تبیان، دستیار زندگی

در قرآن اخلاق زشت و رفتار ناهنجار مستكبران گزارش شده و زوایای آن به تفصیل تبیین شده است. نقش و تأثیر این‏گونه رفتارها در انحطاط و سرانجام شوم جامعه‏ها و ملت‏ها از جمله علل اهتمام قرآن به بررسی و تبیین اعمال و سرنوشت آنان است.
1 - اصولاً مستكبران در رفتارشان هیچ‏گونه ادب، اصول اخلاقی و هنجارهای شناخته شده را رعایت نمی‏كنند. در گفت‏وگوها، مخاطب خویش را خوار می‏دارند و به اصول ارزشی او اهانت می‏كنند؛ این رفتار زشت و زننده را حتی در مواردی كه در تنگنا و فشار هستند و دست نیاز به سوی مخاطب دارند، اعمال می‏كنند. این ویژگی برخاسته از خصلت استكباری، خودبزرگ‏بینی و خود برتربینی ایشان است.
به عنوان نمونه فرعون با آن‏كه نیاز شدیدی به حضرت موسی(ع) دارد تا عذاب‏های الهی را از ایشان و قوم او بردارد با غرور و حالت استكباری می‏گوید: یا موسی ادع لنا ربك بما عهد عندك: «ای موسی! پروردگارت را به عهدی كه نزد تو دارد برای ما بخوان!»(اعراف/134).
2 - انكار و عناد از دیگر ویژگی‏ها و خصلت‏های مستكبران است. از این‏رو با آن‏كه به حقانیت چیزی رسیده‏اند با این‏همه از روی لجاجت، از در انكار وارد می‏شوند و حقیقت را فدای لجاجت و عناد خود می‏كنند. خداوند درباره فرعون می‏گوید كه با آن كه فرعون و گروه او از موقعیت والای موسی(ع) و قدرتمندی خدا آگاه و با تجربه و به كرات آن را دریافته بودند؛ با این حال در لجاجت با وی كوتاهی نمی‏كردند؛ فلما جاءتهم ءایاتنا مبصرة قالوا هذا سحر مبین، و جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم ظلما و علوّا فانظركیف كان عاقبه المفسدین، و لقد ءاتینا داود و سلیمن علما و قالا الحمدلله الذی فضلنا علی كثیر من عباده الموءمنین: «هنگامی كه آیات روشنگر ما به سوی آنان آمد گفتند: این سحری آشكار است و با آن كه دل‏هایشان بدان یقین داشت، آن را از روی ستم و تكبر انكار كردند. پس بنگر كه فرجام فسادگران چگونه بود»(نمل/13-15).
3 - خودپسندی از دیگر خصلت‏های شخصیت مستكبران است. این ویژگی بنیادی‏ترین خصوصیت اخلاقی ایشان را شكل می‏دهد زیرا بسیاری از رفتارهای ناهنجار فردی و اجتماعی در این خصوصیت و ویژگی ریشه دارد. خاستگاه رفتارهای ضدارزشی ایشان چیزی جز خودبزرگ‏بینی و خودپسندی نیست. همین خصلت است كه موجب می‏شود تا نعمت‏های خداداد را از آن خویش برشمارند و فراوانی نعمت و بركت را برپایه وجودی خود بدانند؛ رشد اقتصادی و فراوانی نعمت‏هایی كه گاه به‏عنوان عذاب به آنان و جامعه ارزانی می‏شود تا به امهال و استدراج گرفتار آیند و در رفاه به سختی گرفته شوند، همه را در خود جست‏وجو می‏كنند و به خویشتن می‏بندند: فاذا جاءتهم الحسنة قالوا لنا هذه و ان تصبهم سیئة یطّیّروا بموسی و من معه ألا انما طائرهم عندالله ولكن اكثرهم لایعلمون:«اگر فراوانی و نعمت به آنان می‏رسید، آن را حق خود دانسته نه این كه از جانب خدا بدانند و می‏گفتند: فراوانی نعمت هماره در كشور ما بوده و این حق ماست. آنان این نعمت‏ها را از جانب خدا نمی‏دانستند تا سپاس آن را به جای آورند1»(اعراف/131). و هرگاه به ایشان عذاب‏هایی مانند خشكسالی نازل می‏شد، موسی و قوم وی را به بدیمنی و بدشگونی متهم می‏كردند2.
4 - كاخ‏سازی و خوش‏نشینی: از آیه 137 اعراف برمی‏آید مستكبران از نظر شخصیت چنان‏اند كه همواره می‏كوشند برتری خویش را به رخ دیگران بكشند و به هر نحوی شده آن را به دیگران نشان دهند. از این‏رو از همه ابزارهایی كه چنین امكانی را فراهم می‏آورد استفاده می‏كنند. یكی از ابزارهای خودنمایی ایشان، كاخ‏سازی و برپایی بناها و ساختمان‏های بی‏نظیر و بلند و باشكوه است تا با نمایش چنین شكوهی، خودبزرگ‏بینی‏شان را ارضا كنند. خوش‏نشینی از ویژگی‏های شخصیتی مستكبران است. خداوند در قرآن می‏فرماید:...یصنع فرعون و قومه و وما كانوا یعرشون: «فرعون و قومش كاخ‏های بزرگ و باشكوه می‏ساختند»(اعراف/137).
5 - رفتارهای اجتماعی ایشان نیز كم از رفتارهای ناهنجار فردی‏شان ندارد؛ از این‏رو در رفتار اجتماعی نیز كه برخاسته از خوی و خصلت استكباری آنهاست به هر نحوی خوی و خصلت باطنی و استكباری خویش را آشكار می‏سازند.
بهره‏كشی و استضعاف دیگران: وأورثنا القوم الذین كانوا یستضعفون مشارق الارض و مغاربها التی باركنا فیها و تمّت كلمات ربك الحسنی علی بنی‏اسراییل بما صبروا و دمّرنا ما كان یصنع فرعون و قومه و ما كانوا یعرشون(اعراف/137).
شكنجه و نسل‏كشی: واذ نجیناكم من ءال فرعون یسومونكم سوء العذاب یذبحون ابناءكم و یستحیون نساءكم و فی ذلكم بلاء من ربكم عظیم(بقره/49).
پیمان شكنی: فأرسلنا علیهم الطوفان والجراد والقمّل والضفادع والدم ءایات مفصلات فاستكبروا و كانوا قوما مجرمین، ولما وقع علیهم الرجز قالوا یا موسی ادع لنا ربك بما عهد عندك لئن كشفت عناالرجز لنؤمنن لك و لنرسلن معك بنی اسراییل(اعراف/133و134).
اختناق و مبارزه با حق و عدالت‏خواهی: من عمل سیّئة فلا یجزی الا مثلها و من عمل صالحا من ذكر او انثی و هو مؤمن فاولئك یدخلون الجنة یرزقون فیها بغیر حساب(مؤمن/40).
تهمت و افترا به دیگران: وقالو یا أیّه الساحر ادع لنا ربك بما عهد اننا لمهتدون(زخرف/49).
اصلاح‏طلبی دروغین و متهم‏كردن دیگران به استبداد و فساد: و قال الملأ من قوم فرعون اتذر موسی و قومه لیفسدوا فی‏الارض و یذرك و ءالهتك قال سنقتّل ابناءهم و نستحیی نساءهم و انا فوقهم قاهرون3 (اعراف/127).
استهزا و تمسخر حق‏طلبان از دیگر خصوصیات اخلاق اجتماعی مستكبران است كه قرآن به توضیح و تبیین آن پرداخته است: فلما جاءهم بایاتنا اذاهم منها یضحكون(زخرف/47).
قرآن با بیان نمونه‏های ملموس از زندگی فرعون و آل‏فرعون شخصیت استكباری ایشان را به نقد و بررسی می‏نشیند و تأثیرات سوء رفتار و بینش ایشان را بر جامعه و فرجام بد ملت یادآوری می‏كند.

در عالم خلقت موضوع ابلیس یكى از موضوعات مهم و شگفت‏انگیز است. قرآن كریم ضمن اشاره به «نار» منشا پیدایش شیطان، به اختصار به خط فكرى و موضعگیریها و نسبت وى با خداوند و آدم و آدمیزاد، به این موضوع مى‏پردازد; اما بعدها توسط اصحاب تفسیر، حدیث و تفكر مانند سایر داستانهاى قرآن بسط مى‏یابد.
ارباب اندیشه بر این عقیده‏اند كه «جسم وى انبوه و متراكم نبوده جسمى است هوایى و مجرد. هیات ظاهرى و شیوه رفت و آمدش نیز با دیگر موجودات تفاوت دارد. داراى شعور و خرد است. به صورتهاى گوناگون تغییر شكل مى‏یابد و از عهده انجام كارهاى سنگین و خارق‏العاده برمى‏آید، نه جایى را فرا مى‏گیرد و نه در جایى نیز فرود مى‏آید» (1)
در فرهنگ اسلامى وى مبدا غوا، شر و وسوسه معرفى شده و آدمى را در مسیر خلاف انسانیت و كمال مى‏كشاند. نیرویى است كه حق را باطل و باطل را حق و شر را خیر و خیر را شر مى‏نماید. هوى و شهوت از وسوسه‏هاى اوست. «و صورت انسانى در حكم عقبه و گردنه‏اى است میان قرارگاه فرشتگان و جایگاه شیاطین.
هر كس كه راه گمراهى را پیمود پیرو شیاطین است و آن كه راه هدایت را برگزید از اهل الله است‏» (2) با یادآورى گوشه‏اى از خصوصیات ابلیس و حضور فعال او در میان آدمیزاد مى‏توان نتیجه گرفت كه: «ابلیس اگر چه فرشته یا اجنه‏اى است كه به عالم ملكوت تعلق دارد و از موجودات طبیعت نیست; ولى آثار وجودى او مى‏تواند در دنیا ظاهر شود» (3) علاوه بر این نسبت ابلیس با آدم، از فریب و اغواى وى در بهشت آغاز و به دنیا كشیده مى‏شود و بدین‏گونه بین ملك و ملكوت پیوستگى به وجود مى‏آید.
منشهاى پست ابلیسى و انگیزه‏هاى هوى و هوس كه اسباب تاریكى و تشویش محیط درونى آدمیان را فراهم مى‏سازند همه به دنیا و عالم ملك مربوط است و «نقش ابلیس، در نسبتى كه با آدم دارد، ترسیم شده است. چون ابلیس رویى به آدم و رویى به خداوند - نظر به این كه مخلوق خداست - دارد، به «ابلیس دوروى‏» معروف است‏» (4) پس وقتى سخن از ابلیس به میان مى‏آید وى را مصداق معانى نفرت‏انگیزى مى‏یابیم كه به دشمنى با فرزندان آدم برخاسته است و «نقش او در نسبتى كه با آدم دارد مورد توجه قرار مى‏گیرد، ولى عرفا بجز دو عالم ملك و ملكوت به عالم دیگرى نیز اعتقاد دارند و آن جبروت است.
در این عالم دشمنى بكلى منتفى است چنان كه عزیزالدین نسفى مى‏گوید: «شهد و حنظل یك طعم دارند، نور و ظلمت، روز و شب یك رنگ دارند... ابلیس را با آدم دشمنى نیست...» (5) اما ابلیس در نسبتى كه با آدم دارد، بنابر تصریح قرآن سوگند یاد مى‏كند كه آدمیان را، بجز مخلصین، گمراه مى‏كنم. وى سایه وسوسه و اوهام را در مسیر آنان كه از ایمان تهى هستند مى‏نماید و آنها را سایه به سایه و گام به گام به دنبال خود مى‏كشاند تا از مقصد بازمى‏مانند; ولى در مورد آنان كه راههاى نفوذ و وسوسه‏هاى شورانگیز را مى‏بندند تلاش وى به جایى نمى‏رسد. نمونه‏هاى زیر بیانگر دسیسه‏هاى اوست:
ابراهیم خلیل‏علیه‏السلام در عالم خواب به ذبح اسماعیل مامور مى‏شود. ابلیس این بار نیز مانند قصه آدم‏علیه‏السلام به پیروزى خود بر ابراهیم امیدوار است و همان شیوه را به كار مى‏برد. خود را به مادر اسماعیل مى‏رساند و خبر كشتن فرزند را به وى مى‏دهد. وقتى مادر متوجه مى‏شود كه ذبح اسماعیل فرمانى است كه از جانب حضرت خداوندى صادر شده چنین مى‏گوید: «اگر خداى فرموده باشد... ما رضا دادیم و تسلیم كردیم.» ابلیس برخلاف انتظار از فریب مادر مایوس مى‏شود رو به اسماعیل مى‏آورد، وى نیز بمحض اطلاع از فرمان الله چنین پاسخ مى‏دهد: «فرمان خداى راست «رضینا بحكم الله و سلمنا لامره‏» ابلیس چون نتیجه‏اى نمى‏گیرد خود را به ابراهیم نزدیك مى‏سازد و فرمانى را كه وى در خواب یافته است، به القاءات شیطان نسبت مى‏دهد و وى را از كشتن فرزند برحذر مى‏دارد; اما ابراهیم خوب مى‏داند كه القاكننده این اباطیل كسى جز ابلیس نیست لذا او را به خوارى از خود مى‏راند» (6) و بدین‏گونه نیرنگهاى وى خنثى مى‏گردد و در اراده ابراهیم‏علیه‏السلام خللى وارد نمى‏آید. ابلیس مترصد است كه شكست‏خود را جبران كند به تصور وى لحظه به آتش افكندن ابراهیم فرصت مناسبى است. به امید كامیابى «تدارك پرتاب وى را فراهم مى‏آورد و با منجنیق حضرت را درون توده عظیم آتش مى‏افكنند» (7) ; اما این بار هم بنابر صریح آیه یا نار كونى بردا و سلاما» (انبیا /69) اى آتش بر ابراهیم خنك و سالم باش به لطف پروردگار ابراهیم محفوظ مى‏ماند و ابلیس به آرزویش نمى‏رسد.
ابلیس پیوسته در كار فریب و برهم زدن آرامش آدمیزاد است از هر فرصتى سود مى‏جوید تا روزنه‏اى براى وسوسه‏انگیزى بیابد. مردم عادى و ناآگاه بسادگى به دام ابلیس گرفتار مى‏شوند; اما فریب بندگان خاصى مانند عیسى‏علیه‏السلام كه جز رضاى حق به چیز دیگرى دلبستگى ندارد، ممكن نیست. ابلیس براى به دام انداختن وى بدین گونه زمینه‏سازى مى‏كند: «به هنگام استراحت‏خود را به وى نزدیك كرده در مورد سنگى كه زیر سر نهاده است، چنین مى‏گوید: (سنگ فرا زیر سر نهادى، تنعم كردى، نه ترك دنیا بگفته بودى؟) شاید هدف وى این بوده است كه حضرت را به برخوردارى بیشترى از دنیا برانگیزد. اما وى كه از نیت ابلیس آگاه است از آن جزء ناچیز دنیا نیز چشم مى‏پوشد و چنین مى‏گوید: «این و همه دنیا را به تو واگذاشتم.» (8)

چنانچه یاد شد، ابلیس براى هر صنفى و قشرى از آدمیان دامى مى‏گسترد و شیوه خاصى به كار مى‏برد و بنابر تفاسیر و روایات، فریب‏خوردگانى از جن و انس نیز به وى مدد مى‏رسانند و جنود ابلیس محسوب مى‏شوند. از آن جمله‏اند:
1 - «عصیانگران، بى‏بندوباران و مخالفان شریعت مطهر، به همین دلیل است كه قرآن به ابلیس فرمان شركت در اموال و اولاد این قبیل افراد را مى‏دهد. «وشاركهم فى الاموال والاولاد» (9) (بنى‏اسرائیل /56) نقش وى در مورد اموالى كه از طریق نامشروع به دست آید و در راه حرام هزینه گردد و معاش فرزندان این ناپرهیزگاران نیز از این طریق تامین شود بدون شك ابلیس نیز سهیم و شریك است. در تفسیر قمى «مضمون بالا نیز به همین ترتیب طرح شده است‏» (10) در جاى دیگر مخالفان شریعت‏به كسانى گفته مى‏شود كه وى را رقیب و معارض حضرت بارى تلقى مى‏كنند و او را در سرنوشت‏خود مؤثر مى‏دانند و مجرى فرمان وى هستند». (11)
2 - آنان كه به گردآورى مال و ثروت همت مى‏گمارند و فرعون‏وار غرق در لذت و نعمت هستند; دین و ایمان در «نظر آنان مفهوم حقیقى خود را از دست مى‏دهد و به وسوسه ابلیس به كبر و غرور و عصیان دچار مى‏شوند و بجز خود براى دیگران عزت و كرامتى قائل نیستند، ایشان سبب روشنایى دیده دیو و چشم و چراغ ابلیس هستند». (12)
3 - غضب یكى دیگر از سپاهیان ابلیس است‏شاید به این دلیل كه منشا پیدایش آن دو آتش است و با هم سنخیت دارند و یا به قول پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله غضب از آتش شیطان ریشه گرفته است كه سرخى چشمها و برآمدگى رگهاى گردن به هنگام خشم نشانه آن است. همان‏گونه كه خوى و خصلت منفى آتش سوختن و نابود كردن است، تیزى خشم نیز وقتى از حد اعتدال بگذرد، چون برترى جویى، خودخواهى و دشمنى را سبب مى‏گردد.» (13) آفتهایى كه از این رهگذر بر جامعه وارد مى‏آید بى‏تردید بیشتر از آتش است. در نكوهش خشم، توصیه ابلیس به موسى‏علیه‏السلام هشدارى براى اهل بصیرت است. وى مى‏گوید: «آنگاه كه خشم مى‏گیرى مرا یاد آور، زیرا من همچون خون در تو جارى و سارى هستم‏». (14)
بجز موارد مذكور، در تفاسیر و احادیث اجابت كنندگان دعوت ابلیس به بت‏پرستى، معصیت‏كاران، همنشینان شیاطین: از نسل و تبار ابلیس یا فرزندان آدم، جنود ابلیس معرفى شده‏اند». (15)

ابلیس در آن هنگام كه به همراه فرشتگان مامور مى‏شود تا به نشانه تعظیم، در برابر آدم به خاك بیفتد و سجده كند. به مقایسه نار و خاك مى‏پردازد. سرانجام خود را شریفتر از آدم مى‏پندارد و از امر پروردگار سرمى‏پیچد. و براى نخستین بار اساس قیاس را پى مى‏ریزد «اول من قاس ابلیس‏» خود را بزرگ مى‏بیند. و با تكبر و تجبر ایمانش را بر باد مى‏دهد. و كفربالله نیز اولین كفر است كه در نتیجه نافرمانى وى تحقق مى‏یابد كه «ان اول كفر كفر بالله حیث‏خلق الله آدم كفر ابلیس حیث رد على الله امره‏» (16) ابلیس اولین كسى است كه به هنگام نزدیك شدن آدم به شجره ممنوعه، به شادى ست‏یافتن بر وى آواز مى‏خواند و هنگام هبوط وى به عالم طبیعت، به سرود خوانى مى‏پردازد: «فلما استتر على الارض ناح‏» وقتى عزت و منزلت‏خود را از دست مى‏دهد و از رحمت پروردگار ناامید مى‏شود... و به استقرار در روى زمین مقید مى‏گردد نوحه‏سرایى مى‏كند:» (17) وى پایه‏گذار آموزش انواع موسیقى و خوانندگى در زمان فرزندان قابیل است و مردانى به نام «یوبل‏» و «توبلقین‏» آن را از ابلیس مى‏آموزند». (18) لواط یكى دیگر از امور نفرت‏انگیزى است كه ابلیس اساس آن را در میان قوم لوط ریخت. در قصه این قوم آمده است كه ابلیس با برخى از زنان آنها آمیزش كرد و عمل خلاف اخلاق زنا را در بین آنان اشاعه داد. همو بود كه ایشان را به نكبت‏بارترین عمل (لواط) ترغیب كرد و اعراض از زنان فرجام این عادت مذموم بود». (19) ابلیس پس از اغواى مردان بنابر روایت از امام باقرعلیه‏السلام خود را به صورت زنان درآورد، به سراغشان آمد و براى برانگیختن حس حسادت زنانه، نقطه حساسى را نشانه گرفته و چنین گفت: مردان شما با هم درمى‏آمیزند؟ گفتند: آرى. ما این كار را دیدیم. و آن چنان با مهارت زمینه را فراهم مى‏آورد كه با القاى طرح پیشنهادى، بى‏درنگ موافقت كردند و به «مساحقه‏» روى آوردند» (20) ابلیس در فاصله بین رسالت ادریس و نوح نیز بیكار ننشست زنان زیباى شوهردار دشت را به راه منفور زنا و فاحشگى كشانید و آمیزش آنان را با مردانن زیباى كوهستان سبب گردید و سطح وسیعى را آلوده ساخت‏». (21) حسد و تعصب نابجا نیز از جمله امورى معرفى شده كه ابلیس آنها را پى‏ریزى كرده است. وى نسبت‏به آدم حسد ورزید و خلقت‏خود را برتر و شریفتر از وى انگاشت، از امر خدا سرباز زد كه به هبود و سقوط وى منجر گردید». (22) و بالاخره وى از اهل آتش اولین كسى است كه جامه‏اى از آتش مى‏پوشد و پیشاپیش پیروان خود حركت مى‏كند و مى‏گوید: و اثبوراه و یجیبونه و اثبورهم فیقول الملائكة‏» «لاتدعوا الیوم ثبورا واحدا و ادعوا ثبورا كثیرا» (فرقان /14). (23)

ابلیس از لحظه‏اى كه از طاعت‏حق‏تعالى سرپیچید: «ففسق عن امر ربه‏»، (24) و مصیبت عظیم مهجورى گریبانش را گرفت، درصدد فریب و گمراهى ذریه آدم برآمد و بنا بر قرآن، احدى بجز مخلصین از وسوسه‏هاى فریبنده وى رهایى نمى‏یابد، كه «قابیل یكى از فریب‏خوردگان است كه بى‏چون و چرا تسلیم وى مى‏گردد. در اندیشه قتل برادر است اما سرگردان است كه چگونه و چه وقت این نیت را عملى سازد. ابلیس كه در انتظار چنین لحظه‏اى است‏شیوه قتل را به وى القا مى‏كند. قابیل نیز بر طبق دستور سنگى را به هنگام خواب بر سر برادر فرود مى‏آورد و وى را به قتل مى‏رساند نقشه بعدى ابلیس ترغیب قابیل به برپایى آتشكده‏اى است كه آن را براى عبادت و پرستش وى و همسرش ضرور تلقى مى‏كند. قابیل هم مى‏پذیرد و آتشگاهى برپا مى‏كند و آتش را مى‏پرستد». (25) و از آن پس رسم قتل و آتش‏پرستى رایج مى‏گردد. آتش‏پرستى نمرود و نمرودیان نیز به القاى ابلیس صورت گرفت. درباره نمرودیان چنین آمده است كه: «ابلیس بر صورت پیرى بر آنان ظاهر شد ضمن بر شمردن خواص و ارزش حیاتى آتش آن را شایسته پرستش معرفى كرد و نمرودیان نیز پرستیدن آن را پذیرفتند. ابلیس هم دور از چشم ایشان در بیابان آتش عظیمى برافروخت و مردم را بدانجا فراخواند پس از گرد آمدن ابلیس هم آمد، آن را عطیه آسمانى معرفى كرد و همه را به پرستش آن دعوت كرد همه آتش را سجده كردند و بدین طریق آتش‏پرستى در بین آنان برجاى ماند.» (26) در تاریخ یعقوبى، آتش‏پرستى نمرود به گونه بالا ذكر شده و اندك تفاوتى كه دارد مربوط به جایگاه سخن گفتن ابلیس است كه گفته شده سخن گفتن ابلیس با نمرود از درون آتش بوده است‏». (27)
موجودى كه بنابر تفسیر به فاسق و مرید: خروج از طاعت‏خدا موصوف است «شیطانا مریدا» (نسا /117) (28) و به عنت‏خداوند گرفتار آمده است از وى جز فتنه‏انگیزى توقع دیگرى نباید داشت، اگر هنگامى كه براى اولین‏بار درم و دینار در حضور ابلیس زده مى‏شود و وى به نشانه علاقه آن را مى‏بوسد و برچشم مى‏مالد و دوستداران درم و دنیا را بنده خود مى‏خواند بر وى ایرادى نیست زیرا او خوب مى‏داند كه چنین پدیده‏اى تا چه حد در اسارت بنى‏آدم نقش دارد.» (29) بنابراین درم و دینار و مال و منال در صورت غفلت در تحصیل و صرف آن مى‏تواند اسباب لغزش دارنده آن را فراهم كند. در جاى دیگر، ابلیس «پارساى بخیل را دوست‏تر از فاسق سخى معرفى مى‏كند و چنین استدلال مى‏كند كه: عمل بخیل به سبب بخل باطل مى‏گردد». (30) پس صفتى با چنین كاربردى بى تردید مطلوب ابلیس است و روزنه‏اى است‏براى افساد بخیل. دیگر از راههاى نفوذ ابلیس همان صفت منفور عجب و تكبر است كه صورت ملكیت‏خود او را به زشت‏ترین صورتها تبدیل كرد و طوق مذلت و لباس صغار در او پوشانید». (31) و چون خود ابلیس كبر وزرید و ثمره تلخ آن را لمس كرد با اشاره به مرارتهاى حاصل «نوح را به پرهیز از عجب و تكبر توصیه مى‏كند» (32) اما براى اغواى افراد معمولى آن را به صورت باارزشترین صفتها جلوه مى‏دهد و اگر ابلیس به لشكریان خود دستور مى‏دهد كه در بین مؤمنان بیداد و حسد را اشاعه دهند به این دلیل است كه بیدادگرى و حسادت نزد خداوند با شرك برابر است.» (33) وى در صورت حكومت چنین صفاتى است كه مى‏تواند مؤمنان را زیر سلطه و نفوذ خود درآورد. در اهمیت‏حسد و آثار شوم آن هشدار ابلیس به نوح‏علیه‏السلام چنین است «بر تو باد كه حذر كنى از حسد، بدرستى كه قابیل حسد برد بر هابیل و او را بكشت‏». (34)
بنابر آنچه گذشت ابلیس دشمنى ناپیداست و كارش فریب و نیرنگ است و مى‏تواند در همه شؤون آدمیزاد تصرف كند همواره در اندیشه سرازیر كردن وى از قله رفیع انسانیت است. چیزهایى را به او القا مى‏كند كه اصلى و حقیقتى در آنها نیست. چون هوى و هوس منشا تسلط و استیلاى اوست لذا وى را به پیروى از آن دعوت مى‏كند. پس باید راه نفوذ چنین دشمن خطرناكى را بست. براى جلوگیرى از سلطه وى راههایى ارائه شده است. صدرالدین شیرازى «راه چیرگى بر ابلیس را در نیاشامیدن شراب كشنده دنیا و نپرداختن به خواهشها و شهوات مهلك آن مى‏داند. وى هوى و هوس را در حكم غذاى ابلیس تلقى مى‏كند وى معتقد است كه دل را باید به وسیله مخالفت‏با خواهشهاى نفس، از تصرف ابلیس بیرون آورد و با ذكر الهى آن را - كه جلوه‏گاه انوار حق و به عبارتى عرش رحمان است - آبادان كرد. پس جنگ میان ذكر خدا و وسوسه شیطان همانند كشمكش میان نور و تاریكى و یا شب و روز است و به همین جهت پیغمبر اكرم‏صلى الله علیه وآله فرموده است: «شیطان در فرزند آدم همچون خون در رگها روان است‏» پس گذرگاه او را كه شهوت است‏باید به گرسنگى تنگ گردانید، زیرا گرسنگى است كه شهوت را مهار مى‏كند». (35)
دیگر از راههاى بستن گذرگاه ابلیس تسمیه (بسمله) و ذكر بسم‏الله الرحمن الرحیم است. «سلاح ذكر، ذاكر را از شر وسوسه‏هاى فریبنده حفظ مى‏كند. ذاكر در واقع با گفتن تسمیه خود را از زیر سلطه ابلیس رها ساخته و تحت‏حمایت و سلطنت رحمن قرار مى‏دهد و به صفات او متصف مى‏گردد و از اتصاف به صفات الهى است كه دل صفا مى‏یابد و بر اثر مواظبت‏بر ذكر و توجه به روح و باطن ذكر است كه رهایى ممكن مى‏شود. این آیه نه تنها باعث آرامش ذاكر مى‏گردد، بلكه نزول آیه قبل از هر چیز، آرامش بادها، تموج دریاها... و هبوط شیاطین را از آسمانها... سبب گردید». (36) وقتى آتش هولناك دوزخ از قدرت ذكر بسم‏الله گریزان گردد در فرار ابلیس كه خود طعمه چنان آتشى است دیگر تردیدى برجاى نمى‏ماند. چنان كه در تاثیر آن آمده است «بنده مؤمن چون در حال نزع بسم‏الله بگوید سكرات مرگ بر او آسان شود و خاك لحد بر او روضه رضوان گردد... و آتش دوزخ از او گریزان بود». و شرط برخوردارى از این ارزشها صدق نیت است. در آثار حیرت‏آور تسمیه گفتار على‏علیه‏السلام كه علاوه بر معانى بالا، دیگر خواسته‏ها را در برمى‏گیرد، چنین است: «بسم‏الله. .. آرام‏بخش دلها، داروى دردها، دور كننده پلیدیها، آسان كننده دشواریها و برطرف كننده غمهاست‏». (37) ذكر مزبور در صورتى كه از روى اخلاص و نیت‏باطنى قرائت‏شود بجز هزیمت لشكر تلبیس ابلیس، آثار بیشمارى بر آن مترتب است كه برخى از آنها در قالب الفاظ بدین‏گونه آمده است: «اى نامى كه به هر جایى قدم زنى و به هر كویى قدم نهى رنگ كس نگیرى و همه را به رنگ خود برآورى... به دیوان دیوان رسیدى لشكر تلبیس ابلیس را هزیمت كردى. به میدان سلطان درآمدى، سر سروران و گردنكشان را به چنبر طاعت آوردى...». (38) هر طاعت و عبادت بدنى مانند تهلیل (لااله الا الله) گفتن و تسبیح و نماز و ورد، داراى روح و جسمى است. جسم آن عبارت است از حركات و سكنات محسوس كه بجز خالق، گوشه‏اى از آن دامن مخلوق را نیز مى‏گیرد. (اشتراك بین خالق و مخلوق) كه آن را ریا و تظاهر مى‏نامند. اما روح آن عبارت است از اخلاص كامل و نیت‏باطنى... پس وقتى قرآن، تشرف به پیشگاه حق را مبتنى بر عمل شایسته ذكر مى‏كند و عمل شایسته را در عبادت بى‏شائبه و خالص مى‏داند (110 / كهف و3 / زمر)، ناظر به عبادتى با آن روح است و عبادت بدنى در واقع پلى است‏براى رسیدن به عبادت روحانى و عبور از این مرحله انسان را به اخلاص باطنى مى‏رساند». (39) و ثمره عبادت بدنى به تزكیه و تحلیه برمى‏گردد كه این دو بخش در آیه «قد افلح من تزكى‏» (اعلى /14) حقا كه فلاح و رستگارى یافت آن كه تزكیه كرد و آیه «وذكر اسم ربه فصلى‏» (اعلى /15) و به ذكر نام خداى خویش پرداخت و نماز كرد، طرح شده است و آیه «و ثیابك فطهر» و لباس خویش پاكیزه دار (مدثر /4) به تمام عبادات بدنى اشاره دارد; اما تزكیه، پاكى از پلیدیهاى قواست كه ریشه همه آنها دلبستگى به زرق و برق دنیا و زینتهاى آن است، لذا پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله مى‏فرماید: دوستى دنیا سرآغاز و منشا هر خطا و نادرستى است (حب الدنیا راس كل خطیئة) كه در سه اصل حرص، كبر و حسد خلاصه شده است; اما تحلیه، عبارت از كسب فضیلتها و معرفتها و خو گرفتن به اخلاق الهى است تا آن كه صفا و شفافیت پیدا كرده صور وجود به تمام و كمال بر شكل واقعى خود مشاهده گردد. و ابوعلى سینا نیز، ترقى آدمى را در صفاى نفس دانسته و مى‏گوید: «آن را به وسیله دانشها پاك گردان تا كمال یافته و تمامى موجودات را مشاهده نمایى‏». (40) اكنون كه زمینه آشنایى با جسم و روح و مقصود عبادات فراهم شد، با توجه به فرمایش پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله كه: «لا اله الا الله برترین شعبه ایمان است‏» و قرآن «ولذكر الله اكبر» (عنكبوت /45) دلیل برترى كلمه توحید بر دیگر اذكار و اعمال شایسته این است كه در برابر هر عمل خیرى (بجز لااله الا الله) ضدى است كه در كفه مقابل آن قرار دارد; اما ضد توحید شركت است كه هیچ گاه در یك ترازو گرد نمى‏آیند همچنان كه وجود و عدم براى یك شخص، در ذات او جمع نمى‏گردد. پس معتقد به لااله الا الله مشرك نمى‏تواند باشد و جمع بین آن دو ممكن نیست. صاحب مفاتیح‏الغیب چنین نتیجه‏گیرى مى‏كند: چون براى این ذكر معادلى وجود ندارد كه بتوان در كفه دیگر ترازو گذارد، لذا چیزى بر او برترى ندارد. پس اگر قرآن، آن را صفت اكبر توصیف مى‏كند بى‏دلیل نیست و ذكر با این خصوصیت‏بى‏تردید ذكر قلب است نه گردش زبان و قلب چون برترین اعضاست پس ذكر قلب نیز از دیگر اعضا بزرگتر و برتر است‏». (41) وقتى رسول خداصلى الله علیه وآله ذكر مذكور را برترین گفتار خود و پیامبران پیشین تلقى مى‏كند و امت را به مداومت‏بر آن مى‏خواند در برترى آن نمى‏توان تردید كرد». (42) و تا زمانى كه اعضا بخصوص قلب، زیر نفوذ ابلیس و جنود او قرار دارد چون اعمال به القا و وسوسه وى شكل مى‏گیرد، ابلیسى است و ما براى این كه از شر این دشمن نیرومند رهایى یابیم و بر شركهاى بزرگ هواپرستى غالب آییم، باید سر به خاك مذلت نهیم و به ذات مقدس پروردگار پناه بریم‏». (43) و در زیر پرچم حكومت «رحمن‏» قرار گیریم. البته تشخیص این معنى كه آیا تحت نفوذ ابلیس هستیم یا به لطف و توفیق حضرت بارى سر بر آستانش نهاده‏ایم كار آسانى نیست; اما آثار وسوسه‏هاى ابلیس را در لحظه غلبه خشم یا زمانى كه درین اندیشه هستى كه از خدمت و محبت‏به آنان كه در آزار و اذیت تو كوشیده‏اند خوددارى كنى، بخوبى مى‏توان حس كرد كه بنابر آیه: «و اما ینزغنك من الشیطان نزغ فاستعذ بالله‏» (اعراف /200) باید از شر او به خدا پناه برى تا از مكر و نیرنگهایش در امان بمانى‏» و آیه دیگر نشانه تصرف وى را چنین طرح مى‏كند «در صورتى كه ابلیس بخواهد تو را به خاطر خوى و صلت‏شایسته به بیراهه كشاند «فاستعذ بالله‏» (فصلت /36) از شر وسوسه‏هاى او به خدا پناه ببر» (44) و در تفسیر آیه مذكور به گفتگوى پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله و ابلیس چنین اشاره شده كه آن بزرگوار وى را در نهایت درماندگى و آشتفگى مى‏بیند، چون دلیل آن را جویا مى‏شود، ابلیس سبب آزردگى خود را در چهار چیز ذكر مى‏كند: یكى، آواز اسب رزمندگان در صحنه پیكار با كافران. دوم، آواز مؤذنان بر ماذنه، سوم، كسب و كارى كه بر طبق دستور شرع و ایمان انجام گیرد. چهارم، اعوذ بالله من الشیطان الرجیم گفتن بنده مؤمن است. سپس آن بزرگوار مخاطب قرار گرفته ضرورت تجهیزاتى نظیر زره، برگستوان، خود، مغفر، خیل و لشكر براى نبرد با دشمن ظاهرى توصیه شده است و در نبرد امت‏با دشمن نامرئى نیز تدارك ادواتى متناسب با وى یاد شده است كه بنابر قرآن «اذا قرات القرآن فاستغذ بالله‏» (نحل /98) زره آنان است و «قل اعوذ برب الناس‏» (الناس /1) برگستوان آنهاست. در چنین وضعیتى است كه امت در نبرد با دشمن پیروز و از وساوس او ایمن مى‏شوند». (45) بجز موارد بالا قرائت‏برخى از سوره‏هاى قرآن نیز در فرار ابلیس تاثیر عمیق دارند. «ابن عباس مى‏گوید: در قرآن سوره‏اى به اندازه سوره «قل یا ایها الكافرون‏» (كافرون /1) خشم ابلیس را برنمى‏انگیزد، زیرا از سویى اعتراف به توحید است و از سوى دیگر اظهار انزجار و بیزارى از شرك‏». (46) در تایید ارزش تعویذ، مفهوم خبر رسیده از رسول گرامى‏صلى الله علیه وآله چنین است: «هر معصیتى كه از بنده سرمى‏زند به تهییج ابلیس و ایادى اوست. با ذكر استعاذه ابلیس از وى مى‏رمد و درهاى معاصى بر وى بسته مى‏شود و رستگارى بنده را از آتش سوزان به دنبال مى‏آورد كه: اغلقوا ابواب المعاصى بالاستعاذة‏» (47) چون راههاى ورود قاطع طریق الى‏الله را بستى و موانع را از سر راه برگرفتى و فتح ابواب كردى، به حریم كبریا داخل شو. یعنى به مقام مقدس اسم اعظم رب انسان كامل پناه ببر و ابلیس را از سر صدق رجیم بخوان - روح تكبیرات نماز پناه بردن به ذات احدیت و گریزاندن ابلیس است كه اگر ابلیس را با بلند كردن دست در تكبیرات به دور افكندى و خود او و مظاهر او را رجم كردى آن را از رجم در رمى جمرات در حج كاملتر دان چه اینجا رمى به پشت‏سر است و آنجا به پیش رو...» (48) بنابر آنچه یاد شد ابلیس دشمن و رقیب دیرینه آدم است. دشمنى وى از بهشت آغاز و به دنیا كشیده شد. وى مدام در اندیشه فتنه‏انگیزى است و بیشتر، صاحبان روحهاى ضعیف و عقلهاى بیمار و مستعد در معرض وسوسه‏هاى فریبنده او هستند. وى نظر به این كه ناپیداست و از موقعیت و امكانات خارق‏العاده‏اى برخوردار است و زمان و موضع تسلط او بر آدمیزاد نیز پوشیده است، لذا مى‏تواند بآسانى آدمیان را در خدمت هواها و مقاصد پلید خود درآورد و اخلاق جامعه را به سقوط و انحراف بكشاند. پس نبرد با دشمنى با این خصوصیات بمراتب دشوارتر از جنگ با دشمنان ظاهرى است از اینجاست كه پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله پیروان را به مقابله با جنگى بزرگتر مى‏خواند «اعدا عدوك نفسك اللتى بین جنبیك‏» و قرآن شیوه صیانت‏بندگان را از چنگ ابلیس در اعتصام بحبل‏الله ذكر مى‏كند و مى‏گوید: «آنان كه در حمایت عصمت من باشند، تو را بر ایشان راهى و دستى و تسلطى نیست‏» (49) و به قول مولوى:
ساحل نفس رها كن به تك دریا رو كاندرین بحر ترا خوف نهنگى نبود

اصلاحات, اصلاح طلبى, مصلح و واژگانى از این قبیل از رایج ترین اصطلاحات قرآنى است. این كلمات و مشابه آن كه بارها در كلام وحى به كار گرفته شده (1) بیشتر در مقابل فساد و مفسد استعمال مى شود. از منظر كتاب آسمانى قرآن, انبیإ الهى به عنوان طلایه داران اصلاحات معرفى شده و آنان با تحمل رسالت سنگین نبوت, تمام هستى خود را در راه مبارزه با فسادهاى اخلاقى, اجتماعى, سیاسى و فرهنگى به كار گرفته اند.
از آنجایى كه امام حسین(ع) از سویى به عنوان جانشین نبوت و گنجینه دار كلام وحى در تمام حركات و رفتار و گفتار به عنوان الگوى كاملى براى امت محسوب مى شود كه باید آنان از رفتار آن امام(ع) سرمشق بگیرند, هم چنان كه خودش فرمود: ((فلكم فى اسوه;(2) قیام من سرمشق شماست.)) و از سویى نیز قیام جاویدان خویش را با شعار اصلاح طلبى و مبارزه با فسادهاى گوناگون عصر اعلام نموده و در تبیین حركت خویش مى فرماید: ((انما خرجت لطلب الاصلاح فى امه جدى;(3) من براى اصلاح در میان امت اسلام به پا خاسته ام)) و هم چنین آن حضرت در پایان سخنرانى معروف خویش در سرزمین منى اصلاح واقعى را در جامعه اسلامى خواستار شده و معناى روشنى از اصلاحات به دست داده و فرمود: ((اللهم انك تعلم انه لم یكن ما كان منا تنافسا فى سلطان و لا التماسا من فضول الحطام ولكن لنرى المعالم من دینك و نظهر الاصلاح فى بلادك و یإمن المظلومون من عبادك و یعمل بفرائضك و سننك و احكامك;(4) خدایا! همانا تو مى دانى آن چه از ما سرزده (حركت و مبارزه) به عنوان رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسى و یا به دست آوردن ثروت و نعمت هاى دنیوى نبوده است, بلكه ما مى خواهیم اصول و ارزش هاى دین تو را در جامعه حاكم كرده و در شهرهاى تو اصلاحات نماییم براى بندگان ستم زده ات امنیت به وجود آورده و زمینه عمل به فرامین و احكام تو را فراهم نماییم.))
با توجه به نكات فوق در این نوشتار سعى شده تا اهداف اصلاح طلبانه امام حسین(ع) در حماسه عاشورا براساس مبانى وحیانى آن بررسى و در حد گنجایش مقام به برخى از مقاصد قرآنى آن حضرت پرداخته شود. به امید آن كه با پیروى از آن اسوه راستین اصلاحات بتوانیم به صلاح و مصلحت واقعى خویش در دنیا و آخرت دست یابیم.

در مكتب امام حسین(ع) آغازین قدم هاى اصلاح با خودسازى مصلحان برداشته مى شود. اصلاح طلبان حسینى با الهام از پیام وحى, اولین گام هاى اصلاحى را در تربیت نفس خویش برداشته و اصلاح اخلاق و رفتار خویش را زیربناى اصلاحات حقیقى مى دانند. آنان این پیام آسمانى رسولان الهى را سرلوحه حركات خویش قرار داده و هر صبح و شام آن را زمزمه مى كنند كه: ((ما ارید ان اخالفكم الى ما انهاكم عنه ان ارید الا الاصلاح ما استطعت;(5) من هرگز نمى خواهم چیزى را كه شما را از آن باز دارم خودم مرتكب شوم, كه رفتار و گفتارم با هم مخالف باشند, و تا حد توانایى مى خواهم به سوى اصلاح قدم بردارم)).
بنابراین اگر در مراحل نخست حركت هاى اصلاح طلبانه, مدعیان اصلاحات در اندیشه پاكسازى وجود خود از آلودگى هاى دنیوى و اندیشه هاى فسادانگیز نباشند چطور آنان خواهند توانست در سطح اجتماع كه از هر طرف عوامل شیطانى براى گسترش فساد و تباهى و بى بند و بارى تلاش مى كنند, قدم هاى مثبت بردارند, آیا كسانى كه در كشور وجود خود به سوى اصلاحات حركت نمى كنند مى توانند در پهناى اجتماع مدیریت رشد و ترقى و مقابله با انحرافات را به عهده بگیرند. بلى هم چنان كه گفته اند:
ذات نایافته از هستى بخش
كى تواند كه شود هستى بخش
از دیدگاه قرآن رهبران جنبش اصلاحات لازم است كه از پاكیزه ترین و خوش سابقه ترین انسان هاى اجتماع باشند آنان گذشته از این كه در خودسازى و تهذیب نفس از افراد پیش قدم در جامعه هستند. در نزد افكار عمومى نیز باید از نظر فضائل اخلاقى و مدیریت اجتماعى به عنوان فردى مورد اعتماد به شمار آیند.
خداوند متعال از قول قوم صالح نقل مى كند كه: ((قالوا یا صالح قد كنت فینا مرجوا قبل هـذا;(6) اى صالح تو پیش از آن كه ادعاى نبوت خود را مطرح كنى در میان ما فردى مورد اعتماد و مایه امیدوارى بودى)).
حضرت سیدالشهدا(ع) هنگامى كه نداى اصلاح در جامعه سرداد و مردم را براى مبارزه با انحرافات و تباهى در جامعه فراخواند از نظر دوست و دشمن فردى خود ساخته و مورد اعتماد و اطمینان بود تا جایى كه معاویه بن ابى سفیان به فرزندش یزید گفته بود: ((حسین احب الناس الى الناس;(7) حسین بن على(ع) محبوب ترین چهره جامعه مسلمانان مى باشد)).
به هر حال اگر امام حسین(ع) از اصلاح و تغییرات اجتماعى و سیاسى سخن مى گفت, در حالى بود كه در سیره عملى آن بزرگوار خودسازى, توجه به نماز, اخلاص, رضا, توكل به معبود یكتا, عرفان و معنویت, ایثار و صبر و استقامت جایگاه ویژه اى داشت.

حركت هاى اجتماعى كه براى اصلاح جامعه و دگرگون كردن اوضاع نابسامان آن صورت مى گیرد باید براساس نقشه اى حساب شده و اهداف خاصى ـ كه در آن نیازهاى مردم و جامعه منظور شده باشد ـ طراحى و اعلام شود.
این اهداف كه بازگو كننده اندیشه ها و دغدغه هاى رهبران نهضت مى باشد لازم است به صورت شفاف و با زبان عموم مردم و به صورت گسترده در جامعه اعلام و به مردم تفهیم شود. چرا كه در غیر این صورت حركتى كور و ناموفق خواهد بود.
حضرت اباعبدالله(ع) اهداف متعالى قیام خود را در قالب پیام هاى مختلف ـ كه برگرفته از كلام وحى و سیره و سنت پیامبر اكرم(ص) بود ـ در فرصت هاى مناسب به صورت روشن و شفاف بارها اعلام كرده و بر آن پافشارى مى نمود.
در این جا برخى از این اهداف والا و حیاتى را مى خوانیم:

از دیدگاه بلند حضرت حسین(ع) كسى لیاقت و شایستگى زمامدارى بر مسلمانان را داراست كه رفتار و گفتار و حركاتش در جهت اجراى قانون حق و گسترش عدالت باشد. آن حضرت مى فرماید: ((فلعمرى ما الامام الا العامل بالكتاب و القائم بالقسط, الدائن بدین الحق, الحابس نفسه على ذات الله;(8) به جان خودم سوگند! فردى شایستگى زمامدارى بر مسلمانان را ندارد مگر این كه قانون خدا را محترم شمرده و به آن عمل كند, براى گسترش عدالت قیام كرده و متدین به دین حق باشد و جان خود را در راه خدا گرو بگذارد)).
حضرت سیدالشهدا(ع) این مرام خود را به همه اعلان كرده و توسط دوستان و یارانش همه جا به آن اشاره مى كرد. حضرت مسلم بن عقیل سفیر باكفایت آن گرامى در دارالاماره كوفه ضمن اشاره به فلسفه نهضت حضرت حسین(ع), خطاب به عبیدالله بن زیاد در مورد احترام به قانون الهى و ایجاد عدل و داد در جامعه سخن گفته و فرمود: ((فإتینا لنإمر بالعدل و ندعوا الى حكم الكتاب;(9) آمده ایم[ تا مردم و حاكمان را] به سوى عدالت و قانون خدا دعوت كنیم)).
برقرارى عدالت اجتماعى و عملى كردن احكام خداوند همان چیزى است كه پیامبران الهى براى آن مبعوث شده اند و در قرآن كریم خداوند متعال بارها به آن تإكید مى نماید و مى فرماید: ((ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها كتاب و میزان نازل كردیم تا مردم به عدالت قیام كنند.))(10)
از منظر بینش قرآنى در اصلاحات اجتماعى و سیاسى یكى از مهم ترین انگیزه ها باید همان گسترش عدالت باشد چرا كه اگر به این موضوع حیاتى بى توجهى شود و زورمداران, ثروتمندان و حكمرانان براى تكیه بر اریكه قدرت, نفع خود را در سلطه طلبى انحصارگرایى و از میان بردن قسط و عدل ببینند, یقینا به گواهى تاریخ و تجربه و براساس سنت الهى جامعه را در آستانه بحران و فروپاشى قرار خواهند داد و اراده خداوند بر این تعلق گرفته كه در صورت رواج ظلم و ستم و بى عدالتى اركان چنین جامعه را متزلزل و نابود گرداند.
اگر این هدف متعالى از منظر اصلاح طلبان نادیده انگاشته شود و منافع شخصى و گروهى بر ایجاد عدالت در میان مردم ترجیح داده شود تدریجا روحیه ناامیدى, نگرانى در میان مردم اوج گرفته و با توسعه یافتن فسادهاى اقتصادى, سیاسى و اجتماعى, منافع مردم از میان رفته و قانون الهى فراموش خواهد شد. بدین جهت اصلاح طلبان راستین این پیام آسمانى را ـ كه قیام اباعبدالله(ع) نیز در پرتو آن صورت گرفت ـ همیشه نصب العین خود قرار مى دهند كه: عدالت پیشه كنید كه خداوند عدالت طلبان را دوست دارد.(11)

توجه به عزت و خودباورى در سیره حماسى امام حسین(ع) یكى دیگر از مقاصد متعالى آن حضرت است. از زمانى كه پیامبر گرامى اسلام رحلت كرده بود عزت مسلمانان ـ كه در پرتو اطاعت از رسول اكرم(ص) به وجود آمده بود ـ هر روز تضعیف شده و تدریجا از میان آنان رخت بربسته بود تا آنجایى كه در زمان معاویه مردم به عنوان بردگانى حلقه به گوش, در زیر فرمان حاكمان خودسر اموى به سر مى بردند. آنان بدون این كه از خود حركتى نشان دهند و در مورد احقاق حقوقى كه اسلام برایشان به ارمغان آورده بود قدمى بردارند حق حیات خود را در اطاعت از زمامداران مستبد مى دانستند. امام حسین(ع) در خطبه آتشین و روشنگرانه خود در سرزمین منى به این حقیقت تاریخى اشاره كرده و مى فرماید: ((فالارض لهم شاغره و ایدیهم فیها مبسوطه و الناس لهم خول لایدفعون ید لامس, فمن بین جبار عنید و ذى سطوه على الضعفه شدید مطاع لایعرف المبدىء المعید;(12) زمین در تسلط آنان (حاكمان بنى امیه) است و دستشان (براى هر تجاوز و جنایتى) از هر جهت باز است. مردم بردگان آنان به شمار مىآیند آن گونه كه هر دستى كه بر سرشان كوبیده شود قدرت دفاع ندارند. گروهى از این جباران كینه توز بر بینوایان چیره گشته و گروهى دیگر نیز فرمانروایانى هستند كه نه خدا را مى شناسند و نه روز معاد را باور دارند.
آن حضرت براى جبران حقارت مسلمانان و بر گرداندن عزت واقعى به آنان قیام نمود و به عنوان الگو و اسوه عزتمندان حقیقى, نداى هیهات منا الذله را سر داده و به ملت هاى تحقیر شده جهان, راه به دست آوردن عزت و افتخار را آموخت كه عزت حقیقى فقط در سایه توجه به خدا و در پرتو عمل به قانون الهى است و این همان پیام آسمانى قرآن است كه ((فان العزه لله جمیعا;(13) عزت و كرامت منحصرا براى خداست)).
انسان هاى وارسته كه هیچ گاه حقارت ها و حركت هاى ذلت آور افراد پست و فرومایه را نمى توانند تحمل كنند و ارزش هاى انسانى و كرامت خود را به هیچ قیمتى حاضر نمى شوند فدا كنند به پیام عزت بخش حسینى لبیك گفته و در قیام عاشورا شركت جستند. آنان اصلاح طلبان آزاده اى بودند كه از رواج گناه, نابود شدن ارزش هاى الهى, شایع شدن برخى عقاید و خیال هاى باطل و ناهنجارىهاى فراوان جامعه به ستوه آمده بودند و از تحقیر و خدشه دار شدن كرامت مسلمانان رنج مى كشیدند و در دل هاى خود آرزوى رهبرى شایسته و لایق را انتظار مى كشیدند. حضرت سیدالشهدإ (ع) با یارى آن عده به ظاهر اندك, پیام عاشورایى خود را در بلنداى تاریخ منتشر كرده و بازگرداندن عزت و افتخار به مسلمانان را سرلوحه قیام خود قرار داد.

خداوند متعال در آیات متعددى از ارتباط با ستمگران و حكمرانان مستكبر نهى كرده و در مورد عواقب ذلت بار آن هشدار داده است. از جمله در سوره هود مى فرماید: ((ولا تركنوا الى الذین ظلموا فتمسكم النار وما لكم من دون الله من اولیإ ثم لا تنصرون; بر ستمگران اعتماد نكنید[ و به آنان تمایل نداشته باشید] كه این عمل موجب مى شود آتش شما را فراگیرد و در آن حال, هیچ ولى و سرپرستى جز خدا نخواهید داشت و یارى نخواهید شد)).
اما گروهى بدون توجه به عواقب وخیم آن و على رغم هشدارهاى مكرر قرآن به این عمل ننگین و ذلت آور مبادرت مى ورزند این افراد فرومایه براى چند روز زندگى زودگذر دنیوى و به خاطر رفاه و آسایش چند روزه خود به طاغوت ها و ستمگران روى آورده و در مقابل ظلم و ستم آنان نه تنها از خود عكس العمل نشان نمى دهند بلكه با سكوت و گاهى لبخند رضایتآمیز خود عملا در مقام تإیید زورگویان ستم پیشه برمىآیند. معمولا این افراد كم مایه و پست همت براى كسب قدرت, سرمایه, ریاست هاى ظاهرى, حفظ موقعیت و جایگاه خود به این خوارى دنیا و آخرت تن مى دهند.
امام حسین(ع) براى مقابله با این عده رفاه طلب به پا خاسته و یكى از علل قیام خود را مقابله با مستكبران و طاغوتیان شمرده و عالمان و خردمندان و عقلاى جامعه را از نزدیك شدن و ارتباط با آنان برحذر مى دارد و از قول رسول خدا(ص) مى فرماید: ((من رإى سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله ناكثا لعهدالله مخالفا لسنه رسول الله یعمل فى عبادالله بالاثم والعدوان فلم یغیر علیه بفعل و لا قول كان حقا على الله إن یدخله مدخله;(14) هر كس ببیند زمامدار ستم پیشه اى به حقوق الهى و احكام دین بى اعتنایى كرده و حرام خدا را حلال مى شمارد, پیمان خدا را مى شكند و با روش رسول خدا(ص) مخالفت مى ورزد و با بندگان خدا براساس گناه رفتار كرده و دشمنى مى نماید و با این حال براى تغییر و اصلاح روش چنین حاكم ستمگرى در گفتار و كردار اقدام نكند خداوند متعال حق دارد كه او را به همان جایى برد كه آن فرمانرواى ستم پیشه را خواهد برد.
آن حضرت در ادامه سخنانش كه در مقابل لشكر حر بن یزید ریاحى ایراد مى كرد به ضرورت تغییر وضع موجود و اصلاحات اشاره كرده و فرمود: اى مردم! آگاه باشید كه این حاكمان ستمگر, به اطاعت شیطان تن داده و از بندگى خدا سر باز زده و فساد را ظاهر ساخته و رواج داده اند, حدود الهى و مجازات دینى را تعطیل كرده و بیت المال را به خود اختصاص داده اند, آنان حرام خدا را حلال و حلال او را حرام كرده اند و من از هر كسى در اقدام به تغییر وضع موجود شایسته ترم.(15)

توجه به حقوق و زندگى طبقات پائین جامعه و رسیدگى به نیازمندان و فقرا از جمله مصادیق اصلاحات اجتماعى در دیدگاه وحیانى كلام الهى به شمار مىآید. از منظر آیات قرآن یكى از مهم ترین وظایف حاكمیت در جامعه اسلامى, تلاش براى رفع فقر و محرومیت است. زیرا گسترش فقر و همسان نبودن مخارج زندگى با درآمدهاى آن, زمینه رستگارى و سعادت را از میان برده و محرومان را در آستانه سقوط و فسادهاى مختلف قرار مى دهد. به همین جهت رسول گرامى اسلام فرمود: ((كاد الفقر إن یكون كفرا;(16) فقر و ندارى به كفر نزدیكتر است.))
از دیدگاه فرهنگ قرآنى یكى از مهم ترین وظایف حاكمان در حكومت اسلامى تلاش براى رفع فقر و محرومیت و از بین بردن زمینه ها و عوامل فقر است. از میان رفتن خلاقیت ها و استعدادهاى درونى, اضطراب روح و ناآرامى وجدان انسانى, از دست رفتن موقعیت ها و فرصت هاى اجتماعى, رشد ارتباطات ناسالم میان افراد, افسردگى, پرخاشگرى, افزایش جرم و جنایت و انواع ناهنجارىهاى شخصیتى, از جمله ره آورد محرومیت و فقر در جامعه مى باشد. به این جهت خداوند متعال رسیدگى به طبقات پایین جامعه را در ضمن آیات متعددى در رإس اصلاحات اجتماعى قلمداد نموده و در مورد یتیمان كه بخشى از محرومان جامعه را تشكیل مى دهند, مى فرماید: ((ویسالونك عن الیتامى قل اصلاح لهم خیر وان تخالطوهم فاخوانكم والله یعلم المفسد من المصلح;(17) از تو درباره یتیمان سوال مى كنند بگو اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگى خود را با زندگى آنان بیامیزید آنها برادران شما هستند,[ شما با آنان همانند برادران و خواهران دینى رفتار كنید] خداوند متعال البته كه مفسدان را از مصلحان باز مى شناسد)).
اساسا در بینش قرآنى محرومان و طبقات پایین جامعه بیشترین مشكلات را در حركت هاى مختلف سیاسى و اجتماعى تحمل كرده و بار سنگین زحمات را به دوش مى كشند و آنانند كه باید مورد تقدیر و تكریم مسوولان جامعه قرار بگیرند و در مقابل, مرفهین و متمولان بى درد و كوردلان حوادث سخت و بحران هاى جامعه در حاشیه امن قرار داشته و در هنگام چیدن میوه نهضت هاى اصلاحى خود را از همه پیش قدم تر مى پندارند.
خداوند متعال مى فرماید: ((واذآ انزلت سوره ان آمنوا بالله وجاهدوا مع رسوله استاذنك اولوا الطول منهم;(18) هرگاه سوره اى نازل شود كه به ایمان به خدا و جهاد در راه دین دستور دهد ثروتمندان توانا از حضور تو تقاضا مى كنند كه ما را از جهاد معاف بدار)).
در سیره امام حسین(ع) نیز فقرزدایى و یارى به محرومان جایگاه ویژه اى دارد, آن گرامى این شیوه قرآنى را در رفتار و گفتار خویش عملى ساخته و درسآموز دیگران در عرصه زندگى شد. احادیث و روایات فراوانى درباره آن حضرت وجود دارد كه حكایت از دستگیرى از ضعفاى جامعه و توجه خاص به طبقات محروم دارد. امام حسین(ع) حتى در روزهاى بحرانى زندگى خویش در سفر كربلا از این خصلت انسانى خویش صرف نظر نكرد. یارى به یك خانواده نیازمند مسیحى, كمك به على بن طعان محاربى, و مصادره كاروان تجارتى حكومت و تقسیم آن بین نیازمندان از جمله اقدامات آن حضرت در راستاى فقرزدایى در جامعه مى باشد.
آن حضرت در سخنان كوبنده خویش به نخبگان و عقلاى جامعه و افراد صاحب نفوذ نهیب زده و به آنان در مورد كوتاهى در حق محرومان جامعه شدیدا هشدار داده و فرمود: ((فاما حق الضعفإ فضیعتم و اما حقكم بزعمكم فطلبتم;(19) حق ضعیفان و بینوایان را پایمال نموده و آن چه را كه حق خودتان مى پنداشتید مطالبه كردید)).
در اندیشه امام حسین(ع) بدترین صفات زمامداران و مسئولین جامعه بى مهرى به قشر محروم جامعه است هم چنان كه فرمود: بدترین صفات حاكمان, ترس از دشمنان, بى رحمى و قساوت در حق ضعیفان و محرومان و خوددارى از بخشش در هنگام عطا مى باشد.(20)
حضرت مهدى(ع) در مورد خصلت یتیم پرورى و فقیرنوازى حضرت اباعبدالله(ع) مى فرماید: ((اى جد بزرگوار! تو بهار یتیمان, پناهگاه مردم, مایه سربلندى اسلام, كانون احكام الهى و هم پیمان بخشش و احسان بودى)).(21)

در نهضت هاى اصلاحى گاهى افراد فرصت طلب و سودجو به بهانه اصلاح امور وارد جامعه شده و در دستگاه هاى مختلف رخنه كرده و شعارها و ادعاهاى عموم پسند مطرح مى كنند.
اگر چهره واقعى آنان افشا شود مردم به مفاسد فسادانگیز و نقشه هاى نفاقآمیز آنان پى خواهند برد. خداوند متعال ضمن گوشزد كردن خطر این گروه هاى فرصت طلب و موج سوار, مى فرماید: ((واذا قیل لهم لا تفسدوا فى الارض قالوا انما نحن مصلحون الا انهم هم المفسدون ولـكن لا یشعرون;(22) هرگاه به این عده گفته شود: در جامعه فساد نكنید, مى گویند: همانا اصلاح طلب هستیم, آگاه باش آنان اهل فسادند ولى نمى فهمند.)) براى همین در كنار حركت هاى انقلابى اصلاح طلبانه, عده اى با آگاهى یا ناآگاهى به دنبال توطئه و فساد علیه اهل ایمان برمىآیند و كار باطل و افسادگرایانه خود را اصلاح طلبى مى نامند. اینان تلاش مى كنند قیام هاى الهى و كوشش هاى اهل حق را باطل جلوه داده و مقابله آن را حق خود بدانند.
این دنیاپرستان اهریمن صفت, مردم عادى را اغفال نموده و حقایق را واژگون جلوه مى دهند و در حقیقت آنان مهمترین موانع در راه اصلاحات راستین و خطرناكترین سد در مقابل اجراى فرامین الهى هستند. در نهضت عاشورا نیز این قبیل افراد از اهل باطل سركوبى قیام حضرت اباعبدالله(ع) را به عنوان مبارزه با فساد و تباهى و هرج و مرج قلمداد كرده و حركت عاشورایى خود را در جهت فساد جامعه دانسته و با تبلیغات وسیع خود مردم را بر علیه خاندان پیامبر(ص) شورانیده بودند. آرى یزید خود را حق جلوه داده و از كتاب خدا براى حقانیت حكومت فاسد خویش دلیل اقامه مى كرد او با توسل به آیه ((قل اللهم مالك الملك...))(23) نتیجه مى گرفت كه خداوند طبق این آیه مرا عزیز كرده و حسین بن على(ع) را خوار نمود. پس من بهتر از او هستم.
هم چنین عوامل وى زمانى كه از دستگیرى امام حسین(ع) در مكه مإیوس شدند تهمت فساد و تبهكارى و اقدام بر علیه امنیت اجتماعى به حضرت سیدالشهدا(ع) زده و گفتند: آیا از خدا نمى ترسى كه از جماعت مسلمانان خارج شده و در میان امت اسلام تفرقه ایجاد مى كنى؟(24) و ابن زیاد همین سخن را در مواجهه با حضرت مسلم بن عقیل بر زبان آورد.(25)
آنان قیام معنوى امام حسین(ع) را به عنوان تفرقه و شكستن وحدت مسلمین نامیده و خود را انسان هاى مصلحت اندیش مى پنداشتند كه در جهت صلاح جامعه قدم برمى دارند.

حقیقتا داستان بسیار شیرین حضرت یوسف(علیه السلام) ((زندگى نامه)) واقعى جوانان حقیقت جو است و شیوه زندگى كردن نوجوانان و جوانان را در گستره خود قرار داده است. پس در جواب این سوال كه:
آیا داستان یوسف(علیه السلام) قابل توسعه است؟ و آیا عنصرى دانستن آن قابل اثبات مى باشد؟ باید گفت: قرآن در روایات, كتاب ((جرى)) معرفى گشته, یعنى مانند آفتاب و ماه در جریان است و بر انواع مصادیق قابل تطبیق است. از این رو هم طبق روایات یك آیه از قرآن نیز بر هر موردى كه قابل انطباق باشد تطبیق مى گردد; هرچند كه ربطى به مورد نزول آیه نداشته باشد. عقل هم همین سلیقه و روش را صحیح مى داند, چون قرآن براى هدایت همه انسان ها و در همه زمان ها نازل شده است.
بنابراین داستان حضرت یوسف(علیه السلام) همان سرنوشت و فراز و نشیب زندگى یك جوان قدسى است و گستره زندگى تمام جوانان را در هر زمان و مكانى, تحت پوشش قرار مى دهد. از این رو ((جوانان قرآن)) باید یوسف گونه با آسیب ها و آفت ها مقابله نمایند. از این رو سوره یوسف را ـ كه سوره جوانان و زندگى نامه یوسف(علیه السلام) است ـ مطالعه كرده و از آن الگو بگیرند.

همان طورى كه صفات پسندیده, انسان را به معراج مى برند, صفات ناپسند نیز انسان را به گمراهى مى كشانند. یكى از صفات ناپسندى كه زندگى انسان را به نابسامانى مى كشاند, حسادت است. ((حسد)) نهال ایمان را مى سوزاند و فرد و جامعه را با خطر جدى مواجه مى سازد. آتش حسد, حد و مرزى نمى شناسد, بلكه فراگیر بوده و دامن گیر همه افراد مى گردد. خداوند در همین زمینه مى فرماید: ((اذ قالوا لیوسف واخوه احب الى ابینا منا ونحن عصبه ان ابانا لفى ضلال مبین))(1) آنگاه كه (برادران او) گفتند: همانا یوسف و برادرش (بنیامین) نزد پدرمان از ما كه گروهى نیرومند هستیم محبوب ترند. همانا پدرمان (در این علاقه به آن دو) در گمراهى روشنى است.
اولین آسیبى كه این جوان ملكوتى را با خطر جدى مواجه ساخت, ((حسادت خودمانى)) بود. حسادتى كه از درون خانه شعله ور شده, حس حسادت, برادران را به طرح نقشه اى وادار ساخت, بعضى گفتند: ((یا یوسف را بكشید و یا او را به سرزمین دوردستى بیفكنید تا محبت پدر یك پارچه متوجه شما بشود.))(2) این بود دو پیشنهاد پلیدى كه در بین برادران به خاطر حسادت مطرح شد:
حسن یوسف دیده اخوان ندید
از دل یعقوب كى شد ناپدید(3)
لذا امام سجاد(علیه السلام) مى فرماید:
((اللهم سلم لى قلبى من البغى والحسد والكبر والعجب والریإ والنفاق و سوء الاخلاق; خدایا! قلب و جان مرا از سركشى, حسد, خودبزرگ بینى, از خود راضى بودن, خودنمایى, دورویى, و اخلاق ناپسند, سلامت بدار.))(4)
حسد, یك بیمارى روانى اى است كه جان و جامعه انسانى را نابود مى كند. لذا باید با دعا و عوامل معنوىاى كه ائمه معصومین(علیهم السلام) بیان كرده اند آن را مداوا نمود.
بنابراین حسد را باید از طریق دعا درمان كرد, نه دارو و عوامل مادى.
حضرت على(علیه السلام) مى فرماید:
((فان الحسد یإكل الایمان كما تإكل النار الحطب; (بر هم حسد مورزید كه) حسد ایمان را مى خورد ـ چنان كه آتش هیزم را نابود مى كند.))(5)
البته حسادت هاى دشمنان معنویت, مرموزتر و شكننده تر از حسادت آدم هاى معمولى است, زیرا سرمنشإاش مسائل سیاسى ـ اجتماعى است. دنیاى امروز به صورت مجتمعى از همسایگان و دهكده اى كوچك درآمده است. به طورى كه با همدیگر رفت و آمد داشته و از رفتار همدیگر آگاه و باخبرند. در یك چنین دهكده اى جهانى, دشمن به راحتى از همه چیز و همه كس اطلاع دارد. به راحتى مى تواند قشرهاى مختلف هر جامعه را شناسایى كرده و مورد هجوم فرهنگى و مانند آن قرار دهد. بنابراین آسیب شناسى جوانان باید با نگرشى جهانى و كلى مورد بررسى قرار گیرد, نه در یك جامعه بسته و محدود. به هر حال حسودان جهانى پیروان حضرت یوسف را در سراسر جهان مورد تهدید قرار داده, و براى تمام آن ها طرح و نقشه شومى تدارك دیده اند.
گرچه آسیب ها و آفت ها در حیاط خلوت منزل و درون خانه, پیروان حضرت یوسف راتهدید مى كند. اما دشمنان خارجى و داخلى اى كه با پاكى و معنویت مخالف اند, كمتر آنها را فراهم مى كنند. به عنوان مثال مى توان به پخش برنامه هاى مبتذل ماهواره اى و امثال آن اشاره كرد.
لذا امام سجاد(علیه السلام) مى فرمایند:
((بارخدایا! مشركان را به مشركان گرفتار ساز تا از دستیابى بر سرزمین هاى مسلمانان بازمانند, و آنان را با كاستن عددشان از كاستن مسلمین باز دار و رشته اتحادشان را بگسل تا از همدستى بر ضد مسلمین باز مانند.))(6)
بنابراین باید براى محفوظ ماندن جوانان از خطر دورى از معنویت و فرار از حقیقت و اخلاق انسانى تلاش كرد و از هر نیرو و امكاناتى استفاده نمود; گرچه خود جوانان هم باید با هوشیارى و فراست با نقشه هاى ضد انسانى دشمنان و دوستان مقابله كرده و از دام آنها فرار كنند.

خداوند در قرآن كریم مى فرماید:
((قالوا یا ابانا انا ذهبنا نستبق وتركنا یوسف عند متاعنا فاكله الذئب وما انت بمومن لنا ولو كنا صادقین))(7) گفتند: اى پدر! ما براى مسابقه رفتیم و یوسف را نزد اثاثیه خود گذاشتیم و گرگ او را خورد. هرچند ما راست بگوییم, اما تو باور نخواهى كرد.
گرگ ها, براى خوردن دست به درندگى نمى زنند, بلكه به خاطر شهوت رانى و خون آشامى است كه خوى درندگى را در آنها تقویت كرده. از این رو هیچ وقت آرام نمى گیرند و تمام توان خود را به كار مى بندند. در عین این كه گرگ ها نسبت به بعضى از حیوانات دیگر مانند: پلنگ, نهنگ, شیر و شتر, جثه كوچكترى دارند, اما به جهت صفت ((خون آشامى)) سمبل ((درندگى)) مى باشند:
اى صبا در دل یوسف مگو یعقوب را
آشتى كردند یارانش ولى گرگ آشتى(8)
گرگ صفتى و خوى درندگى در جامعه ناسالم جهانى امروز, موج مى زند. امام على (علیه السلام) در نامه اى به عبدالله پسر عباس یا عبیدالله برادر عبدالله فرموده:
((... و ایتامهم اختطاف الذئب الازل دامیه المعزى الكسیره...; و چون مجال بیشترى در خیانت به امت, به دستت افتاد, شتابان حمله نمودى و تند برجستى و آنچه توانستى از مالى كه براى بیوه زنان و یتیمان نهاده بودند بربودى. چنانكه گرگ تیز تك برآید و بز زخم خورده و از كار افتاده را برباید... به خدا اگر حسن و حسین چنان مى كردند كه تو كردى از من روى خوش نمى دیدند و به آرزویى هم نمى رسیدند, تا آن كه حق را از آنان بستانم و باطلى را كه به ستمشان پدید شده نابود گردانم.))(9)
امام على(علیه السلام) زندگى رانت خواران و راحت خواهان را مورد آسیب شناسى و كالبد شكافى قرار مى دهد و آنان را با گرگ تیز تكى كه بز زخم خورده و از كار افتاده را برباید, مقایسه و تشبیه مى كند.
به هر حال اگرچه جوانان یك جامعه مانند یوسف از شر گرگ صفتان روزگار در امان نیستند, اما با توكل به خدا و پیمودن راه انسانیت و حقیقت مى توانند از موج حمله هاى آنها در امان باشند. خداوند هم پشتیبان و یاور انسان هاى پاك و ملكوتى است.
حضرت على(علیه السلام) در یك آسیب شناسى عمیق و دقیق, گرگ صفتان تمام زمان ها را مورد خطاب قرار مى دهد, مى فرماید:
((... و كان اهل ذلك الزمان ذئابا, و سلاطینه سباعا, و اوساطه إكالا, و فقراوه امواتا.. ولبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا; پیشواى قوم باید با مردم خود به راستى سخن بگوید و پراكندگى مردم را به اجتماع تبدیل كند, و ذهن خود را آماده پذیرفتن گرداند[...در غیر این صورت] باطل بر جاى استوار شود, و نادانى بر طبیعت ها سوار و كار ستمكار بزرگ گردد, و دعوت (به حق) اندك و كم خریدار شود, و روزگار چون درنده اى دیوانه حمله آرد, و باطل آرمیده برخیزد, و در كار دین جدایى پذیرند, در دروغ با هم دوست باشند و در راست با یكدیگر دشمن شوند. و چون چنین شود, فرزند ـ با پدر ـ كینه ورزد و باران, كشت ها را بسوزاند, فرومایگان درهم پخش كنند, و جوانمردان تهدیدست مانند. مردم این زمان گرگانند, و پادشاهانشان درندگان, و فرودستان طعمه آنان, مستمندان همانند مردگان باشند. سرچشمه راستى خشك شود و چشمه دروغ جوشان گردد. راستى را به زبان به كار برند, ولى در دل با هم دشمن اند. گناه و نافرمانى سبب پیوند گردد و پارسایى موجب ریشخند, و اسلام به طور وارونه جلوه دهند و كسى سخن حق نگوید.))(10)
بنابراین از دیدگاه امیرالمومنین (علیه السلام) ریا و دورویى, گرگ صفتى و خوى درندگى, آسیب هایى هستند كه مى توانند افراد جامعه, خصوصا جوانان را به كام خود فرو برده و از مسیر انسانیت و پاكى منحرف سازند. لذا در عصر ما هیچ كس نمى تواند رهبرى قافله جوانان جهان را بر عهده بگیرد مگر این كه خود از تمام پلیدىها و حیله ها به دور باشد و نفس خود را با صفات پاك انسانى آراسته گرداند. بنابراین بهترین راهنماى بشریت ـ در رسیدن به سعادت ـ همان رهبران معنوىاند. چالش ها و موانع رشد معنوى جوانان
در داستان حضرت یوسف (علیه السلام) آمده:
((وجإت سیاره فارسلوا واردهم فادلى دلوه قال یا بشرى هـذا غلام واسروه بضاعه والله علیم بما یعملون)) كاروانى فرا رسید و آب آورشان را فرستادند. او دلوش را در چاه انداخت و گفت: مژده باد, این پسركى است...))(11)
چاه را تو خانه اى بینى لطیف
دام را تو دانه اى بینى ظریف(12)
معمولا اشیاى قیمتى ـ مانند طلا ـ و انسان هاى باارزش و اندیشمند ـ مانند جوانان فعال ـ در تیررس دشمنان و گرگ صفتان تیز دندان قرار دارند. جوانان هر مرز و بومى, سرمایه هاى انسانى و معنوى آن كشوراند, و انرژىهاى متراكم زیادى را در خود ذخیره دارند.
كیم ـ وو ـ چونگ مى گوید:
((در میان تمام چیزهایى كه جوانى به همراه دارد, مهمترینشان آرزوهاست. مردمانى كه آرزو و هدف دارند فقر نمى شناسند, زیرا شخص به اندازه هدف هایش ثروتمند است, جوانى دورانى از زندگى است كه حتى اگر شخص هیچ چیز نداشته باشد, ولى هدف داشته باشد, نیازى به اشك و غبطه خوردن ندارد. تاریخ متعلق به كسانى است كه در زندگى هدف دارند, آرزوها, اهداف, آمال و امیدها قدرت هایى هستند كه با آنها مى توان جهان را متحول ساخت, ملت هایى كه برنامه دارند سرانجام اهدافشان به واقعیت منتهى مى شود.))(13)
لذا این نیروهاى سرشار از انرژى و تحرك, مورد هدف دشمنان قرار مى گیرند. از این جهت براى به دام انداختن جوانان از ((دام هاى متنوع)) استفاده مى كنند و از ((تنوع دام ها)) لذت مى برند. گاهى گرگ منشى پیش مى روند و زمانى هم از چاه ها و چالش هاى موجود در جامعه مدد مى گیرند تا جوان روشن ضمیر را زمین گیر نمایند و به تباهى بكشند كه عامل مهم افسردگى و بى انگیزه شدن جوانان است; چنان كه برادران حضرت یوسف(علیه السلام) نیز او را فداى بلهوسى و صفت زشت حسد و خودخواهى خودشان كردند و نوجوانى مثل یوسف (علیه السلام) را از بسیارى فرصت هاى نوجوانى محروم ساختند.
البته چاهى كه دشمنان, در عصر جاهلیت جدید و عصر فضا در مسیر جوانان قرار داده اند شكل عوض كرده و با تنوع بیشترى جلوه نموده است. چاه و چاله, در عصر جاهلیت جدید, داراى لایه هایى متعدد و متنوع است و به شكل رسانه هاى جمعى اى مانند: اینترنتى, ماهواره, رایانه و... درآمده است.
دشمنان كوردل, با ارائه ده درصد برنامه هاى منفى, موهوم, مهیج, مهمل و فحشا, در اینترنت, ماهواره و... نود درصد از جوانان جهان قربانى مى گیرند. اگرچه در این میان جوانان و نوجوانان متعهد و متدین از این سقوط در امان مى باشند, زیرا زندگى حضرت یوسف(علیه السلام) را الگوى زندگى خود قرار مى دهند.
آرى! ((خداوند بندگان مخلص خود را تنها نمى گذارد و آنها را در شداید و سختى ها نجات مى دهد. نوح را روى آب, یونس را زیر آب, یوسف را در كنار آب, نجات داد. هم چنان كه ابراهیم را از آتش, موسى را در وسط دریا و محمد (صلى الله علیه و آله و سلم) را در داخل غار و على(علیه السلام) را در لیله المبیت ـ كه به جاى پیامبر خوابیده بود ـ نجات داد. خداوند هر جا اراده كند, بدون خواست انسان عملى مى شود. مثلا حضرت موسى رفت تا آتش بیاورد, ولى با وحى و پیامبرى برگشت و این كاروان رفتند تا آب بیاورند, ولى یوسف را نجات داده و با او برگشتند.
با اراده الهى ریسمان چاهى وسیله شد تا یوسف از قعر چاه به تخت و كاخ برسد, پس بنگرید با حبل الله چه مى توان انجام داد!))(14)
((یا ایها الناس ضرب مثل فاستمعوا له ان الذین تدعون من دون الله لن یخلقوا ذبابا ولو اجتمعوا له...; اى مردم به مثلى كه زده شده است گوش فرا دهید: كسانى كه غیر از خدا مى خوانیدشان هرگز قادر به خلق مگسى هم نیستند, اگرچه براى این كار متفق شوند و اگر مگس چیزى از آنها برباید قدرت پس گرفتنش را ندارند. آرى طالب و مطلوب ناتوانند.))(15)
پیام قرآن براى همیشه جاودانه است و دشمنان یوسف قرآن و جوانان قرآنى براى همیشه ناتوان اند. این پیام قرآنى را باور كنیم و باز باورهاى خود را باور نمائیم و آن را پاس بداریم. برده گیرى جوانان در عصر فضا
((وشروه بثمن بخس دراهم معدوده وكانوا فیه من الزاهدین; او را با بى رغبتى به بهایى اندك ـ چند درهم ـ فروختند.))(16)
با رویكرد جدید به زندگى بشریت, ((بازگشت به برده گیرى و برده فروشى)) به وضوح به چشم مى خورد. بازار برده فروشى در عصر جاهلیت جدید, بسیار رایج است, یعنى با گرفتن اراده از آنها, تحت سیطره خود درآورده اند.
((جاهلیت مدرن)) منشإ همه فسادها است. اگر در جاهلیت اولى, تن انسان ها به بردگى افتاده مى شد, در جاهلیت مدرن, اندیشه, باورها, اراده, انسانیت, شخصیت, عرض و آبروى افراد به بردگى گرفته مى شود.
در جاهلیت قدیم در سه صورت, فرزندان خود را مى كشتند:
از دختران نفرت داشتند, لذا آنها را مى كشتند.
به خاطر نداشتن باور درست, مثلا: از ترس روزى فرزندان خودشان را مى كشتند: ((ولا تقتلوا اولادكم خشیه املاق نحن نرزقهم وایاكم ان قتلهم كان خطءا كبیرا; فرزندان خود را از ترس تنگدستى به قتل نرسانید, ما رازق آنها و شما هستیم و كشتن آنها گناه بزرگى است.))(17)
عده اى فرزندان خود را براى بت ها, قربانى مى كردند:
((وكذلك زین لكثیر من المشركین قتل اولادهم شركآوهم لیردوهم ولیلبسوا علیهم دینهم ولو شإ الله ما فعلوه فذرهم وما یفترون; این چنین شریكانشان كشتن فرزند را در نظر بسیارى از مشركان بیاراستند تا هلاكشان كنند و آیین آنها را مشتبه سازند, اگر خدا مى خواست این كار را نمى كردند بنابراین آنها را با تهمت هایشان تنها بگذارید.))(18)
اما در جاهلیت جدید, فرزندان و بچه هاى خیابانى وجود دارند, پدیده ((بچه هاى خیابانى)), پدیده بسیار پلید عصر فضا و زندگى ماشینى است.
بى سرپناهى, بى سرپرستى و بدسرپرستى سبب شده همه روزه شاهد كودكانى باشیم كه در خیابان ها, میادین و پایانه هاى[ شهرهاى بزرگ] سرگردانند.
پایان سرگردانى هم پیوستن به گروه هایى است كه كار آنها سوء استفاده از كودكان و از بین بردن كرامت انسانى آنها است.))(19)
شكار بچه هاى بوسنى هرزگوینى, از ناحیه جهانگردان اروپاى متمدن, آن هم جهت سرگرمى و تفریح, دست آورد پلید جاهلیت جدید است.
بى خانه مانى و آوارگى كودكان فلسطینى ـ بالغ بر پنجاه سال ـ از دست یهودیان منحرف صهیونیسم, هزاران برابر بدتر و پلیدتر از فرزندكشى و برده فروشى در عصر جاهلیت قدیم است. این ((سرطان بى پایان و دنباله دار)), به هیچ چیز رحم نمى كند. همانند گرگان خون آشام و سگان هار با هیچ كس سر آشنایى و سازش ندارند. خردسالان فلسطینى را همانند بره هاى نوپا زودتر و بهتر مى درند. گرگ هاى خون آشامى كه خود هم مدعى مدافع حقوق بشر هستند. مثل
روزى گرگ خون آشامى كه سرچشمه مشغول خوردن آب بود, با قلدرى به ته چشمه آمد, با بره كوچكى كه مشغول خوردن آب بود برخورد كرد و به او گفت: چرا آب را گل آلود مى كنى؟!
بره گفت: اولا من آب را گل آلود نكردم. ثانیا اگر هم آب را گل آلود كرده باشم, آسیبش به شما كه سر چشمه هستید نمى رسد.
گفت: نه, سال گذشته هم آب را گل آلود كرده بودى!!
بره گفت: من كه شش ماه بیشتر سن ندارم.
گرگ وقتى دید, بره دارد منطقى وقانونى حرف مى زند, در جا, بره را پاره پاره كرد!!
آرى, منطق گرگ صفتان عصر جاهلیت جدید, غیر از این نیست. آنها از منطق, قانون, قرآن و اسلام مى ترسند و هر جا پاى مسلمانان, به ویژه شیعیان به میان آید, آن جا را با خاك یكسان مى كنند...
كودكان آواره و گرسنه عراق و افغانستان و دیگران هم با یك چنین سرنوشتى مواجه هستند و از دست گرگان بى امان ند.
هر جامعه اى كه ارزش نیروهاى جوان خود را نداند, آن را به طور ارزان از دست مى دهد. به همین جهت قافله مذكور, یوسف(علیه السلام) را به بهاى اندكى به دیگران فروختند.(20) جامعه اى كه سالم نباشد, یوسف(علیه السلام) و پیروان آن را به بهاى اندك مى فروشند و از نعمت هاى بزرگ خداوند سپاسگزارى نمى كنند... ولى آنهایى كه قدر و ارزش این نوع جوانان را مى دانند به هر شكلى آنها را در اختیار مى گیرند:
((وقال الذى اشتراه من مصر لامراته اكرمى مثواه عسى ان ینفعنا او نتخذه ولدا)) آن كس كه او را از سرزمین مصر خرید به همسرش گفت: مقام وى را گرامى دار, شاید براى ما مفید باشد, و یا او را به عنوان فرزند انتخاب كنیم.))(21)
منتها فروش جوانان در هر زمانى به شكل مختلفى صورت مى گیرد. در گذشته به صورت برده و غلام, اما در زمان كنونى به صورت بى اراده كردن و بى هویت وانمود كردن جوانان است. به همین جهت دشمنان مى كوشند تا این دوران حساس زندگى انسان ها را با تلاطم هاى روحى و جسمى نابود كنند و از حركت تكاملى آنها جلوگیرى نمایند.
به هر حال جوانان عزیز در تمام نقاط جهان در هر لحظه مى توانند خود را پیدا كنند و از فرصت استفاده كرده و به سیر تكاملى روحى, انسانى و اجتماعى خود ادامه دهند, چنان كه الگوى آنها یعنى حضرت یوسف(علیه السلام) نیز چنین كرد. آتشفشان شهوت و جوانان
در ادامه داستان حضرت یوسف آمده:
((وراودته التى هو فى بیتها عن نفسه وغلقت الابواب وقالت هیت لك قال معاذ الله انه ربى احسن مثواى انه لا یفلح الظالمون))(22)
و زنى كه یوسف در خانه او بود از یوسف از طریق مراوده و ملایمت, تمناى كام گیرى كرد و درها را (براى انجام مقصودش) محكم بست و گفت: بیا كه براى تو آماده ام. یوسف گفت: پناه به خدا كه او پروردگار من است و مقام مرا گرامى داشته, قطعا ستمگران رستگار نمى شوند.))(23)
یكى از مسائلى كه براى انسان ها و مخصوصا جوان مشكل ساز است قوه شهوت است, لذا دشمنان روى همین مسئله سرمایه گذارى كرده اند.
بر سر راه غریزه شهوت, دو راه وجود دارد:
راهى كه سر از آتش خروشان شهوت درآورد.
راه دیگر آن كه, به جویبارى مبدل گردد كه آب زلال را به سوى سرزمین بكر هدایت كند, تا آن جا را به گلستان زیبا تبدیل سازد.
این دو راه, بى نهایت نسبت به هم فاصله دارند. راه اول صاحبش را به آتش ابدى و بى پایان مى برد و او را از انسانیت دور مى كند. راه دوم, صاحبش را تا به دیدار حق پیش مى راند و او را به حقیقت ارشاد مى كند. پدیده شهوت و غریزه جنسى, یكى از مهم ترین زمینه هاى آسیب پذیر و آسیب آفرین جوانان است.
دشمنان تیزدندان و شهوت پرستان شعبده باز, همیشه روى نكات آسیب پذیر انگشت مى نهند و نسل صالح را به سوى یك نسل پلید فراخوانى مى كنند. یكى از كارهایى كه زمینه ساز آسیب پذیرى جوان شده, عدم تشكیل خانواده و تبدیل زندگى فردى به اجتماعى خانوادگى و دشوار جلوه دادن آن است به طورى كه مى توان گفت: بى شباهت به میدان جنگ رفتن نیست, با این تفاوت كه همواره احتمال شكست و مغلوبیت آن از پیروزى فزون تر مى باشد.
گروهى از جوانان روى همین اصل و عوامل دیگرى از همان ابتدا فكر تشكیل خانواده و زندگى اجتماعى را از مغز خود بیرون كرده و زندگى آزاد و تنهایى را اختیار نموده اند. جمعى دیگر به خاطر بعضى توقعات بى جا و تقاضاهاى گوناگون كم كم عقب نشینى كرده اند...(24)
نسلى كه براى شهوت رانى به خاك مى افتند و سرافكندگى را به جان مى خرد, تا مرز نیستى و فدا كردن هستى و همه ارزشها پیش مى رود. در برابر شهوت تعظیم مى كند و برده مى شود و همانند بت آن را پرستش مى كند. در چنین حالتى, شهوت آفرینان از این زمینه ها استفاده مى نمایند و با برنامه ریزى منظم, نود درصد قربانى مى گیرد. مثلا در آیینه آمار آمده, شهوت آفرینان ده درصد فیلم مبتذل و فحشا پخش كرده و در سطح بین الملل نود درصد مشترى جذب مى كنند.
امام سجاد(علیه السلام) در این رابطه مى فرماید: شهوت آفرینان با شهوت و شبهه در جست وجوى فرزندان ما هستند و در راه شان دام شهوت و شبهه نصب مى كنند و اگر آنها را وعده دهند, دروغ مى گویند. خدایا عمر فرزندان را براى ما طولانى گردان, و بر ایام زندگى شان براى من بیفزا و خردسالان را برایم تربیت كن, و ناتوانشان را برایم نیرو ده, و بدن ها و دینشان و اخلاقشان را برایم به سلامت دار.(25)
بسیارى از جوان ها بعد از آن كه سلامتى, جوانى, ارزش ها و فرصت ها را از دست دادند, متوجه مى شوند كه چه نعمت هاى بزرگى را از دست داده اند. همیشه مریض ها حسرت سلامتى را دارند و كهنسالان حسرت جوانى. زندانى در زندان بهتر متوجه نادانى و لغزش هاى خویش مى شود. اكثر جوانان, زندگى ((آزمایش و خطایى)) دارند. زندگى را از اول جدى نمى گیرند و با خطرها هم به صورت جدى برخورد نمى كند. ((زندگى آزمایشگاهى)) به جایى نمى رسد. زندگى باید از روى تدبر و تعقل آغاز شود. محور زندگى باید تفكر قرآنى باشد. براى زندگى و زنده ماندن باید برنامه داشت. زندگى را نباید رها ساخت. زندگى همانند پرنده در قفس نیست كه از روى دلسوزى آن را رها سازیم. همسان زندانى نیست كه آن را به حبس ابد محكوم نماییم. زندگى یعنى: ((جاودانه شدن, جاودانه ماندن و جاودانه مردن)).
تفسیر درست زندگى را باید از زبان ((زمان)) شنید. با گذشت زمان روشن مى شود زندگى یعنى چه؟ پرنده واقعى و پیروزمند میدان كیست؟ به هر حال باید نفس را به چیزى مشغول كنیم وگرنه او ما را به گناه مشغول مى كند.
البته ممكن است كه جوانى به خاطر بى گناهى به زندان بیفتد, چنان كه حضرت یوسف(علیه السلام) نیز به خاطر بى گناهى به زندان افتاد:
بى گناهى كم گناهى نیست در دیوان عشق
یوسف از دامان پاك خود به زندان مى رود
قرآن مجید در مورد یوسف (علیه السلام) مى فرماید:
((واستبقا الباب وقدت قمیصه من دبر والفیا سیدها لدى الباب قالت ما جزإ من اراد باهلك سوءا الا ان یسجن او عذاب الیم))(26)
و هر دو به سوى در سبقت گرفتند و آن زن پیراهن یوسف را از پشت درید. ناگهان شوهرش را نزد در یافتند. زن (با چهره حق به جانبى براى انتقام از یوسف با تبرئه خویش) گفت: كیفر كسى كه به همسر تو قصد بد داشته جز زندان و یا شكنجه دردناك چیست؟))
متإسفانه در بعضى از نقاط جهان با جوانان پاك دامن با خشونت رفتار مى شود; مثلا به جرم آزادى خواهى, دفاع از وطن و ناموس خود و مانند آن به بازداشت گاه و زندان مى افتند. منتها خداوند جبران پاكى و پاك دامنى خواهد كرد, چنان كه یوسف (علیه السلام) را پس از دوران سخت زندان به پادشاهى رساند.
البته نوع زندان و زندانى كردن در هر زمانى ممكن است متفاوت باشد. در عصر كنونى به طور عمومى همه را در محیط آزاد زندانى كرده اند, یعنى باعث دورماندگى جوانان از حقیقت و مانع رسیدن آنها به كمال انسانى مى شوند. با پخش برنامه هاى ضد انسانى و ضد اخلاقى مانع دست یابى جوانان به چشمه انسانیت شده اند.
عصرى كه در آن زندگى مى كنیم, ((عصر جنگ روان)) است همه نگران نگرانى هاى خود هستند, براى گم شده درونى, نگران و سرگردان هستند. زندگى را بسیار مبهم معنا مى كنند. آه سرد مى كشند. همه كار مى كنند ولى نمى دانند چه كار مى كنند. رقابت شدید است, اما نمى دانند براى چه؟ چون براى فلسفه زندگى جواب نیافتند.
باید بدانیم دنیا دریایى است مملو از رنج و مصیبت. زندگى نه یك مسیر روان صیقل یافته است و نه بسترى است از گلهاى سرخ, حتى اگر زندگى بسترى پوشیده از گل هاى سرخ بود, فراموش نكنید, گل هاى سرخ هم پر از تیغ هاى تیز و برنده اند.
تقریبا كامیابى تمام افراد موفق امروز نتیجه محنت ها و مشقت هاى دیروز آنان است, نه به لحاظ گام نهادن در بستر گل هاى پر طراوت.(27)
رفاه طلبى توإم با تنبلى, راحت طلبى و رانت خوارى, از جمله نشانه هاى یك جامعه بیمار است. همان زندان نامریى اى است كه دیگران خواهان آن هستند.
بالاخره در چنین عصرى و در چنین فضایى, وظیفه دینداران, جوانان, دولت مردان و دلسوخته گان این است كه فضاى حاكم بر جامعه را, ((خدامحورى)) قرار دهند. براى دست یافتن به چنین فضاى معنوىاى در جامعه, به سرمایه گذارى كلان در زمینه هاى فرهنگى و تربیتى و مانند آن نیازمندیم. حب مقام و ریاست طلبى
خداوند در داستان حضرت یوسف مى فرماید:
((رب قد آتیتنى من الملك وعلمتنى من تاویل الاحادیث فاطر السماوات والارض انت ولیى فى الدنیا والاخره توفنى مسلما والحقنى بالصالحین))(28)
پروردگارم! تو به من فرمان روایى عطا كردى و علم تعبیر خواب آموختى, پدید آورنده آسمان و زمین تویى و در دنیا و آخرت كارساز خواهى بود, مرا مسلمان بمیران و به شایستگان ملحق فرما.
حضرت یوسف(علیه السلام) بعد از عبور از گردنه هاى دشوار و عقبه هاى عبرت انگیز, تازه با خطر بسیار بزرگ ((حب مقام)) و ((ریاست طلبى)) مواجه شده است كه براى نجات از آن به خدا پناه مى برد و دعا مى كند تا از نظر ایمان در امان بماند و مسلمان بمیرد.
با توجه به آن كه حضرت یوسف (علیه السلام) در مواجهه با آسیب اخلاقى ((حسد)), گرگ صفتان بردگى, فرصت شهوت جنسى و زندان, چنین دعایى نفرمود, معلوم مى شود خطر شهوت مقام چقدر شكننده است.
حضرت على(علیه السلام) در مورد درمان حب مقام و جنون قدرت مى فرماید:
((مالك... مانند جانور شكارىاى مباش كه خوردنشان را غنیمت شمارى! چون رعیت دو دسته اند:
دسته اى برادر دینى تو و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند. گناهى از ایشان سر مى زند, یا علتهایى بر آنان عارض مى شود, یا خواسته و ناخواسته خطایى مى كنند. به خطاشان منگر و از گناهشان درگذر, چنان كه دوست دارى خدا بر تو ببخشاید.))(29)
اگر با دقت تاریخ را مطالعه كنیم, روشن مى شود كه ((جنون مقام)) چه تعداد قربانى گرفته است و چقدر جنایت آفرینى كرده است. منشإ و ریشه ((سناریوى سقیفه)), جنون مقام پرستى بوده است. در حادثه كربلا, صف مقابل امام حسین(علیه السلام) ((صف شهوت)) و ((جنون مقام)) بوده است. اكثر پیامبر كشى ها را, همین صفت ضد انسانیت بوده است.
((هسته مركزى)) و ((خرج هاى)) تمام سلاح هایى كه تا به حال اختراع شده جنون مقام تشكیل مى دهد. پشت تمام بمب هاى اتمى و سلاح هاى هسته اى, همین نوع شهوت خوابیده است. بمب اتمى در ((هیروشیما و ناكازاكى)) عین شهوت بوده است.
حادثه فلسطین, عراق, بوسنى, افغانستان و... همه ریشه در ریاست طلبى دارد.
از گرگان همیشه گرسنه و فرهنگ بى بند و بارى, غیر از این هم انتظار نمى رود. پشت سر دهكده جهانى و جهانى شدن, زندان نامریى و جهنم سیاهى طراحى شده است كه همه آنها در كمین جوانان است.
به هر تقدیر, جوانان و پیروان یوسف (علیه السلام) از طرفى باید در پست هاى كلیدى و كلان كشورى خدمت بكنند, از طرف دیگر با آسیب و آتشفشان حب مقام مواجه هستند. حال در چنین حالتى چه باید كرد؟
دو مشكل بزرگ بر سر راه هر جوان فداكار وجود دارد:
رها ساختن مسوولیت مشكل, پذیرفتن مسوولیت مشكل تر. جاى قرعه زدن هم نیست. بالاخره عده اى از جوانان باید در بدنه نظام و حكومت دینى مسوولیت بپذیرند و در خدمت خلق باشند. به اضافه آن كه خطر شهوت مقام هم وجود دارد. امام على در این مورد مى فرماید:
((اصناف السكر اربعه:
1ـ سكر الشباب
2ـ و سكر المال
3ـ و سكر النوم
4ـ و سكر الملك;
مستى بر چهار قسم است: مستى جوانى, مستى ثروت, مستى خواب و مستى ریاست. ))(30)
از همه مهم تر این است كه این چهار نوع مستى در یك نفر جمع شود و او را تهدید كند. در چنین حالتى چه باید كرد؟ در جواب باید گفت: در این صورت, راهكار دینى آن است كه همانند یوسف خودمان را بر قرآن عرضه كنیم و ((خدامحورى)) را در زندگى حاكم نماییم و بگوییم:
((توفنى مسلما والحقنى بالصالحین))(31) مرا مسلمان بمیران و به شایستگان ملحق فرما.
قرآن مجید هم در نفى خودكامگى و سلطه پذیرى مى فرماید: ((تو (شیطان) هرگز بر بندگان من سلطه اى نخواهى داشت و تنها پروردگارت براى نگهبانى آنها كافى است. ))(32)
به هر حال آخرین آسیب و آفتى كه یك جوان قرآنى را تهدید مى كند, آفت و آسیب ریاست طلبى است كه تنها با ((توكل به خدا)) مى توان آن را مهار كرد. در صورت حفظ كردن خود از این خطر و خدمت به خلق, مى توان بزرگترین دست آورد را از این طریق به دست آورد; چه این كه بزرگترین وظیفه مردان خدا, ((خدمت به خلق خداست)) كه خود بزرگترین عبادت است.

اگر شاعر عرب، كتاب «الغدیر» علاّمه امینی را، «معجزه شبها» و حروف آن را «ستاره‏های درخشان» معرفی می‏كند و تحقیق ایشان را همسان نورافكنی می‏داند كه «بسیاری از روایات پیامبر مبشّر را از تاریكی ابهام، بیرون آورد»1 در مورد «كتاب كریم»، چه كسی باید بگوید و چه باید گفت؟!
از باب «بل الانسانُ عَلی نفسِهِ بَصیرةٌ»2
هیچ كس خودش را بهتر از خودش نمی‏شناسد و نمی‏تواند معرفی كند.
قرآن مجید هم، «بیّنٌ بِنَفسه و مبیّنٌ لغیره» است.
شایسته است در معرفی قرآن، بیش از همه، از خود كتاب كریم كمك بگیریم.
قرآن مجید، بهتر از هر چیز و هر كس، خودش را می‏شناسد و معرّفی هم می‏كند.
قرآن، در معرفی خود می‏گوید، شعاع من، شعاع هدایت و انسانیت است.
رسالت قرآن، همیشگی و همگانی است. منتها در عمل، عدّه‏ای خاص، بدان تمسّك می‏جویند.
بزرگترین رسالت قرآن مجید آن است كه بیماران را شفا ببخشد و انسان را از نظر روحی «بیمه» سازد.
در عصر تكنولوژی و ماشین، بیماری صنعتی و استرس، انسانها را فلج كرده است... و زندگی را به جهنّم روحی، مبدّل ساخته است. از این رو باید دید، قرآن مجید دارای چه منزلتی می‏باشد و از چه جایگاهی برخوردار است؟
قرآن مجید، صد درصد، از پایگاه مستحكمی برخوردار می‏باشد و آمادگی دارد دنیایی از بهشت درون و بیرون را، جلو روی انسان ترسیم كند و از او بهشت محض و بهشت سیّار، تربیت كند.
در این نوشتار، درصدد ماندیم، تا چگونگی و چرایی ارتباط جوانان با قرآن را تبیین كنیم.
نوجوانان و جوانان بیش از همه زمانها، به پایگاه معنوی و قرآن مجید، نیاز دارند. چرا؟ چون بیش از همه زمانها، جوانان در معرض خطر و مرض‏ها و غرض‏های آلوده قرار دارند.
بیماریهای روحی كه امروزه جوانان را تهدید می‏كند، بسیار بسیار متعدد و متنوع است، بیماریهای روحی، داروی معنوی و تكیه معنوی می‏خواهد. از این جهت، هر جوانی با مراجعه به قرآن، می‏تواند بیماریهای روحی خود را، پیشگیری و یا درمان بخشد. اگر چنین اتفاقی در زندگی یك نوجوان و جوان بیفتد، شیرین‏ترین و زیباترین اتفاقی است كه در زندگی آنها بوجود آمده. «اتفاقات قرآنی» همه‏اش مهم و بزرگ است و اُنس یك نوجوان و جوان با قرآن، یك اتفاق آسمانی است.
به هر حال قرآن، در عمل، میزان رفتار و كردار مسلمانان است عموما، و جوانان است خصوصا، و همه باید خودشان را بر قرآن عرضه كنند، تا ببینند یك انسان و جوان قرآنی هستند یا خیر؟
اگر چنین نیستند باید هر چه سریعتر برای درمان جان خود اقدام كنند و لحظه‏ای توقّف روا نباشد و هیچ مانع و یا «مینی» از طرف قرآن مجید وجود ندارد. اگر مانع و یا میدان مینی احساس می‏شود در خود ما است...
در این مختصر، عناوینی تحت عنوان:
1ـ درآمد 2 ـ یتیم نوازی قرآن 3ـ قرآن در كلام برادر قرآن 4 ـ زبان نوجوانان و جوانان، در انس با زبان قرآن 5 ـ انتظارات كور، از حافظان نوجوان و جوان و... بحث شده است.

اَلم یجدكَ یتیما فآوی * و وجدكَ ضالاً فَهدی * و وجدكَ عائلاً فاغنی * فامّا الیتیمَ فَلا تقْهَر * و امّا السائل فلاتنهر * و امّا بنعمةِ ربّكَ فحدِّث
مگر یتیم نیافت و در پناه خویش جای داد. سرگشته‏ات یافت و به راهت آورد. محتاجت یافت و بی‏نیازت كرد. پس یتیم را میازار. و با سائل خشونت نكن و از نعمت پروردگارت سخن بگو.3
دوران كودكی، سرآغاز نیاز و نیاز به پناهگاه است. حضرت محمد(ص) تنها «یتیم قرآنی» است كه در قرآن مجید نوازش شده و دست محبّت الهی بر سر او كشیده شد.
حضرت محمّد(ص) در دوران كودكی و یتیمی، شنا كردن در اقیانوس بیكران انسانیت را در شنزارهای مكه آغاز كرد. چون وی می‏خواهد ثقل اكبر تربیت گردد و به درجه «خُلق عظیم» برسد و از این جهت باید آبدیده گردد.
به تجربه و در تاریخ، ثابت شد كه كسی در «سَمور» به رشد ربانی و شدن و شكوفایی نمی‏رسد. از این جهت رسول اللّه از صفر، كه اوج نیاز و دوران یتیمی است، شدن و شكوفایی را آغاز می‏كند.
خداوند به رسول بزرگوارش می‏فرمایند:
«لولاك لما خلقت الافلاك» اگر تو نبودی افلاك را نمی‏آفریدم.4
در همین راستا مولوی می‏گوید:
قالت فاطمة (س) قال رسول اللّه(ص): «مَثَلُ الامامِ مَثَلُ الكعبةَ اِذْ تُوتی و لا تَأتی».
زهرا(س) از رسول خدا(ص) نقل می‏كند: مثل امام مانند كعبه است، مردم باید در اطراف آن طواف كنند، نه آن كه كعبه دور مردم طواف كند.(بحار، ج36، ص353)
با محمّد بود عشق پاك، جفت بهر عشق او خدا «لولاك» گفت
گر نبودی بهر عشق پاك را كی وجودی دادمی افلاك را
من بدان افراشتم چرخ سنی تا علوّ عشق را فهمی كنی
چقدر زیبا است! آن كسی كه «افلاك» به وجود او بند و پیوند دارد، خداوند او را در یتیمی می‏آزماید و در دوران بسیار حساس و در اوج نیاز، او را با سختی بزرگ و سنگینی مواجه می‏سازد.
اینگونه زندگی «عشق است و دیگر هیچ».
این حیات، ارزیابی شده است. خداوند، خود این حیات را ارزیابی كرده است اگر حیات، ارزیابی نباشد، به گفته سقراط، ارزش زیستن ندارد.
خداوند در سوره غافر یك چرخه‏ای از حیات را بیان می‏كند كه جالب توجه است. كودكی ـــــ جوانی ـــــ پیری.
«هُوَ الّذی خَلَقَكُم مِنْ تُرابٍ ثمَّ مِنْ نطفةٍ ثمّ من علقةٍ...»
اوست كه شما را: 1ـ از خاك آفرید 2ـ سپس از نطفه 3ـ آنگاه از خون بسته 4ـ و بعد از آن به صورت طفلی شما را بیرون می‏فرستد 5ـ تا به كمال نیرو برسید 6ـ و پس از آن پیر شوید و برخی از شما پیش از رسیدن به پیری می‏میرید، و بعضی به آن اجل معیّن می‏رسید، و شاید بیندیشید.5
«شدن» در این آیه موج می‏زند و سیر تكاملی انسان، به صورت آرام در جسم انسان تعبیه شده است. یعنی رشد جسم، حتما باید توأم با رشد جان باشد. به هر تقدیر دوران كودكی، جوانی و پیری، در آیینه قرآن، بسیار آرمانی به «فیلم» كشیده شد و مبدأ معنادار و معاد ماندگاری را به نحو نیكو، تبیین می‏كند.

ما ز قرآن مغز را برداشتیم پوست را پیش سگان انداختیم6
بهترین معرّف قرآن، خود قرآن و امامان(ع) هستند. علی(ع) زبان ناطق و قرآن ناطق است كه با زیباترین بیان قرآن را معرفی و توصیف می‏كند. علی بزرگ، خود اوّلین جوان حافظ كلّ قرآن می‏باشد و اوّلین قرآن ناطق در میان اهل بیت(ع).
پیش بینی و پیش‏گوئیهای حضرت امیر(ع) در حقّ قرآن، بسیار مهم و دارای پیام بزرگ و شأن نزول است.
حضرت در آخرین وصیت و نصیحت خود، پیش بینی و پیش‏گوئیهای جالب توجهی را انجام می‏دهد كه امروزه هر صاحب خردی را تكان می‏دهد.
می‏فرمایند:
«اللّهَ اللّهَ فی القُرآنِ لا یسْبِقُكُم بالعَمَلِ به غیرُكُم»
خدا را! خدا را! درباره قرآن مبادا دیگری بر شما پیشی گیرد در رفتار به حكم آن. 7
دقیقا حضرت، مشكل بزرگ جامعه فعلی مسلمانان را نسبت به قرآن نشانه گرفته و آن «غربت قرآن در عمل» است. از نظر تعداد شمارگان، خط و چاپ، قرآن غریب نیست. از نظر قاری، حافظ، تفسیر و... قرآن غریب نیست ولی با چشم پر از اشك و دلی پر خون و آه سرد و كُشنده باید گفت قرآن در میان مسلمانان عموما و در میان شیعیان خصوصا، غریب، تنها و مهجور مانده است. در عمل قرآن، كتاب مردگان معرفی گشته است، نه كتاب زندگی و كتاب زنده و زنده‏ها.
در جای دیگر حضرت امیر(ع) آنچنان لایه‏های نورانی قرآن را معرفی می‏كنند كه فردهای معمولی را یارای درك آن نیست. می‏فرمایند:
1ـ قرآن نوری است كه خاموشی ندارد.
2ـ چراغی است كه درخشندگی آن زوال نپذیرد.
3ـ دریایی است كه ژرفای آن درك نشود.
4ـ راهی است كه رونده آن گمراه نگردد.
5ـ شعله‏ای است كه نور آن تاریك نشود.
6ـ جداكننده حق و باطلی است كه درخشش برهانش خاموش نگردد.
7ـ بنایی است كه ستون‏هایش خراب نشود.
8ـ شفا دهنده‏ای است كه بیماریهای وحشت‏انگیز را بزداید.
9ـ قدرتی است كه یاورانش شكست ندارند.
10ـ حقی است كه یاری كنندگانش مغلوب نشوند.
11ـ قرآن معدن ایمان و اصل آن است.
12ـ چشمه‏های دانش و دریای علوم است.
13ـ سرچشمه عدالت و نهر جاری عدل است.
14ـ پایه‏های اسلام و ستون‏های محكم آن است.
15ـ نهرهای جاری زلال حقیقت و سرزمین‏های آن است.
16ـ دریایی است كه تشنگان آن، آبش را تمام نتوان كشید.
17ـ چشمه‏ای است كه آبش كمی ندارد.
18ـ محل برداشت آبی است كه هرچه از آن برگیرند، كاهش نمی‏یابد.
19 ـ منزلی است كه مسافران راه آن را فراموش نخواهند كرد.
20ـ نشانه‏هایی است كه روندگان از آن غفلت نمی‏كنند.
21ـ كوهساری زیبایی است كه از آن نمی‏گذرند.
22 ـ خداوند قرآن را فرونشاننده عطش علمی دانشمندان، و باران بهاری برای قلب فقیهان، و راه گسترده و وسیع برای صالحان
قالت فاطمة (س): «و احمدوا الذی لعظمته و نوره یبتغی من فی السموات والارض إلیه الوسیلة، و نحن وسیلته فی خلقه و نحن خاصته و محل قدمه و نحن حجته فی غیبه و نحن ورثة انبیائه».
حضرت فاطمه(س) می‏فرماید: ستایش كنید خداوندی را كه از بزرگی و نورش هر كه در آسمان‏ها و زمین است، خواهان وسیله‏ای به سوی اوست، و ما وسیله او در میان مردمیم، و ماییم از خاصّان درگاه و جایگاه قدس او و ماییم حجت و وارث پیامبران او.(شرح ابن ابی الحدید، ج16، ص211)
قرار داده است.
23ـ قرآن دارویی است كه با آن بیماری وجود ندارد.
24 ـ ریسمانی است كه رشته‏های آن محكم است.
25ـ پناهگاهی است كه قلّه آن بلند و توان و قدرتی است برای آنكه قرآن را برگزیند.
26 ـ محل امنی است برای هر كسی كه وارد آن شود.
27ـ برهانی است بر آن كس كه با آن سخن بگوید.
28 ـ عامل پیروزی است برای آن كس كه با آن استدلال كند.
29 ـ راهبر آن كه، آن را به كار گیرد.
30ـ نشانه هدایت است برای آن كس كه در او بنگرد... .8
این بود بخشی از كلام برادر قرآن، در معرفی قرآن. به راستی هر كس «شمّ امام‏شناسی‏اش قوی و یا سالم باشد، بوی كلام امام علی(ع) را حس می‏كند و باید جانش عطرآگین گردد. به حق هم، قرآن مجید شفابخش و به فرموده آیت الله جوادی آملی رسالت اصلی قرآن مجید این است كه بیماران را شفا ببخشد. در عصر تكنولوژی و زندگی ماشینی، همه به قرآن نیاز دارند و آنهایی كه بیشتر در معرض خطر هستند، نیازشان به قرآن مجید، صد چندان است. جوانان عزیز كه بیش از همه در تاختگاه دشمن قرار دارند، بیش از همه به قرآن عزیز نیازمند هستند تا بتوانند با نور قرآن، سرزمین وجود و جان خودشان را از حوادث غیر مترقّبه شیطانی «بیمه» سازند.
كسی كه جانش را بیمه قرآنی نماید، از هیچ طوفانی از پای درنمی‏آید و برای ابد و تا قیام قیامت سربلند و سعادتمند خواهد ماند.

قرآن «ره آورد» سفر معنوی پیامبر اسلام(ص) است. و بطون فراوانی را در خود پنهان دارد. در واقع زبان قرآن دو گونه است:
1ـ زبان دعوت .
2 ـ زبان معرفت.
ـ زبان دعوت قرآن، زبان جهانی و زبان بین المللی است و با شعار شفابخش «هُدیً للنّاس» و به دنبال آن، «هدیً للمتّقین»9 از همگان دعوت به عمل آورد.
ـ زبان معرفت قرآن، زبان طهارت و زبان تزكیه است. یعنی: «انّه لقرآنٌ كریمٌ فی كتابٍ مكنونٍ * لایمَسُّهُ الاّ المطهّرون؛
این قرآنی است كریم، در لوح محفوظ، جز پاكان بر آن دست نمالند.»10
و ثمره بزرگ آن، همان «رضوانٌ من اللّه اكبر» است.
خدای متعال قرآن را به عنوان شفای آنچه در دلها و افكار است، معرفی می‏نماید «و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین» اگر قرآن ذاتا شفا شد، هرگز هیچ مرضی در آن راه نمی‏یابد و هرگاه شخصی به قرآن مراجعه نماید بدون شفا و درمان باز نمی‏گردد.
بیمار اگر بخواهد درمان شود، با شفا بهبودی می‏یابد و دارو ذاتا شفای مریض نیست، زیرا بسیار می‏شود كه بیمار دارویی مصرف می‏كند و مریضی او شفا نمی‏یابد. خدای سبحان در مورد قرآن نمی‏فرماید كه قرآن، داروست بلكه می‏گوید او شفاست و اثر شفابخش آن قطعی است و هر كس به محضر قرآن بیاید و آن را بفهمد و بپذیرد و عمل كند، به طور قطع مرضهای درونیش از بین می‏رود.»11
امروزه، استرس یا بیماریهای صنعتی ـ فشارهای روانی و عصبی ـ خیالبافی‏ها، عشق به خودكشی و... در جوامع انسانی موج می‏زند و بعضی از جوامع انسانی را به جهنّم روحی و انسانی، تبدیل ساخته است.
خلأ انسانی و روحی پیش آمده در جوامع بشری را، با هیچ ماشینی نمی‏توان پُر و یا تخلیه كرد، مگر با معنویت و ارزشها... .
قرآن مجید، به پنج مرحله زندگی بشری اشاره می‏كند و آن را مورد آسیب‏شناسی قرار می‏دهد. می‏فرماید:
«اعلمُوا انّما الحیوةُ الدّنیا:
1ـ لعبٌ
2ـ و لَهْوٌ
3ـ و زینَةٌ
4ـ و تفاخُرٌ بَیْنكُمْ
5ـ و تكاثُرٌ فی الاموال والاولاد.
كمثل غیثٍ اعجبَ الكفّار نباتُهُ ثمّ یهیجُ فتریهُ مصفرّا ثُمَّ یكونُ حُطاما و فی الآخرة عذابٌ شدیدٌ و مغفرةٌ من اللّه و رضوان و ما الحیوة الدّنیا الاّ متاعُ الغرور؛
بدانید كه زندگی دنیا:
1ـ بازیچه (دوران كودكی)،
2ـ و سرگرمی (دوران نوجوانی)
3 ـ تجمّل ـ و تجمل پرستی ـ (دوران جوانی)
4ـ تفاخر در میان خودتان (دوران میانسالی)
5ـ و افزون‏طلبی در اموال و اولاد (دوران شیخوخیت و كهنسالی) است.»12
دوستی و دلبستگی به تمام مراحل پنج گانه خطر محض است و دوستی و دلبستگی به هر یك از این مراحل، خطر نسبی است.
این پنج مرحله دنیا است و دنیا، آن است كه انسان را از خدا باز بدارد.
آیت الله جوادی آملی پیرامون تفسیر این آیه می‏فرمایند:
حیوان را اگر بخواهند به دام بكشند، با كمند به دام می‏اندازند ولی یك انسان را اگر بخواهند به دام بكشند، از راه اندیشه وارد می‏شوند...
به هر تقدیر، دشمن، نوجوان و جوان را، خشمگین می‏كند و سپس كارد تیز دودمی را به دست نوجوان و جوان قرار می‏دهد و به دنبال آن، والدین، معلمین و مسؤولین را در مقابل نوجوانان و جوانان قرار می‏دهد!
در این صورت چه باید كرد؟!
چه كار كنیم تا اینكه:
هم كارد تیز دو دم را، از دست نوجوانان و جوانان بگیریم،
هم دست نوجوانان و جوانان زخمی نشود،
هم خسارت جسمی و جانی بر والدین، معلمین، مسؤولین و جامعه وارد نشود؟!
در این صورت اگر ناشیانه وارد میدان شویم، خسارتهایی به طرفین و یا جامعه وارد می‏شود كه جبران كردن آن یا مشكل است یا غیر ممكن.
در یك چنین فضایی، كسی باید وارد میدان گردد كه به زبان نوجوانان و جوانان و به زبان زمان و مكان آشنایی كامل داشته باشد.
اوّل باید یك چیزی كه تعدیل كننده باشد به دست آنها داد و به دنبال آن با آرامش كامل، كارد تیز دو دم را از دست آنها گرفت....
هم چنین است، زبان نوجوانان و جوانان، در ارتباط با قرآن و دین.
زبان نوجوانان و جوانان، زبان زیبایی، تنوّع‏طلبی، زبان خلاّقیّت، زبان سرعت، زبان تكنولوژی، آماده و آنی خواهی، نوپرستی و... است.
در این صورت، چگونه می‏توان نوجوانان و جوانان را با قرآن قرین ساخت و یا آشتی داد؟ همه كسانی كه می‏خواهند «فرهنگ قرآنی» را نشر بدهند، به ویژه معلمین قرآن، باید با زبان زمان و مكان، آشنا، مسلح به وسایل آموزشی پیشرفته و به روز باشند.
بطور مثال، اگر امر دایر شود بین دو كلاس قرآن، از جانب یك معلم، منتهی یك كلاسش به تعداد دانش‏آموز به «رایانه» و «دیسكت قرآن» مجهز باشد، كلاس دیگرش به تعداد دانش‏آموز «قرآن بر رحل» داشته باشد، در این صورت نوجوانان، جوانان، حتّی بزرگسالان كدام كلاس قرآن را ترجیح می‏دهند؟
اگر یك چنین كاری، در یك مدرسه و محیط آموزشی از طرف دو معلم صورت پذیرد، دانش‏آموزان كدام كلاس را ترجیح می‏دهند؟! هم چنین است در مساجد.
اگر مسجدی مجهز باشد به كتابخانه عمومی، سالن مطالعه، رایانه با دیسكت‏های متعدد و متنوع، سالن ورزشی متنوع، اعم از ورزش‏های فكری و جسمی، میز و صندلی، حمام و...، و مسجد دیگری كه هیچ یك از این امكانات را ندارد، نوجوانان و جوانان به كدام سمت گرایش بیشتری پیدا می‏كنند؟
بنابراین، همه كسانی كه با آموزش قرآن و نشر فرهنگ قرآنی، سر و كار دارند، باید مسلّح و مجهّز به امكانات آموزشی پیشرفته باشند و با شناسایی و آشنایی با آن، بتوانند محتوی و معانی عظیم كتاب كریم را، در یك ظرف زیبا، تحویل نوجوانان و جوانان بدهند، تا بتوانند نوجوانان و جوانان را با قرآن پیوند، آشنا و یا آشتی دهند.
البته روحیات اینگونه، اختصاص به جوانان تنها هم ندارد و به حساب ضعف نوجوانان و جوانان هم نمی‏آید. چون جوان‏ها، همیشه تاریخ تلاش می‏كنند تا خودشان را در قبرستان كهنگی و كهنه پرستی گرفتار نكنند. حرفهای كهن را می‏پذیرند و حرفهای كهنه را ردّ می‏كنند.
حافظان نوجوان و جوان هم چنین هستند و این از جمله زیبائیهای نهفته در درون نوجوانان و جوانان است.
این معلّم و مربی است كه باید زبان آنها را بشناسد و مطابق میل و خواست مثبت آنها شیوه و متد ارائه دهد. اگر معلّم و تمام كسانی كه می‏خواهند فرهنگ قرآنی را نشر بدهند، با زبان نسل جدید و جوانان آشنا نباشند، نمی‏توانند ساربان خوبی برای این كاروان باشند.
اگر ساربان از كاروان عقب بماند، شاید كاروان، سر از ناكجا آباد بدر آورد.
به هر تقدیر، قلب نوجوانان و جوانان باید با «قلب و روح قرآن» پیوند بخورد؛ این كار یعنی پیوند و پیمان با قرآن، یا باید از طرف خود نوجوانان و جوانان صورت پذیرد یا دست اندركاران در ارتباط با «فرهنگ قرآنی»، این پیوند و پیمان با قرآن را ایجاد بكنند، تا از این طریق نوجوانان و جوانان «بیمه قرآنی» گردند.
مگر حسین فهمیده كی بود؟
او نوجوان قرآنی بود كه به تعبیر مولانا:
«هر كه نور حق خورد، قرآن شود»
او از قرآن فهمیده بود و زبان قرآن شده بود!
تو همچون غنچه‏های چیده بودی
كه در پرپر شدن خندیده بودی
مگر راز حیات جاودان را
تو از «فهمیده»ها فهمیده بودی13
رهبر بزرگ قرن، خمینی كبیر، این نوجوان قرآنی، را به عنوان رهبر بزرگ معرفی می‏كند، می‏فرمایند:
«رهبر ما آن طفل 12 ساله‏ای است كه قلب كوچكش كه ارزشش از صدها زبان و قلم ما بزرگتر است، با نارنجك خود را زیر تانك دشمن انداخت و آن را منهدم كرد.»
خداوندا، من از پیشگاه مقدّس تو عذر می‏خواهم كه كودكان و جوانان عزیز ما خود را فدا كنند و ما بهره كشی كنیم.
او حدیث عشق آموزی را از قرآن آموخته بود.
كودكان، نوجوانان، جوانان، بزرگسالان، زنان و مردان، باید از این نوجوان قرآنی، حدیث عشق‏آموزی بیاموزند.
هیچ دلیلی وجود ندارد كه نتوانیم حسین فهمیده را به عنوان رهبر بزرگ معرفی كنیم! به حقّ، او رهبر بزرگ بود...
من از او بوی خودسوزی شنیدم
حدیث عشق آموزی شنیدم
از آهنگ شكست استخوانش
صدای پای پیروزی شنیدم14
او پیك و پیغامبر، پیامبر قرآن، حضرت محمد(ص) بود.
البته شهید حسین فهمیده، كه حضرت امام خمینی(ره) او را به عنوان رهبر معرفی كرد، از باب «مشت نمونه خروار» است. شهید سید ابوالفضل فلاح مازندرانی گلنشینی، كه در سنّ هفده سالگی، مفسّر قرآن مجید بود، نماز شبش ترك نمی‏شد و... او هم رهبر بود... .
مگر پیامبر اسلام(ص) در دوران نوجوانی، در مبارزه با متجاوزان و مشركان، انجمن «پیمان جوان مردان» را تشكیل نداد؟!
پیامبر قرآن، وقتی جوان 25 ساله شد، رفتار او در شهر مكه زبانزد همه گشت و مردم به وقار و پاكدامنی، نجابت، امانت، و درستكاری او پی بردند و از این رو او را «محمّد امین» نامیدند.15
به هر تقدیر، حقوق همیشه دو طرفه است.
اگر قرآن، شفابخش جانها است.
جوانان عزیز هم باید از قرآن پاسداری بكنند و آن نیست مگر عمل به قرآن و قدرشناسی از خویشتن و لازمه آن این است كه ما جان و اندیشه خود را بر قرآن عرضه بكنیم، ببینیم جان و اندیشه ما قرآنی است یا خیر؟
شهید باهنر در كتاب فرهنگ و تمدن اسلامی، صفحه 40 می‏نویسد:
«حقیقت این است كه دین، در دست مسلمین به كلی قیافه واقعی خود را از دست داده است. به زحمت می‏توان به دنیا فهماند كه اسلام قادر است برنامه سعادت همه جانبه برای مردم فراهم سازد.»
امید است مسلمانان عموما و جوانان خصوصا به این درجه از رشد فكری رسیده باشند، تا اینكه به فرموده شهید بهشتی:
«عملكرد هیچ كس را به حساب اسلام نیاورند.»
تا اسلام برای شیفته گان خود، زیبا و شیوا جلوه‏گری كند.

«بر شما گناهی نیست كه به كنایه از آن زنان (كه همسران خود را از دست داده‌اند) خواستگاری كنید یا در دل پوشیده دارید، خدا می‌داند كه شما آنان را به یاد می‌آورید، ولی با آنان قول و قرار پنهانی مگذارید...». (سوره بقره، آیه 234)
خیال، مرغ بلند پروازی است كه آرام و قرار نمی‌شناسد، نهاد ناآرامی دارد كه هرلحظه او را از باغی به باغی و از شاخه‌ای به شاخساری می‌كشاند. مرغِ خیال، هیچ قفسی نمی‌شناسد و هیچ قید و بندی را بر بال و پَرش، بَر نمی‌تابد.
منظور از ارتباط خیالی، در سلسله مقالاتِ روابطِ دختر و پسر؛ یاد كردن هر یك از دختر و پسر، از تصویر، قیافه، اندام و مجموعه مشخصاتِ دیگری است.
از منظر قرآن آیا زیبنده است كه دختر یا پسر در لحظه‌های خلوت خویش، حضور خیالی دیگری را طلب كند و چهره و اندام وی را به خاطر آورد؟
پیش از جستجو از پاسخ این سؤال، باید تكلیف خویش را با این تصاویر و تخیلات و چگونگی راهیابی آنها به درون‌خانه‌مان روشن سازیم كه چرا و چگونه پا در سراپرده دل ما گذاشته‌اند؟
صورتِ اوّل از مواردی است كه مقدمات كار از نگاه و نظر گرفته تا بازنگری و تجدید نظر (نگاه اول، دوم، سوم و ...) همه اختیاری بوده و این تصاویر هرچند بطور نا‌مشروع، امّا با اذن صاحبخانه پا در خانه نهاده‌اند.
گرچه عشق، به هر سرزمینی برسد فتح می‌كند و اختیار از كفِ عاشق می‌رباید، امّا در غالبِ موارد، زمامِ این مركب سركش، در كفِ راكبِ نگاه و نظر است. همین تلازم بین مقدمه اختیاری و ذوالمقدمه قهری است كه آن صاحبدلِ دل‌سوخته را از دست دیده و دل به فغان و فریاد كشانده است، چرا كه آنچه را «چشم» وی دیده، دل از آن یاد كرده است و از همین جاست كه شیطان با تیرهای زهرآگینِ نگاه‌های آلوده، در كمین نشسته، بذرگناه و شهوت را در دل‌های هرزه كاشته، عزم و اراده را در هم شكسته و پرچم فتح و ظفر برافراشته است.
در اینجا؛ تكلیفِ قرآنی فرو بستنِ دیده و نظر از نگاه به نامحرم است،1 نه ساختن خنجر و زدن بردیده برای آزادی دل.
حكم تكلیفی و وضعی ارتباط خیالی: پس از آنكه هوس از مسیر شوره‌زارِ نگاه عبور كرد و از معبرِ سنگلاخِ گناه گذشت و بذر و دانه‌اش، در مزرعه دل سبز شد، آیا گناه و معصیتی صورت گرفته است؟
به بیانی روشن‌تر؛ آیا با صرف نظر از نگاه‌ها و لبخندهای مفهوم دارِ آغازین، خودِ یادكردن از جنس مخالف نیز حكمِ خاصّی دارد؟ به آیه‌ای كه در آغاز بحث آمد توجه كنیم:
«خدا می‌داند كه شما آنان را به یاد می‌آورید». آیا این عبارت، بیانگر یك گزاره واقعی است و در حقیقت خداوند خبر از واقع می‌دهد یا اینكه علاوه بر آن، متضمنِ حكم تكلیفی جوازِ یاد كردن از زنانی است كه همسرانِ خویش را از دست داده‌اند؟
برخی از مفسران از این عبارت . كه شما همواره از آن زنان یاد می‌كنید . حكمِ تكلیفی جواز را بدست آورده‌اند. و گفته‌اند این جواز از موارد آشكاری است كه فطری بودن اسلام را آشكار می‌سازد.2
هرچند ظاهر سخن علامه بیانِ حكمِ تكلیفی درباره جواز یاد كردن از زنان شوی از دست داده است، امّا دونكته را هرگز نباید از نظر دور داشت:
1 . این جوازِ یاد كردن به قرنیه آغاز و پایان آیه، تنها در جایی است كه این یاد كرد، به ازدواج با آنها و تشكیل نظام خانواده منتهی شود.
2 . هر چند این نظر را بپذیریم كه مجردِ یاد كردن از زنان و یا دختران و به خاطر آوردن آنان .‌‌با صرفِ نظر از حرمتِ مقدمات اختیاری . حرمتِ تكلیفی ندارد، امّا تأثیراتِ وضعی و طبیعی ناشی از یاد كردن زنان نامحرم بر هیچ مؤمنِ منصفی پوشیده نیست.
خوب است در پایان گفتار؛ اشاره‌ای به مسأله «فكر و اندیشه گناه» داشته باشیم و به پاسخ این سؤال برسیم كه: آیا فكر گناه نیز گناه است؟ عالمان و فقیهان هرچند در مبحثِ تجری3 به بررسی بُعدِ تكلیفی این مسأله پرداخته و مدلّل ساخته‌اند كه فكر گناه و تصمیم بر گناه مادامی كه منجر به گناه نگرددگناه محسوب نمی‌شود، امّا همین مرزبانان اندیشه قرآنی گفته‌اند: تصمیم بر گناه و تصویر گناه اثر طبیعی بر نهانخانه دل ِ شخصِ تصویرگر و مصمم برگناه دارد.
آنان چنین انگاشته‌اند كه شخصی كه تصمیم بر گناه می‌گیرد و تصویر آن را در دل راه می‌دهد، این تصویر و تصمیم در حقیقت خبر از قُبحِ فاعلی عَمَل می‌دهد هر چند خود عمل به لحاظ محقق نشدن در خارج، قبحی نداشته باشد. یعنی در هر حال نشان می‌دهد كه این انسان مشكل دارد.4
آنان برای تبیین مسأله از این تشبیهِ بسیار زیبا و هنرمندانه مدد گرفته‌اند كه تصمیم بر گناه و تصویر گناه بمنزله خانه سفید و گچ اندودی است كه در آن آتشی بیافروزند هر چند این آتش؛ همه خانه را در كام فرو نبرد، امّا همان دود و دمِ آتش؛ فضای سفید خانه را تیره و تار می‌سازد. سراپرده دلی هم كه مادام و پیوسته در فكر و اندیشه و تصویر و گناه است جداره‌های دل را چنان تیره و تار و دلگیر می‌سازد كه در چنان مرتعی بجز بذر گناه بارور نمی‌گردد.

منظور از «خلوت گزینی» آن است كه زن و مرد نامحرم در جایی باشند كه كس دیگری جز آن دو آنجا نباشد و كس دیگری هم نتواند در آن مكان وارد شود.(1)
آیا این نوع ارتباط (خلوت كردن) در جایی از قرآن مورد بحث قرار گرفته است؟ در كدام سوره، كدام آیه و آیا حد و مرز آن و جزئیات آن نیز آمده است؟
باز به قرآن باز گردیم: این بار(و در این دیدار قرآنی) با دختر پاكدامنی روبرو هستیم كه در اولین بهارهای نوجوانی گام گذاشته است و در جامعه‌ای كه غالب دختران و پسرانش رویكردی به زمزمه‌های عاشقانه و عارفانه ندارند، او خود را تشنه سوز و گداز و راز ونیاز می‌بیند. به دنبال راهی می‌گردد تا با محبوب خویش نجوا كند. احساس می‌كند باید تنها باشد. جایی برود كه هیچكس او را نبیند؛ حتی نزدیكانش. از زبان قرآن بشنویم: «واذكُر فِی الكِتابِ مریمَ إذ انتبذت مِن أَهلها مكاناً شرقیاً. فاتخذت مِن دونِهِم حجاباً؛ در این كتاب(قرآن) از مریم یاد كن، آن دم كه از خاندان خود كناره گرفت و در ناحیه شرقی(تابشگاه خورشید) استقرار یافت و در مقابل(خود) و آنان پرده‌ای آویخت».
مریم سیزده ساله به راز و نیاز نشست مدتی به ابدیت چشم دوخت و با محبوب خویش نجوا كرد، امّا ناگهان حضور كسی ترنم خوش او را بر هم زد. صدای پایی شنید؛ نرم و سبكبال. به روبرو نگاه كرد. نگاهش به جوانی افتاد، جوانی زیبا. «…فَأَرسَلنا إلیها روحَنا فتمثّل لها بشراً سویاً؛ ما جبرییل را نزد او فرستادیم، (جبرییل) چون آدمی معتدل(راست قامت) بر او ظاهر شد». مریم، دچار دهشت شد. جوان كه بود؟ از كجا آمده و چرا به سراپرده او پا گذاشته بود؟ او كه همه درها را بسته و پرده را آویخته بود؟! قالت: إنّی أعوذ بالرحمن منكَ إن كنت تقیاً؛ (مریم) گفت: من از تو ـ‌اگر پرهیزگار باشی‌ـ به خدای رحمان پناه می‌برم(سوره مریم، آیات16 تا‌18). كنایه از اینكه اگر تو مرد مؤمن و پرهیزگاری باشی نباید به خلوت‌سرای من پا بگذاری. به جمله «إن كنتَ تقیاً» دقت كنیم؛ دقّت در این عبارت این نكته ظریف را می‌آموزد كه تقوا و پرهیزكاری، بستر و زمینه‌ای است كه در آن، هیچگاه میوه خلوت‌گزینی نمی‌روید و اگر رویید از چنین میوه و ثمره‌ای باید به خدای رحمان پناه برد. «قالت إنّی اعوذ بالرحمن؛ گفت: پناه می‌برم به خدای رحمان». شاید رمز تعبیر به «رحمان» (از میان هزاران صفتی كه خدا دارد) آن باشد كه خلوت‌گزینی زن و مرد نامحرم در یك مكان ـ‌كه كس دیگری نتواند در آن مكان راه یابد‌ـ دارای آفات و شروری است كه در صورت ابتلا شدن، باید تنها با توسل به رحمانیت خدا آنها را جبران كرد.
همین نكته در سوره یوسف با زبانی دیگر و از زبان یوسف بازگو شده است. هنگامی كه یوسف از دام‌های متعددی كه زلیخا بر سر راه عفاف و تقوای او گسترده بود، رهایی یافت باز هم خود را تبرئه شده نمی‌دانست و شیطان نفس را همواره در كمین می‌دید. مگر آنكه خدایش به او رحم كند. «وَ ما أُبرّئ نَفسی إنَّ النّفس لَأَمّارة بالسّوء إلّا ما رَحِمَ رَبّی؛ (یوسف گفت:) من خود را تبرئه نمی‌كنم كه نفس انسانی پیوسته به بدیها فرمان می‌دهد، مگر آن كه پروردگارم رحم كند».(سوره یوسف، آیه52) در اینجا نیز یوسف برای رها شدن از دام خلوتی كه زلیخا برایش گسترده است از رحمانیت خدا مدد می‌گیرد.
یكی از مفسران در توضیح آیات سوره مریم می‌گوید: این(دختر) همان بانوی پاكی است كه وقتی مردی ناگهان پا در خلوت‌سرای او می‌گذارد، بر خود می‌لرزد و به وحشت می‌افتد و به خدا پناه می‌برد.(2) در سایه این آموزش‌های آسمانی، تكلیف بسیاری از انواع ارتباطات در زندگی روزمره دختران و پسران و زنان و مردان روشن می‌گردد. مثلاً آیا یك پزشك می‌تواند با بیمار خود از جنس مخالف خلوت كند؟ آیا مدیر یك شركت می‌تواند با منشی خود ساعت‌های طولانی پشت درهای بسته به تنهایی به تبادل و مشاوره بپردازد؟ آیا ریاست دانشكده و یا استاد دانشگاه حق دارد با دانشجوی خود از جنس مخالف خلوت كند؟ البته صورت مسأله در همه این موارد آنجایی است كه این خلوت كردن و سخن گفتن؛ پیرامون مسایل علمی، تخصصی و كاری باشد وگرنه علاوه بر حرمت خلوت گزینی، قلمروهای دیگر حرام را نیز در بر می‌گیرد. آیا دختر و پسر نامحرم می‌توانند بطور هم‌زمان در یك آسانسور سوار شده از طبقه‌ای به طبقه دیگر همراه و هم‌نفس باشند؟!
پاسخ همه این پرسش‌ها را از همان دو شرطی كه در تعریف خلوت‌گزینی آمد می‌توان دریافت كرد. توضیح آنكه در همه این موارد اگر شرایط به گونه‌ای باشد كه كسی جز آن دو در آن مكان نباشد و امكان ورود شخص دیگری عملاً ممكن نباشد، ماندن آنها در آن مكان، مقبول و مرضی نظر شارع نخواهد بود.
اینها درس‌هایی است كه در این دیدار، از بارش آیات الهی در سوره مریم فرا‌می‌گیریم.
دوست دارم در اینجا سؤالی را مطرح كنم و به همه جوانانی كه با ذهنی باز و فكری ژرف به قرآن روی می‌آورند ـ‌و داروهای دردهای فردی و اجتماعی خویش را از كوثر قرآن می‌جویند(3)‌ـ تقدیم كنم: آیا دختران و پسران معاصر حضرت مریم(س) ماهیتی غیر از جوانان معاصر ما داشته‌اند؟ آیا الگویی كه قرآن از این بانوی پاك ـ‌در سوره‌مریم‌ـ فراروی ما می‌گذارد، با پیشرفت زمان و تحول تاریخ كهنه می‌شود؟ آیا پیشرفت‌های شگفت‌انگیز دوران صنعتی و فراصنعتی و عصر ارتباطات و دهكده جهانی توانسته است ماهیت دختران و پسران و نهاد و فطرت و غریزه زنان و مردان را بگونه‌ای متحول كند كه دیگر تحت جاذبه هیچ غریزه‌ای قرار نگیرند و مسأله ارتباط دختر و پسر خود به خود حل شده باشد؟
این گفتار را با پندی از شیطان به پایان می‌بریم كه هیچگاه دست از اغواگری و فریبكاری مردان راه برنمی‌دارد، چه رسد به ما كه هنوز در آغاز راهیم. قال ابلیس لموسی(ع): لاتخل بامرأة لاتحلّ لك فانّه لایخلو رَجُل بامرأةٍ لاتحلّ له الّا كنتُ صاحبه دون اصحابی؛ ابلیس به موسی(ع) گفت: هیچگاه با زنی كه محرم تو نیست خلوت مكن، زیرا هیچ مردی با زن نامحرم خلوت نمی‌كند مگر آن كه من (خودم كه ابلیس هستم و نه دوستان دیگرم) دوست و مصاحب آن دو خواهم بود.(4)

«یكی از آن دو (دختر) كه با شرم و حیا قدم برمی‌داشت، نزد وی آمد و گفت: پدرم تو را می‌خواند تا برای آب دادنِ ما پاداشت دهد…» (سوره قصص، آیه 25).
سخن از ارتباط دختر و پسر بود. در گفتارهای پیشین، مباحث «كلام و سخن گفتن» و «مساعدت و یاری كردن» مطرح گردید. در این گفتار باز دل‌های خویش را به دست قرآن می‌سپاریم و دیدگانِ خود را در كوثر زلالش شست و شو می‌دهیم. باشد كه با وضو گرفتن در این زمزمِ جاری، غبار غفلت از دل‌ها و دیده‌ها برطرف گردد و مسأله ارتباط دختر و پسر آنچنان كه قرآن خواسته و مطرح كرده است، نه آن گونه كه «ولنگار گرایان» و «حرمسراداران» خواسته‌اند، مطرح گردد.
در ادامه داستان سوره قصص می‌خوانیم: یكی از آن دو (دختر) كه با شرم و حیا قدم برمی‌داشت نزد وی (موسی) آمد و گفت: پدرم تو را می‌خواند تا برای آب دادن ما پاداشت دهد… در تفاسیر آمده است؛ بخاطر مساعدت موسی، دختران زودتر از همیشه به خانه رسیدند. پدر علّت را جویا شد. آنان داستان جوان را برای پدر تعریف كردند، پدر یكی از آنها را به دنبال جوان فرستاد. قرآن می‌گوید: «فَجاءَئة اِحْدیهُمَا تَمْشی عَلی اسْتِحْیاءٍ؛ یكی از آنها كه با شرم و حیا قدم برمی‌داشت نزد وی آمد».?
یعنی؛ آن دختر در حالی كه باشرم قدم می‌زد، نزد موسی آمد… پرسشی كه در اینجا رُخ می‌نماید و پاسخ به آن در بحث «ارتباط دختر و پسر» راهگشا است این است كه آیا شرم و حیا از حالت‌های روح انسان است یا از صفات جسم؟ به عبارت دیگر وقتی می‌گوییم: شرمگین شدم؛ منظور این است كه روح ما شرمنده می‌شود و یا اینكه كالبد و چهره ما؟ مسلّم است كه شرم و حیا از صفات روح است نه جسم و در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: «اِذا لَم تستح فَاصنَع ما شِئت؛ هرگاه از حیا برخوردار نباشی، هرچه می‌خواهی بكن» گفته‌اند؛ منظور از این حدیث آن است كه اگر حیا نباشد، انسان دست به هركار زشتی می‌زند. در حدیث دیگری آمده است: «الحیاءُ شُعْبَة مِنَ الایمان؛ شرم شعبه‌ای از ایمان است» و در آیه مورد بحث می‌بینیم جمله «علی استحیاء» صفتِ شرم و حیا راه رفتن دختر را توصیف می‌كند.
این نكته بیانگر آن است كه گرچه شرم و حیا یك حالت روانی و روحی است، امّا آثار و نشانه‌های آن می‌تواند در كالبد، ظاهر و اندام، خود را نشان دهد. «الحَیاءُ مَلَكَة لِلنَّفسِ تُوجِبُ انقِباضها عَنِ القَبیح؛ حیا یك ملكه (صفتی كه ریشه در درون دارد) نفسانی است كه موجب دست كشیدن از زشتی‌ها می‌گردد». ازین‌رو «حیا» بعنوان زیر بنا و اساس تمام رفتارهای نیك فردی و اجتماعی قلمداد گردیده است. پیشوای ششم، امام جعفر صادق(ع) به یكی از یاران خویش می‌گوید: «اگر حیا نباشد، هیچ میهمانی به نیكی پذیرایی نمی‌گردد، به هیچ وعده‌ای وفا نمی‌شود، هیچ نیازی برآورده نمی‌شود، هیچ كار نیكی انجام و از هیچ كار زشتی پرهیز نمی‌شود. حتّی بسیاری از امور كه انجام آنها برای انسان مفروض و واجب است، تنها به خاطر حیا انجام می‌گیرد. زیرا گروهی از مردم هستند كه اگر بخاطر حیا و شرم نبود حقوق پدر و مادر را رعایت نمی‌كردند، ارتباط خویشاوندی بجای نمی‌آوردند، امانت را باز نمی‌گرداندند و از هیچ كار زشتی دست نمی‌كشیدند».
راه رفتن همراه با شرم و حیا، بازتابی از حیا و عفت درونی و روانی اوست. (از كوزه همان برون تراود كه در اوست). ما این حیا و شرم پاك را نه تنها در رفتار و راه رفتن دختر كه حتّی در گفتار و سخن گفتن او با موسای جوان می‌بینیم. به این بخش از آیه دقت كنیم: «قالَتْ إنَّ أَبی یدْعُوكَ لِیجْزِیكَ أَجْرَ ما سَقَیتَ لَنا؛ گفت: پدرم تو را می‌خواند تا برای آب دادنِ ما پاداشت دهد».(سوره قصص، آیه24) به لحن و گفتار دختر توجه كنید. وقار و حیا از گفتارش پیداست. دختر برای دعوت از موسی آمده است. برای انجام این مقصود، كلمات و جمله‌ها را در ذهن خویش زیر‌و‌رو می‌كند و به دنبال جمله مناسبی می‌گردد. «به خانه ما بیا». اندكی به آن می‌اندیشد. نه، نه جمله خوبی نیست. «به خانه ما بیا» از لفظ «ما»، تصویر دو دختر در ذهنش می‌آید. خدایا پس چه بگویم؟ خوب است از پدر مایه بگذارم. بله، این بهتر است. به موسی می‌گوید: «إنَّ أَبی یدْعُوكَ؛ پدرم تو را می‌خواند». یعنی؛ من دعوت كننده تو نیستم. من تو را به خانه خویش نمی‌خوانم. این پدر من است كه تو را به خانه خویش خوانده است. آیا در ذهن كنجكاو موسی این سؤال سبز نشد كه برای چه از من دعوت كرده‌اید تا به خانه‌تان بیایم؟ ما كه یكدیگر را نمی‌شناسیم. تفاسیر در برابر این سؤال ساكتند. امّا زیركی دختر فرزانه شعیب، حتّی این پرسش را هم بدون پاسخ نمی‌گذارد. در ادامه می‌افزاید: «لِیجْزِیكَ أَجْرَ ما سَقَیتَ لَنا؛ پدر می‌خواهد برای آب دادن ما پاداشت دهد». خاطرت جمع ای جوان. منظور از این دعوت یك مسأله اقتصادی است. پاداش دادن توست. پیش از این (در گفتار نخست) یاد‌آور شدیم كه برای گفتار دختر با پسر دو نكته اساسی باید در نظر گرفته شود:
1 ـ كنترل برصدا از سوی دختران (وَلایخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ؛ دلبرانه سخن نگفتن) 2 ـ كنترل برانگیزه‌های درونی از سوی پسران (با نیت سوء برخورد نكردن).
ما این دو نكته را به روشنی در مكالمه حضرت موسی‌(ع) با دختر شعیب می‌بینیم. به‌ویژه هنگامی كه می‌بینیم پس از قبول دعوت شعیب، دختر از جلو و موسی از پشت‌سر حركت می‌كند. بادی می‌وزد و جامه دختر را به بازی می‌گیرد. موسی چه می‌كند؟ دختر را صدا می‌زند و به او می‌گوید: ای كنیز خدا، تو از پشتِ سرمن بیا و راه را به من بنما. من از جلو می‌روم و تو از پشت سر بیا. نمی‌خواهم دوربین ذهن من هرلحظه ازاندام موزون تو تصویر بردارد. آیا جلوه‌های رفتاری و گفتاری یك جوان را بهتر و دقیق‌تر از این می‌شودبه تصویر كشید؟ آیا بهتر از این می‌توان نظارت برعملها و عاملها، نظارت برانگیزه‌های رفتاری و انگیخته‌های گفتاری را تبیین كرد؟