ مبنایى براى تدوین استراتژى باز دارندگى جمهورى اسلامى ایران شد.
استراتژى بازدارندگى همواره بر این اصل استوار است که کشورهاى همسایه را از حمله نظامى به خاک کشور باز دارد و در صورت حمله، صحنه نبرد را به داخل خاک دشمن منتقل سازد. ارزش این عملیات به آن بود که به دشمن نشان داد، سیاست بازدارندگى از طریق حمله گسترده توانسته است جنگ را به طور جدى به داخل خاک دشمن منتقل سازد و لبه تیز آن را به سوى ارتش متجاوز برگرداند.
تحلیل عملیات والفجر ۸
عملیات والفجر ۸ به دلیل نوع طراحى، اهمیت زمین منطقه عملیات، سرعت عمل در اجراى طرح عملیات، انتخاب تاکتیک هاى مناسب و مخصوص به خود براى پیروزى بر دشمن، غافلگیر کردن دشمن و همچنین توان پایدارى و مقاومت طولانى در برابر پاتک هاى دشمن به مدت ۷۵ روز، یکى از جذّاب ترین و مهم ترین نبردها در دوران هشت ساله حماسه دفاع مقدس است.
اجتناب از جنگ در زمین به شدت مسلح شده با کمک میادین مین و سیم هاى خاردار و موانع متعدد، پس از دو عملیات والفجر مقدماتى و والفجر۱ و در پى آن ابتکار انجام عملیات در منطقه هورالهویزه در شرق رودخانه دجله در دو عملیات بزرگ خیبر در سال ۱۳۶۲ و بدر در سال ،۱۳۶۳موجب انفعال ارتش متجاوز رژیم عراق و ایجاد نگرانى در میان حامیان منطقه اى و بین المللى او شد. زیرا تداوم عملیات تا اندازه اى مانع فرسایشى شدن جنگ مى شد و علائمى دال بر ناتوانى ارتش صدام را آشکار مى ساخت. از طرفى جمهورى اسلامى ایران که ابتکار عمل نظامى را همچنان در دست داشت، زمینه عملیات بعدى را با استفاده از تجربه عملیات در منطقه هور فراهم کرد.
در این میان عاملى که موجب شد طراحان نظامى در انتخاب منطقه بعدى براى عملیات دقت بیشترى به عمل آورند، این بود که هیچ یک از نبرد هاى انجام شده در مقطعِ پس از فتح خرمشهر داراى نتایجى نبود که قادر باشد برترى تعیین کننده اى را نصیب ایران کند. از این رو، لازم بود حرکت جدیدى در صحنه جنگ انجام شود که با آنچه از روز اول جنگ تا آن زمان به وقوع پیوسته بود، متفاوت باشد و فرماندهان نظامى ارتش بعثى عراق نیز از پیش بینى آن ناتوان باشند تا با تکیه بر غافلگیرى بتوان، به نتایج مورد نظر دست یافت. این حرکت جدید و تعیین کننده، عبور از رودخانه عریضى همچون اروند رود و تسخیر منطقه مهم شبه جزیره فاو بود. عملیات والفجر ۸ یکبار دیگر توازن قوا را به نفع جمهورى اسلامى ایران ایجاد کرد. البته این برترى نظامى نه بر اثر افزایش تجهیزات و توان رزمى تسلیحاتى، بلکه بر اساس ابتکار عمل و نوع طرح ریزى عملیات و به کارگیرى مفید توان رزمى موجود، علیه دشمن به وجود آمد. در تمام دوران جنگ، ارتش عراق از نظر توان رزمى و میزان تجهیزات و تسلیحات و تنوع آنها، بر قواى جمهورى اسلامى ایران برترى داشته است. بخصوص این برترى نظامى، در برترى مطلق هوایى، برترى زرهى، برترى آتش توپخانه و برترى تعداد یگان هاى مانورى و حتى برترى تعداد سربازان موجود در جبهه هاى جنگ، بوده است. از طرفى به کارگیرى سلاح هاى کشتار جمعى و سلاح هاى شیمیایى از سوى ارتش بعثى، همیشه از مشکلات اصلى در طراحى عملیات علیه دشمن بوده است. آنچه عملیات والفجر ۸ را برجسته و نمایان مى سازد این است که در طرح ریزى این عملیات به نوعى تلاش شد برترى هاى ارتش صدام، در موضوع هاى فوق، ناکارآمد شود و رزمندگان اسلام، زمین و منطقه اى را براى جنگیدن انتخاب کنند که دشمن نتواند از همه ظرفیت خود در جنگ علیه رزمندگان اسلام استفاده کند و برعکس همه ظرفیت و توان رزمى جمهورى اسلامى ایران، در آن منطقه به کار آید. در نهایت این عملیات، مقدمه اى شد براى وادار کردن شوراى امنیت سازمان ملل براى توجه به خواسته هاى جمهورى اسلامى ایران در نوشتن قطعنامه ۵۹۸ و اطمینان از این که قدرت هاى بزرگ حامى صدام، فقط با راه حلى سیاسى مى توانند جلوى پیشروى نظامى جمهورى اسلامى ایران را براى رسیدن به خواسته هاى خود، بگیرند.
نتیجه گیرى
در مجموع، عملیات والفجر ۸ یکى از پیچیده ترین طرح هاى نظامى جمهورى اسلامى ایران است که با موفقیت کامل انجام شد و براى ارتش بعثى یک «حمله ناگهانى» و«غیر منتظره» تلقى مى شد و براى ایران یک نقطه عطف بود. اجراى طرح عملیات، از نظر تاکتیکى، انواع نبردها را با خود به همراه داشت مثل عبور از رودخانه، جنگ با موانع، عملیات در دشت، ساحل، دریا، شهر، جنگل، زمین پست و سست و ... .
در طرح پشتیبانى این عملیات، فعالیت هاى گوناگون مهندسى مثل نصب انواع پل بر روى رودخانه هایاروند رود و بهمنشیر، ساخت جاده هاى نظامى مختلف به شکل آنتنى در میان نخلستان ها و در عقبه ها و نیز ساخت مواضع گوناگون توپخانه در زمین هاى سست و در باتلاق ها و همچنین ایجاد سایت هاى موشکى پدافند هوایى و ... صورت گرفته است. البته در هفته هاى اول عملیات ایران توانست فقط از یک پل شناور که فقط شبها آن را نصب و استفاده مى کرد بهره ببرد و نصب پل لوله اى بعثت که در مقابل بمباران هوایى دشمن مقاوم بود حدود سه ماه به طول انجامید. براى نصب این پل از لوله هاى نفتى ۵۶ اینچى به طول ۸۰ کیلومتر استفاده شد. گفته مى شود این لوله ها از یک کشتى عراقى به غنیمت گرفته شده بود و جهاد سازندگى افتخار نصب این پل را بر عهده داشت.
بنابراین پیاده کردن تجربیات و نحوه مدیریت و فرماندهى این عملیات مى تواند به توسعه مدیریت کمک کند. بدین منظور عملیات والفجر ۸ مى تواند به عنوان یک «مطالعه موردى» براى مدل سازى مورد استفاده قرار گیرد.
سرتیپ پاسدار دکتر حسین علایى
روزنامه ایران دوشنبه ۲۳ بهمن ۱۳۸۵