در قدم بعد آثار روزه در مراحل مختلف مطرح میشود، خصوصاً اینكه در مرحله كمال روزه، آثار واقعی آن و بزرگی از آن نصیب روزه دار می شود.
پس از آن، به كاربرد روزه در قوانین اجتماعی پرداخته شده و اینكه مثلاً دو مقوله كفاره و قصاص در برخی موارد با روزه سامان گرفته است.
این پژوهش بر آن است تا به بررسی جایگاه، روزه در اسلام بپردازد. از این رو با بررسی قرآن و احادیث سعی شده تا برداشت مفیدی از روزه ارائه گردد، بر خلاف سایر تحقیقات مشابه از بیان احكام و فضایل روزه، كه معروف همگان است تا حد امكان خودداری گردیده و به بیان ماهیت اصلی روزه پرداخته شده.
روزه، عملی عبادی است كه خداوند آنرا به همه ادیان ابراهیمی قبل از اسلام و بعد از اسلام نیز نازل نمود. ازاین رو با پرداختن به ماهیت و شرایط عمیق روزه میتوان به هدف خداوند از روزه و جایگاه آن و سپس وظیفه اصلی روزه دارای پی برد.
تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال 6 ه.ق میرسد، زمانی كه پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل میباشد، تا آنجا كه در حدیثی از پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم یكی از ستونهای محكمی كه اسلام برآن استوار گردیده را، روزهداری در ماه رمضان میشمردند. و در جایی دیگر یكی از سه ساحت بهرهبرداری از اسلام را روزه میدانند.
روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمیباشد، در قرآن كریم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق این آیه روشن میشود كه روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته. خداوند برای شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذكر نمونهای از آن در قرآن میپردازد، قرآن كریم به جریان تولد حضرت عیسی اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم میفرماید: « .... اگر كسی از آدمیان را دیدی، بگو برای خدا روزه نذر كردهام.» البته روزه ایشان مستحبی بود كه به واسطه نذر واجب میگشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصی است كه خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش مینمایند.
روزه از جمله اعمال عبادی است كه خداوند به آن امر فرموده است كه در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و ... در برخی موارد، حتی صحبت كردن دست میكشد.
روزه در گام اول عبارت است از حفظ شكم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری كه در توضیح المسائلها بیان شده.
در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر میگیرد كه در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل میگردد. اما همه اینها بهانهای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا كند.
هدف نهایی روزه، رسیدن به این مرحله است كه آن روزه قلب از هموم دنیوی و افكار پست و نگهداری او از ماسوی الله میباشد.
علی علیهالسلام میفرماید: «روزه دل با ارزشتر از روزه زبان و روزه زبان، باارزشتر از روزه شكم است.»
همانطور كه بیان گردید، روزه دست كشیدن و خودداری از خوردن و آشامیدن است البته، آسانترین چیزی كه خداوند بر روزهدار واجب نموده، همین امر میباشد.
این حداقل كار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان میگذارد، در حدیثی از معصوم علیهالسلام آمده: «با گرسنگی، مجاری شیطان را تنگ نمایید، كه او مانند خون در بدن انسان جاری است.» در همین راستا، پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم میفرماید: « كسی كه شكم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشهاش تربیت میشود.» ایشان همچنین میفرمایند: «با تشنگی و گرسنگی با نفسهایتان مبارزه كنید، همانا پاداش این كار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنیتر از گرسنگی و تشنگی نزد خدا نیست.» ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگی بكشید و بر بدنهایتان سخت بگیرید، شاید دلهایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، كسی است كه گرسنگی بیشتری كشیده باشد و در خداوند متعال تكفر بیشتری نموده باشد.»
خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن برای بشر مقرر نموده است. احكامی هم برای روزه قرار داده تا اشخاصی نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضای روزه و یا اطعام به مساكین جبران نمایند.
با همه اوصافی كه به عمل آمده، روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلكه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شكمت نیز روزه بگیرند. دست و پایت را نگه دار و بسیار سكوت كن مگر از خیر. با نوكرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوكر خودداری كن و وقار روزه را داشته باش. روزی كه روزه هستی با روزی كه روزه نیستی باید باهم فرق داشته باشند.»
آنچه از احادیث برمیآید این است كه روزه آدابی دارد كه در تحمل گرسنگی محدود نمیشود و خداوند اهداف بلندی را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسیار روزهدارانی كه سودشان از روزه، تنها گرسنگی و تشنگی است.»
همه آداب و اعمالی كه در ماه مبارك رمضان مورد توجه میباشد فلسفهای دارد. تا آنجا كه یكی از سخنرانیهای پیامبر اعظم صلیالله علیه و آْله و سلم به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارك رمضان اختصاص یافته است. در بخشی از این سخنان چنین آمده: « ... با تشنگی و گرسنگی خود در آن، گرسنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام كنید، كوچكترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبانهای خود را حفظ كرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوشهای خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید. با یتیمان مردم مهربانی كنید تا با یتیمان شما مهربانی شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه كنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند كنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه كرده و هنگامی كه از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را میدهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیك میگوید و اگر دعا كنند، دعایشان را مستجاب میكند.
استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطاری دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تكریم ایتام، خواندن نمازهای مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستای اعمال مذكور كارهایی هم وجود دارد كه روزهدار را از انجام آن نهی مینمایند. كارهایی كه هم روزه و هم وضو را باطل میسازد، شامل: دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا و دروغ.
پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپری است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه كه روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نكند.
از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزهداری است. در این راستا، حدیثی از پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم زینتبخش میباشد، ایشان فرمودند: «كسی كه روزه گرفت، آن روز، نادانی و سبك سری نورزد و اگر كسی در مورد او نادانی كرد، نه به او ناسزا گوید و نه بدرفتار كند، بلكه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتی باز نخواهم كرد.»
از جمله شرایط روزه «سكوت» میباشد. پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم فرمودند: «سكوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سكوت، تذكر میباشد. كه حكمت را به ارمغان میآورد.
در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سكوت در روزه پرداخته . در این سوره به حضرت مریم وحی میشود: بگو برای خدا روزه نذر كردهام، پس امروز با بشری سخن نمیگویم. در این راستا حدیثی از امام صادق علیهالسلام مقوم بحث است. ایشان روزهدار را حتی از مجادله و سوگند راست منع مینماید.
همه شرایطی كه در مورد روزه ذكر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارك رمضان است كه ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ كس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترك نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف مینماید، واقع شدن آن در ماه مبارك رمضان است، ماهی كه قرآن در آن نازل شده و پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.
پس از همه آنچه ذكر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق علیهالسلام فرمود: « موقعی كه روزه میگیری، خود را به آخرت، نزدیك ببین و با خضوع و خشوع و شكستگی و خواریاش، مانند بندهای كه از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیلهها و منكرها پاك كن و از هرچه غیرخداست. بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه كه شایسته است از خداوندی كه بر همه غالب است بترس. در روزهایی كه روزه میگیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی كه از تو خواسته ، آزاد گردان .... »
نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شكرگزاری از او بخاطر اینكه ما را هدایت نموده، كسانی كه به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی میرسند. ماه مبارك رمضان، بهترین فرصت برای كسب آمرزش خداوند است. پیامبر صلیالله علیه و آْله و سلم فرمود: «هركس ماه مبارك را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»
روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی میدهد.
البته، این همه اهداف آن نمیباشد، هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ «نتیجه روزه كم خوری و كم گویی است كه حكمت را به ارمغان میآورد. حكمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد. وقتی بندهای به یقین برسد، باكی ندارد كه چگونه روزگار را سپری كند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.
هركس طبق خشنودی من رفتار كند، سه خصلت به او میدهم: شكری كه نادانی همراه آن نباشد، یادی كه فراموشی نداشته باشد و دوستیای كه دوستی مرا به دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی كه او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم میگشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمیدارم؛ در تاریكی شب و روشنایی روز با او مناجات میكنم... »
در پایان انسانی كه به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل میشود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمیدهد كه این مقام دوستان خداوند است.
روزه وسیلهای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای بهبود عمیق روابط اجتماعی دایر نموده، در قرآن به كاربرد روزه درد و مورد قصاص و كفاره میپردازد.
الف- قصاص: از جمله كاربردهای مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص میباشد. خداوند میفرماید: «... در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، كسی كه مال برای دیه ندارد، دو ماه پیاپی ، روزه بگیرد كه بخشایشی است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصی بیبضاعت كه توانایی پرداخت دیه را ندارد واجب میشود.
ب- كفاره: از دیگر كاربردهای روزه در فقه اسلامی در مقوله كفاره میباشد، كفاره به معنای پوشاندن و عبارت است از عملی كه به گونهای، زشتی معصیتی را بپوشاند. كفاره چیزی است كه گناه را بپوشاند.
ج- قسم: خدا قسمهایی را كه منجر به بستن پیمان میشود، مواخذه نموده و كفاره ای برای آن تعیین مینماید. در مورد كسی هم كه استطاعت مالی ندارد، سه روز روزه را در نظر میگیرد. تا با این كار، عمل به سوگندها را محكم نماید.
مورد دیگری كه قرآن از روزه به عنوان كفاره، اشاره مینماید آیه 59 مائده میباشد برای كسی كه در حال احرام شكار كند، در حالی كه استطاعت ندارد. «به جای اطعام هر مسكین، یك روز، روزه بگیرد تا كیفر نافرمانی را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا مینماید.
پی نوشت:
1- ابن هشام، سیره النبی، ج 3، مكتبه علی صبیح و اولاده، 1383 ه.ق، ص774
2- علی كرمی فریدنی، برگردانی تازه از نهج الفصاحه، چاپ اول، قم، انتشارات حلم، 1384 ش، ص 202
3- همان، ص 225
4- بقره، 183
5- مریم26
6- بقره، 185- بقره، 187
7- ره توشه راهیان نور ، شماره 56، روزه و رمضان المبارك، صادق گلزاده، ص 27
8- همان
9-همان، ص 28
10-آمدی، غررالحكم و دررالحكم، حدیث 3363
11-میرزا جواد آقا ملكی تبریزی، المراقبات، ابراهیم محدث، چاپ اول، بی جا، نشر اخلاق، 1375، ص 209
12-همان، ص 216
13-نهج الفصاحه، ص 196
14-المراقبات، ص 194
15-همان
16-بقره، 187
17-بقره، 185 و 184
18-المراقبات، صص 200و 209و 196
19-نهج الفصاحه، ص 316، 315، 101
20-المراقبات، ص212
21-همان، صص 214، 213، 212
22-نهج الفصاحه، صص 355، 281
23-همان، صص 359، 358
24-همان، ص359
25-همان، صص 557، 354
26-المراقبات، ص 194 (به نقل از حدیث پیامبر)
27-المراقبات، ص 194 (به نقل از حدیث پیامبر)
28-مریم، 26
29-المراقبات، ص200
30-بقره، 185
31-همان
32-سیره ابن هشام، ج 1، ص 157
33-المراقبات، ص 199
34-بقره، 185
35-احزاب، 35- نهج الفصاحه، ص 557
36-المراقبات، ص 215
37-نهج الفصاحه، ص 355
38-المراقبات، صص 195، 194
39-همان، ص 195
40-علامه طباطبایی، نفسیرالمیزان، ج 5، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفترانتشارات اسلامی، بی تا، ص 59
41-نساء، 92
42-تفسیرالمیزان، ج5، ص 61
43-همان، ج 6، ص 164
44-مائده، 59
45-مائده 95