تبیان، دستیار زندگی

چكیده :

پژوهش در جهان امروز به عنوان پایة پیشرفت معرفی شده است ، نظر به پیوستگی و همبستگی پدیده های گوناگون در جوامع و نگرش سیستمی ، برنامه ریزی جامع اقتصادی ، اجتماعی عالی ترین و دقیق ترین دستاوردها به حساب می آید .

پیشرفت های اقتصادی وفن آوری زاییدة پژوهش های گستردة علمی هستند. به همین اعتبار كشورهای توسعه یافتة مهم ، عمده ای از تولید ناخالص ملّی خود را به امور و فعالیت های پژوهشی اختصاص داده و برای عقب نماندن از چرخة رقابت پر شتاب علمی و فن آوری ، پیوسته بر بودجه های پژوهشی و تحقیقی خودمی افزایند .

پژوهش می تواند اتلاف وقت ، سرمایه و اندیشه را به میزان زیادی كاهش داده و ما را در رسیدن به این هدف یاری نماید .

پژوهشگری ، حرفه و گرایش ، پیرایش و پالایش نیست كه به حدی محدود و به تعریف موصوف گردد ، بلكه جوششی از چشمة فیّاض توانمندی و بُعد خلیفه اللهی آدمیزادگان است . ملّتی كه پژوهش را قدر می داند ، پژوهشگر را بر صدر        می نشاند و جامعه ای كه فكر و فرهنگ را پاس می دارد ، فرهیختگان را سپاس می گذارند .

هدف از نگارش این مقاله ، آشنایی با پژوهش در آموزش و پرورش و نقش آن در تربیت دانش آموزان پژوهشگر و اینكه تنها راه توسعة هر جامعه درزمینه های مختلف ، پژوهش است ، می باشد. و در پایان نیز به اهمیت پژوهش در قرآن اشاره گردیده است .

مقـدمـه:

سهم بودجة پژوهشی كشور چه میزان از تولیدناخالص داخلی را در برمی گیرد ؟ چه میزان از درآمد سرانة كل جمعیت ، سالیانه به امر تحقیق و پژوهش اختصاص می یابد؟سالیانه چه تعداد محقق و پژوهشگر برای مراكز علمی و تحقیقاتی ، تربیت كرده ایم؟ پرسش دیگر اینكه تاكنون چه كرده ایم كه روح پژوهش و دانش خواهی گسترده گردد و نگرش های پی جویانه و دانش جوئی ، ریشه در ساختار جامعه بگستراند ؟ و یا .....

پاسخ به هر یك از این پرسش ها موقعیت كنونی ما را در میان كشورهای جهان روشن می سازد . هم چنین می نمایاند كه با چه شتابی پا به میدان مسابقه ای   نهاده ایم كه بی رحمانه همة جهانیان را به رقابت و جهش فراخوانده است .

جنبش و میدانی كه نه سینة ستبر می خواهد و نه ساز و برگ جنگی و نه نیازمند سیاستمداران هوشمند است ، زیرا در این عرصه قهرمان كسی است كه از دانش امروزین برخوردار است و پژوهش و تحقیق می نماید. تكاپوی عظیم كشورها برای گسترش قلمرو دانش و تكنولوژی ، جهان معاصر را با ویژگی های بغرنجی رو به رو ساخته است . دشواری و پیچیدگی این موضوع از آنجا مایه می گیرد كه كندی و یا تندی شتاب شركت كنندگان در جنبش و رقابت كنونی ، گاه ممكن است به پس افتادگی جبران ناپذیر منجر گردد ، كه پیامد محتوم آن چیزی جز گسترش فقر و تهیدستی و یا بیرون افتادن از گردونة تاریخ نیست . به سخن دیگر شرایط كنونی جهان به گونه ای پیش می رود كه بقا و تداوم در تاریخ حال و آینده ، در گرو توسعة توانمندی های دانش و فن است و این دو در بسترپی جوئی وپژوهش علوم گوناگون به كف می آید.دراین صورت پژوهش و تحقیق بنیانی است كه می تواند توان علمی جامعه را افزایش دهد و این امر به نوبة خود سبب گشودگی گره های موجود بر سر راه حركت جامعه به سوی رشد و پیشرفت اقتصادی می شود .

آمارهای موجود در این زمینه گواه درستی سخن بالاست . برابر آمارهای موجود كشورهایی كه در گروه جوامع صنعتی به شمار می آیند با درك این نكته ، بخش چشم گیری از سرمایه ها و امكانات خود را روی گسترش كمی و كیفی             كانون های پژوهشی و نیز تأمین نیروی انسانی متخصص و پژوهشگر متمركز ساخته اند در حالی كه كشور های موسوم به سومی ها یا جوامع پس افتاده اعتبار چندانی به این موضوع ندارند .

به طوری كه در این جوامع كمترین بودجه به بخش پژوهش اختصاص می یابد. تعداد پژوهشگران نسبت به كل جمعیت جامعه از رقم بسیار پایینی برخوردار است و مدیران اجرایی و رؤسای مؤسسات صنعتی و اقتصادی تحقیق و پژوهش را زائد و غیر ضروری می پندارند . در این صورت به دلیل عدم درك ضرورت و كاربرد پژوهش ، در این قبیل كشورها ، تحقیقات صرفاً جنبة نمایشی می یابد و بدین خاطر هر روز به حاشیه رانده می شود و كناره نشین سیلاب تند گژاندیش جامعه مصرف زده و مدیران سودجو و بی دانش می گردد .

پژوهش تنها راه توسعـه:

تحقیق و پژوهش در جوامع كنونی یكی از اصلی ترین حركت ها برای پیشرفت و اعتلای جامعه می باشد . به طوری كه بسیاری از كارشناسان معتقدند كه بدون شناخت مسائل و مشكلات جامعه و بدون آگاهی از نیازهای اساسی ، دستیابی به نرخ بالای رشد اقتصادی و اجرایی و سیاست های پیشرفت ممكن و عملی نیست .

طبیعی است كه شناخت مشكلات هم تنها از طریق تحقیقات علمی و منسجم امكان پذیر است .یكی از علت های پیشرفت جوامع صنعتی و پیشرفته ، توجه به تحقیقات و ارزش دادن به محققان و پژوهشگران است . زیرا جهان پیشرفته كاملاً و به طور مشخص می داند كه آیندة روشن بستگی كامل به پژوهش و تحقیق امروز دارد ، از این رو برای تحقیقات سرمایه گذاری های كلان می كنند . به طوری كه از یك سو برای انجام تحقیقات در میان كشورهای پیشرفته جهان رقابت و مسابقة بسیار شدیدی جریان داردو از طرف دیگردر درون همین كشورها، بین شركت ها و مؤسسات مختلف رقابت خردكننده ای وجود دارد .

اگر مردم سوئد یا سوئیس از لحاظ علمی ، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی در عصر حاضر زندگی می كنند باید بپذیریم كه بخشی از كشورها از همین لحاظ در گذشته به سر می برند . چه قدر دردآور است برای ما مدعیان مسلمانی كه از حیث پژوهش تقریباً در رده های آخر قرار داریم ، حال آن كه كشورهای غیر مسلمان به سرعت از ما پیشی گرفته اند .

سرمایه گذاری و بها دادن به پژوهش و پژوهشگران در كشورهای رشدنیافته یا وجود ندارد و یا اگر هم هست آن چنان پایین است كه اساساً به حساب نمی آید .

به هر حال با مشخص شدن جایگاه تحقیقات و پژوهش می توان گام های بلندی برای توسعه و تحقیقات و رشد علوم و فنون و كسب تكنولوژی ، افزایش اشتغال و بازسازی و نوسازی اقتصادی و اعتلای فرهنگی برداشت. این نكته روشن است كه تا باور مردم نسبت به ثمربخشی تحقیقات و پژوهش های علمی ، صنعتی ، فرهنگی و اجتماعی به درستی گسترش نیابد نمی توان امیدوار بود كه پژوهش به عنوان یكی از عمده ترین عوامل پیشرفت در جامعه نقش خود را پیدا كند .

تقسیم بندی مسایل پژوهشی:

باید اذعان نمود كه مسایل پژوهشی به دو قسمت تقسیم می شود :

1- بستر پژوهش : در زمینة بستر پژوهش ( فرهنگ پژوهش ، اعتبارات ، نیروی انسانی ، ساختار و ظرف تشكیلاتی پژوهش ، قوانین و مقررات پژوهش ، پژوهش خواهی در نظام برنامه ریزی كلان كشور و.... ) از اهمیت ویژه ای برخوردارند و تا بستر پژوهش فراهم نیاید كار پژوهش و در نتیجه فرهنگ پژوهش محوری به انجام نمی رسد .

2- خود پژوهش : در این مورد ، فقر مسأله شناسی ، تكراری بودن پژوهش ها ، نبود روش مناسب ، نیاز سنجی و تعیین اولویت های پژوهشی ، فقر روش و ... حائز اهمیت است .

موانع رشد و توسعةپژوهش:

رشد و توسعة پژوهش وتحقیق ممكن است با موانعی رو به رو شود كه از آن جمله می توان به ضعف بنیادی نظام آموزشی ، پی نبردن به اهمیت كار تحقیقاتی ، عمقی نبودن فعالیت های پژوهشی و عدم اختصاص بودجه های كافی اشاره كرد . گام نخستین در امر تحقیق و پژوهش ، برخورد با موقعیت مسأله ، در تعامل بودن با محیط ، احساس مشكل داشتن ، دچار ابهام و تردید بودن ، دنیای اطراف را برای حل مشكل كاویدن و مهمتر از همه دردمند و درد آشنا بودن است .

در طول سال های گذشته به دلیل كمبود بودجه ها و اعتبارات پژوهشی ، محققان دانشگاهی و علاقه مندان به تحقیقات و پژوهش موفق نشده اند به طور همه جانبه و جدّی به پژوهش روی آورند . كمترین یافته های پژوهشی كه با گذر از تنگناهای بسیار حاصل شده ، اندك مورد توجه مدیران و تصمیم گیران جامعه قرار گرفته و یكی از مهمترین دل نگرانی ها و دلسردی های جامعة علمی و پژوهشی كشور این است كه حاصل پژوهش های آنان مورد بی مهری دست اندركاران قرار می گیردوسیاستگذاران عرصه های مختلف درتصمیم گیری هاو تصمیم سازی های خود كمترین توجه را نیز به آن ندارند .

به همین دلیل است كه متأسفانه بسیاری از برنامه های كلان ما در حوزه های مختلف فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و .... پس از اجرای كوتاه مدّت با مقاومت رو به رو شده و به عبارتی با شكست مواجه می شود ودر این زمینه ممكن است سرمایه های فراوانی به هدر برود .

 تفاوت پژوهش های كمی و كیفی :

متخصصان پژوهش ، روش های پژوهشی را به دو دسته بزرگ كمی و كیفی تقسیم كرده اند.

« لورنس نیومن» دركتاب( روش های تحقیق اجتماعی – رویكردهای كیفی وكمی ) تفاوت های میان پژوهش كمی و كیفی را بر شمرده است :

در پژوهش كمی :

1- پژوهشگر فرضیه را می آزماید .

2- برای پژوهشگر ، مفاهیم به شكل متغیرهای مشخص هستند .

3- برای پژوهشگر ، اندازه ها قبل از این كه داده ها جمع آوری شوند ، به طور نظام داری تعیین می شوند و به صورت استاندارد در می آیند .

4- برای پژوهشگر ، داده ها به صورت اعداد و برگرفته از اندازه گیری های دقیق و درست هستند .

5- برای پژوهشگر ، نظریه ، عمدتاً كلی و قیاسی است .

6- برای پژوهشگر ، شیوه های تحقیق استاندارد شده اند و تكرار آنها امكان پذیر است .

7- تحلیل پژوهشگر ، با استفاده از آمار ، جدول ها ، نمودارها و این كه چگونه به فرضیه مربوط می شود ، پیش می رود .

در پژوهش كیفی :

1- پژوهشگر در داده ها غوطه ور می شود و آن را كشف و ثبت می كند .

2- برای پژوهشگر ، مفاهیم به صورت موضوع ها ، مضمون ها ، شمول ها و رده بندی ها هستند .

3- برای پژوهشگر ، اندازه ها به صورت موردی و برحسب ضرورت به وجودمی آیند و با توجه به موضوع تحقیق ، یا شخص پژوهشگر ، شكل ویژه ای به خود می گیرند .

4- برای پژوهشگر، داده ها به صورت كلمات و برگرفته از اسناد ، مشاهده ها و نوشته ها هستند .

5- برای پژوهشگر ، نظریه می تواند علّی یا غیر علّی باشد و بیش از هر چیز استقرایی است .

6- برای پژوهشگر ، شیوه های تحقیق ویژه اند و تكرار آنها به ندرت امكان پذیر است .

7- تحلیل پژوهشگر از بیرون كشیدن موضوعات یا تعمیم دادن شواهد و سازمان دادن داده ها ، برای ارائه تصویری منسجم و هماهنگ ، صورت می گیرد .

در رابطه با تفاوت بین پژوهش های كمی و كیفی «‌كمث هو » معتقد است كه بین پژوهش های كمی وكیفی سه تفاوت عمده وجود دارد . این سه تفاوت عبارتند از :

× تفاوت در داده های جمع آوری شده

× تفاوت در طرح پژوهشی و شیوه های تجزیه و تحلیل

× تفاوت در شیوة تفسیر نتیجه ها

پژوهش در آموزش و پرورش:

یكی از عواملی كه در رشد و توسعة اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع نقش كلیدی و اساسـی ایفـا مـی كنـد تـوجـه به پـژوهش و امـر تحقیقات است . امروزه صاحب نظران و اندیشمندان دنیا بر این باورند جوامعی كه پژوهش را جدّی گرفته و برای آن برنامه ریزی می كنند و هزینه های كلان اختصاص می دهند از نظر رشد و توسعه از جایگاه و مرتبة بالایی برخوردارند .

امروز در دنیا ، مقولة رشد و توسعة اقتصادی ، اجتماعی و به موازات آن ترّقی پژوهش مجموعه ای به هم پیوسته و جدایی ناپذیرند. رشد علوم و فنون در پرتو برنامه ریزی جامع پژوهشی مؤثّر است و رشد اقتصادی ، اجتماعی به نوبة خود زمینة لازم را برای رشد بیشتر علوم و فنون فراهم می سازد .

پژوهش و تحقیق در آموزش و پرورش تنها ابزاری است كه برای بهسازی و ایجاد تغییرات مفید در كیفیت برنامه ها و عملكردهای آموزش و پرورش به كار گرفته می شود . هیچ بهبود كیفی در تعلیم و تربیت را نمی توان بدون دخالت این ابزار به مرزهای اطمینان و اعتبار رسانید . بررسی سیاست تحقیقاتی دیگران و آگاهی از شیوه های پرداختن به این موضوع در كشورهای مختلف جهان به مثابة جست وجو برای پیداكردن مناسب ترین وسنجیده ترین راه استفاده از این ابزار است .

از آن جا كه پژوهش یك نهال تازه غرس شده در آموزش و پرورش است باید برای رشد و شكوفایی و تقویت هر چه بیشتر خاستگاه آن تلاش كرد.شكی نیست كه مهمترین و اساسی ترین ركن نظام پژوهشی را نیروی انسانی پژوهشگری كه از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم برخوردار باشد تشكیل می دهند.درآموزش و پرورش نیازگسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد

روشن است كه تا نسبت به رفع این نقیصه اهتمام كافی نشود هیچ گاه پژوهش به عنوان یك فعالیت درون زا در آموزش و پرورش قلمداد نخواهد شد .

هدف ازپژوهش در آموزش و پرورش:

پژوهش كلید طلایی رشد و توسعه است . بسیاری از اندیشمندان ، دانشمندان و صاحبنظران اعتقاد دارند كه توسعة پایدار هر كشور جز با اهمیت دادن به مقولة پژوهش میسّر نمی باشد و پژوهش اساس تحولات و دستاوردهای بشر امروز است و به نوعی ، می توان فعالیت های كیفی بسیاری از مؤسسات تعلیم و تربیت را « پژوهش » نامید .

هدف اصلی از پژوهش های آموزشی در كشورهای مختلف ، كشف حقایق جدید و استفاده از آنها در حل مشكلات آموزش و پرورش می باشد. از این رو هر گونه تحقیق و پژوهش در این زمینه كه گره ای از مشكلات آموزشی و اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن را بگشاید و موجبات حل مشكل و افزایش اطلاع و آگاهی دربارة معضلات آموزش و پرورش را فراهم كند شایستة طراحی و حمایت است .

پژوهش بازوی اجرایی برنامه ریزی ، بودجه بندی و سایر طرح ها و برنامه های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و اجرایی است و در این راستا ، پژوهش علمی – كاربردی ، مهمترین عامل و پشتوانة رشد و توانایی و بسیاری از تحولات علمی ، اجتماعی ، صنعتی در كشورهای توسعه یافته است پژوهش های بنیادی و كاربردی از جمله حلقه های گمشدة فرایند توسعه به شمار می آیند .

برای رسیدن به یك توسعة ملی معنادار و پایدار باید پژوهش و تحقیق در كشور رونق یابد و جدّی گرفته شود. در نظام آموزشی موجود ایران ، سعی همگان بر این است كه تحقیق و پژوهش منزلت و جایگاه اصلی خود را بیابد و در مسیرغنی سـازی شـالـوده هـای تحقیـقـاتی در كشـور كار شود . اجرای طرح های ملّـی آموزشـی مبتنی بر پژوهش ، یك ضرورت جدّی و انكارناپذیر است .

نكتة ظریفی كه باید مدنظر همگان قرار بگیرد این است كه تمامی كارها و تصمیمات در مؤسسات از جمله نهاد كلیدی همچون آموزش و پرورش باید با فكر پژوهشی همراه باشد .

نقش آموزش و پرورش در تربیت دانش آموزان پژوهشگر:

گسترش فرهنگ پژوهش و پرسشگری یك شعار اساسی در آموزش و پرورش است و تربیت دانش آموزان پژوهشگر و جستجوگر مهمترین رسالت آموزش و پرورش است باید دانش آموزانی تربیت كرد تا در برابر مشاهدة هر مسأله و پدیده ای پرسش كنند و برای یافتن پاسخ ، خود نیز تلاش نمایند.

نتیجة فعالیت های مستمر علمی و پژوهشی باعث می شود كه جامعه ای دانا ، پویا و كارآمد داشته باشیم و گسترش تحقیق و پژوهش تنها راه رسیدن به قافلة علمی جهان امروز است و باید سعی و تلاش شود تا مدارس در آموزش و پرورش به مراكز پژوهشی وتحقیقاتی تبدیل شوند .

ویژگی های دانش آموزان پژوهشگردرنظام آموزش و پرورش پویا:

در نظام آموزش و پرورش ، در عرصة عمل می بایست برای فرهیختگان ، اندیشمندان و دانش آموزان صاحب فكر و اندیشه و فرهنگ جایگاه و شأن شایسته ای قائل شد و باید برای پژوهشگران به ویژه جوانان و دانش آموزان حرمت و كرامت شایسته برخوردار شد و امكانات لازم برای شكوفایی آنان فراهم كرد.بنابراین باید عنصر تحقیق و پژوهش شناخته شود و نظام آموزش و پرورش، دانش آموزان پژوهشگر به معنای واقعی تحویل اجتماع دهد كه به برخی از ویژگی های دانش آموزان پژوهشگر به شرح ذیل اشاره می كنیم :

1- جست وجوگر است و از شك و تردید علمی نمی هراسد .

2-وضعیت موجود را تطبیقی تلقّی نمی نماید .

3- پیوسته تجربه ( تجربة علمی ) می كند .

4- به تغییرات و تحولات مستمر اعتقاد دارد و تغییر را حاصل تلاش انسان ها   می داند .

5- به تفكر منطقی مجهّز می باشد و از تعصبات به دور است .

6- جهانی اندیشه می كند ، ملی عمل می نماید و به یافته های پژوهش های علمی دیگران احترام می گذارد .

7- در حال حاضر زندگی می كند ، از گذشته درس می گیرد و به آینده نظرمی افكند .

8- جمع گرا می باشد ، از خودمحوری و خودمركزی گریزان است و علم و دانش را دستاورد جهانی می داند .

9- به روش های علمی و پژوهشی ، اعتقاد راسخ و باور حقیقی دارد .

10- انعطاف پذیر و انتقاد پذیر می باشد .

11- به برنامه ریزی و سازماندهی اعتقاد وافر دارد .

12- به نظم و انضباط و قانون و مقررات ، اعتقاد حقیقی دارد .

13- اصول علمی را وضع كردنی نمی داند بلكه اصول را كشف كردنی می داند .

هدف از گنجاندن مباحث پژوهشی در كتب درسی:

اصلی ترین هدف ها از گنجاندن مباحث پژوهشی در كتاب های درسی كودكان ، نوجوانان و جوانان در مقاطع مختلف تحصیلات پایه و پیش از دانشگاه یعنی تا پایان دورة متوسطه و نیز آموزش به معلمان برای دست یافتن به مباحث پژوهشی ، عبارتند از :

1- پرورش نسل پژوهشگر و اعطای مهارت در تفكر منطقی به این دلیل كه بدون تفكر منطقی نمی توان زندگی انسانی داشت .

2- استوار كردن این باور كه هركس ،در هرموضعی كه زندگی می كند ، باید یاد بگیرد مسأله هایش را بكاود ، تحلیل كند ، به شناخت برسد و به راه حل آنها بیندیشد .

3- عمده ترین هدف ، كشف معماهای زندگی عادی ، جستن رمزها و رازهای آنها و یافتن و فهمیدن آنها است .

اهمیت پژوهش و تعقل در قرآن:

آیات قرآن تنها برای قرائت كردن نیست بلكه برای فهمیدن و درك مردم و درنهایت هدایت آنها نازل شده است و در واقع خواندن قرآن مقدمه ای است برای اندیشیدن و تفكر در آن .

راه خدا را با چشم و گوش بسته نمی توان پیمود چرا كه چشم و گوش بستگان را به راحتی می توان فریب داد و از راه اصلی منحرف ساخت ، تنها مؤمنان ژرف اندیش ، بصیر و سمیع هستند كه چون كوه ثابت می مانند . درقرآن مسألة تحقیق و پژوهش در قالب واژه هایی مانند : تعقل ، تدبر ، تفكر، تفقه ،تذكر تأكید شده است .

آیاتی كه در این زمینه آمده است می توان آنها را به دو دسته تقسیم كرد :

دستة اوّل آیاتی كه بر تدبّر و پژوهش در آیات مكتوب قرآن تأكید دارند و دستة دوم آیاتی كه بر تفكر و پژوهش در نشانه های عظمت خداوند تأكید دارند و این گروه خود به دو دسته تقسیم می شوند : آیات مربوط به پژوهش در عالم بی جان مانند آسمان ، زمین ، باران ، باد ، كوهها ، رعد وبرق و ...

وآیات مربوط به پژوهش در عالم جاندار مانند رویش گیاهان ، خلقت جانوران ازجمله شتر ، خلقت انسان و ویژگی های بدن او .

همچنین پژوهش و تفكر در آثار گذشتگان از طریق سیر و سفر در زمین نیز از مواردی است كه در قرآن كریم مؤكداً اشاره شده است .و نكتة قابل توجه اینكه پژوهش و تعقل آیات و نشانه های عظمت خداوند اگر آمیخته با یاد خداوند نباشد به جایی نمی رسد و نتایج انسانی و تربیتی گرفته نمی شود .

منـابــع :

 

1- توسعه و كشورهای توسعه نیافته – یوسف نراقی – شركت سهامی انتشار - 1370

2- بررسی میزان استفاده از یافته های پژوهشی در آموزش و پرورش – نعمت الله متین – پژوهشكدة تعلیم و تربیت - 1379

3- جستارهایی در پژوهش در قلمرو آموزش و پرورش – محمود مهرمحمدی – پژوهشكدة تعلیم و تربیت - 1379

4- پژوهش در كلاس درس و مدرسه – دكتر علی رئوف – انتشارات مدرسه – چاپ دوم - 1386

5- نگاه به رویدادهای آموزش و پرورش – سال یازدهم – اردیبهشت 81 – شمارة 185 و تیر 81 – شمارة 189