تبیان، دستیار زندگی

عبدالرحيم موگهى‏

1 - براى حفظ قرآن، روش‏هاى گوناگونى بيان و تبيين شده كه هر كدام در جاى خود، داراى ويژگى هايى است و هر كس نيز امكان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سليقه، شرايط شخصى و تجربه عملى خويش، داراى روش ويژه‏اى در حفظ قرآن باشد. روش پيشنهادى ما در حفظ قرآن، بر مبناى حفظ «تفكيكى» آيات، صفحات، سوره‏ها و جزءهاى قرآن و سپس بر مبناى حفظِ «تركيبى» و تكرار آنها بر اساس قسمت‏هاى «سه» تايى - «سه» تايى است.
اين روش بدين گونه است كه بايد هر صفحه از قرآن را، سه آيه - سه آيه، و هر سوره را، سه صفحه - سه صفحه، و هر جزء را، سه سوره - سه سوره تقسيم كنيد. مثلاً اگر يك صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 - قرآن هايى كه با رسم الخط «عثمان طه» است - داراى 15 آيه؛ يعنى آيه 14 تا 28 سوره «جن» است، بايد به پنج قسمت «3 آيه‏اى» تقسيم نماييد و چنان چه يك سوره از قرآن؛ مانند سوره «يس» داراى حدود 6 صفحه است، بايد به دو قسمت «سه صفحه‏اى» تقسيم نماييد و در صورتى كه يك جزء از قرآن، مانند جزء «بيست و هشتم» داراى 9 سوره است، بايد به سه قسمت «3 سوره» اى تقسيم نماييد.
سپس بايد آيه‏هاى هر قسمت را، يك بار به صورت «جدا - جدا» و «يك آيه - يك آيه» و با «تفكيك» از آيات قبلى و بعدى شان حفظ كنيد ؛ تا آيات الهى به صورت «تك به تك» و «جزء به جزء» به حافظه تان سپرده شوند. بار ديگر آن‏ها را به صورت مرتبط با آيات قبلى و بعدى شان نيز تكرار و حفظ نماييد؛ تا آيات به صورتِ «مجموعه‏اى» و «كل به كل» نيز به حافظه تان سپرده شوند.
تشريح عملى اين روش بدين گونه است كه با صداى آشكار، آيه اول از سوره مورد نظرتان را، به صورت «جدا» و «تفكيكى» بخوانيد و تكرار نماييد؛ تا حدى كه اين آيه را، به طور كامل و صحيح و روان، حفظ نماييد. سپس به سراغ آيه دوم برويد و آن را نيز، به صورت «جدا» و «تفكيكى» بخوانيد و تكرار كنيد؛ تا حدى كه آيه دوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان، حفظ كنيد. آن گاه به سراغ آيه سوم برويد و آن را نيز، بدون ارتباط با آيه دوم و چهارم، بخوانيد و تكرار نماييد، تا حدى كه آيه سوم را هم، به طور كامل و صحيح و روان، حفظ نماييد.
در پايان نخستين قسمت سه آيه‏اى، دوباره آيات اول تا سوم را با يكديگر و پشت سر هم، به صورت «تركيبى»، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم و به طور كامل و صحيح و روان، حفظ نماييد. علت اين امر آن است كه اگر آيات را جدا جدا و به صورت «تفكيكى» حفظ كنيد، ولى با يكديگر حفظ ننمايد، ممكن است نتوانيد آياتى را كه «جدا - جدا» و به صورت «تفكيكى» حفظ كرده‏ايد، بار ديگر به صورت متصل و مرتبط با آيات قبلى و بعدى‏شان و به ترتيب يكديگر، از حفظ بخوانيد و بازگو كنيد يا نزد ديگران ارائه نماييد. اين نكته‏اى مهم است كه بايد كاملاً آن را رعايت كنيد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه آيه‏اى، يعنى آيات چهارم تا ششم، برويد و آنها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد؛ تا حدى كه اين سه آيه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدى شان، حفظ نماييد. سپس مجموع هر سه آيه چهارم تا ششم را با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد؛ تا حدى كه مجموع هر سه آيه را، با هم، حفظ كنيد. در پايانِ دومين قسمتِ سه آيه‏اى، دوباره، آيات اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر شش آيه را با هم حفظ كنيد.
اينك به سراغ آيات سومين قسمت سه آيه‏اى، يعنى آيات هفتم تا نهم، برويد و آن‏ها را، همانند آيات اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد ؛ تا حدى كه اين سه آيه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات قبلى و بعدى شان، حفظ كنيد. سپس مجموع هر سه آيه هفتم تا نهم را با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى بخوانيد و تكرار كنيد تا حدى كه مجموع هر سه آيه را با هم حفظ نماييد. در پايان سومين قسمت سه آيه‏اى، دوباره، آيات چهارم تا نهم - نه آيات اول تا نهم (دقت كنيد) - را با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد؛ تا حدى كه مجموع هر شش آيه را با هم حفظ كنيد. حفظ آيات را به همين روش آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آياتِ يك صفحه از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آياتِ آن صفحه را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد تا آيات آن صفحه را، به صورت مجموعه‏اى و تركيبى نيز حفظ كنيد.
پس از حفظ كامل و صحيح يك صفحه از قرآن، اينك به سراغ صفحه دوم قرآن برويد و آن را نيز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ «تفكيكى» و «تركيبى» كه گفته شد، حفظ كنيد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه دوم، به سراغ صفحه سوم برويد و آيات آن صفحه را نيز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نماييد. پس از حفظ كامل و صحيح صفحه سوم، دوباره كل آيات ِ صفحه اول تا سوم را با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا حدى كه مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نماييد.
اكنون به سراغ آياتِ دومين قسمتِ سه صفحه‏اى، يعنى آيات صفحه چهارم تا ششم، برويد و آن‏ها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدى شان، حفظ كنيد. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم و به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد ؛ تا حدى كه مجموع آيات هر سه صفحه را با هم حفظ كنيد.
در پايان دومين قسمتِ سه صفحه‏اى، دوباره، آياتِ صفحه اول تا ششم را، با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد ؛ تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را با هم حفظ نماييد.
اينك به سراغ آياتِ سومين قسمتِ سه صفحه‏اى، يعنى آيات صفحه هفتم تا نهم برويد و آن‏ها را، همانند آيات صفحه اول تا سوم، بخوانيد و تكرار نماييد ؛ تا حدى كه آيات اين سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آيات صفحات قبلى و بعدى شان، حفظ كنيد. سپس مجموع آيات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد؛ تا حدى كه آيات مجموع هر سه صفحه را با هم حفظ كنيد. در پايان سومين قسمت سه صفحه‏اى، دوباره آيات صفحات چهارم تا نهم را - نه آيات صفحات اول تا نهم را - با يكديگر و پشت سر هم به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا حدى كه مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نماييد. حفظ آياتِ صفحات را، با همين روش و به صورت سه صفحه - سه صفحه آن قدر ادامه دهيد تا آن كه آيات همه صفحات يك سوره از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات صفحات آن سوره را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا آيات آن سوره را به صورت مجموعه‏اى تركيبى، نيز حفظ كنيد.
پس از حفظ كامل، صحيح و روان يك سوره از قرآن، اينك به سراغ سوره‏هاى بعدى قرآن برويد و آيات آن سوره‏ها را نيز، همانند سوره اول و به همان صورت «تفكيكى» و «تركيبى» كه گفته شد بر اساس «سه سوره - سه سوره» حفظ كنيد و حفظ سوره‏ها را آن قدر ادامه دهيد، تا اين كه همه آيات يك جزء از قرآن را حفظ نماييد. در پايان، دوباره، كل آيات آن جزء را، از اول تا آخر، بخوانيد و تكرار كنيد، تا آيات آن جزء را، به صورت مجموعه‏اى و تركيبى، نيز حفظ نماييد.
پس از حفظ كامل، صحيح و روان يك جزء از قرآن، اينك به سراغ جزءهاى بعدى قرآن برويد و آيات آن جزءها را نيز، همانند جزء اول و به همان صورت «تفكيكى» و «تركيبى» كه گفته شد بر اساس «سه جزء - سه جزء» حفظ نماييد و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهيد تا اين كه همه آيات سى جزء قرآن را، به طور كامل، صحيح و روان حفظ كنيد و با عنايات خداى سبحان و توجهات امام زمان‏عليه السلام، «حافظ كل قرآن» شويد.
با توجه به آنچه گفته شد، در صورتى كه بخواهيد مثلاً صفحه 373 قرآن را كه طبق رسم الخط «عثمان طه» داراى 15 آيه است، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
1. حفظ آيه اول
2. حفظ آيه دوم
3. حفظ آيه سوم
4. حفظ آيه اول تا سوم
5. حفظ آيه چهارم
6. حفظ آيه پنجم
7. حفظ آيه ششم
8. حفظ آيه چهارم تا ششم
9. حفظ آيه اول تا ششم
10. حفظ آيه هفتم
11. حفظ آيه هشتم
12. حفظ آيه نهم
13. حفظ آيه هفتم تا نهم
14. حفظ آيه چهارم تا نهم - نه آيه اول تا نهم -
15. حفظ آيه دهم
16. حفظ آيه يازدهم
17. حفظ آيه دوازدهم
18. حفظ آيه دهم تا دوازدهم
19. حفظ آيه هفتم تا دوازدهم - نه آيه اول تا دوازدهم -
20. حفظ آيه سيزدهم
21. حفظ آيه چهاردهم
22. حفظ آيه پانزدهم
23. حفظ آيه سيزدهم تا پانزدهم
24. حفظ آيه دهم تا پانزدهم - نه آيه اول تا پانزدهم -
اگر بخواهيد مثلاً سوره «يس» را كه طبق قرآن‏هاى با رسم الخط «عثمان طه»، داراى 6 صفحه است، با اين روش حفظ كنيد، بايد به ترتيب زير عمل نماييد:
1. حفظ صفحه اول
2. حفظ صفحه دوم
3. حفظ صفحه سوم
4. حفظ صفحه اول تا سوم
5. حفظ صفحه چهارم
6. حفظ صفحه پنجم
7. حفظ صفحه ششم
8. حفظ صفحه چهارم تا ششم
9. حفظ صفحه اول تا ششم.
اگر بخواهيد مثلاً جزء 28 را كه داراى 9 سوره است ؛ با اين روش، حفظ نماييد، بايد به ترتيب زير عمل كنيد:
1. حفظ سوره اول
2. حفظ سوره دوم
3. حفظ سوره سوم
4. حفظ سوره اول تا سوم
5. حفظ سوره چهارم
6. حفظ سوره پنجم
7. حفظ سوره ششم
8. حفظ سوره چهارم تا ششم
9. حفظ سوره اول تا ششم
10. حفظ سوره هفتم
11. حفظ سوره هشتم
12. حفظ سوره نهم
13. حفظ سوره هفتم تا نهم
14. حفظ سوره چهارم تا نهم - نه سوره اول تا نهم -
براى خوددارى از تكرار زياد و غير ضرورىِ آيات، توجه داشته باشيد كه ديگر لازم نيست مثلاً مجموع دو آيه اول و دوم، يا دوم و سوم، يا سوم و چهارم، يا چهارم و پنجم، يا پنجم و ششم، يا مجموع سه آيه دوم تا چهارم، يا سوم تا پنجم، يا مجموع چهار آيه اول تا چهارم، يا دوم تا پنجم، يا سوم تا ششم، يا مجموع پنج آيه اول تا پنجم، يا دوم تا ششم را نيز بخوانيد و تكرار نماييد تا حفظ كنيد.
همچنين لازم نيست مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، يا سوم تا هشتم، يا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، يا چهارم تا دهم، يا پنجم تا يازدهم، يا ششم تا دوازدهم را نيز بخوانيد و تكرار كنيد تا حفظ نماييد ؛ زيرا انجام دادن اين امر، به صورت تصاعدى در خواهد آمد و در نتيجه، وقت فراوانى را از شما خواهد گرفت و ممكن است خودِ تكرار زياد و بدون ضرورتِ آيات، موجب خستگى نيز بشود.
پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ سوره‏هاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با يكديگر، حداكثر، تا سه جزء خواهد بود و مبناى شما در حفظ آيات قرآن، آيه به آيه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء به طور كامل و صحيح و روان خواهد بود؛ يعنى تا آيه يا صفحه يا سوره يا جزئى از قرآن را، به طور كامل و صحيح و روان حفظ نكرده‏ايد، هرگز به سراغ حفظ آيه يا صفحه يا سوره و يا جزئى ديگر از قرآن نرويد.
توجه داشته باشيد كه اين روش را، هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها يا سى دى‏هاى قرآنى مى‏توانيد انجام دهيد ؛ اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخى‏ها، مانند خردسالان و كسانى كه نمى‏توانند از راه خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممكن است بهترين و تنهاترين راه باشد.
2. اگر آيه‏اى از يك سطر بيش‏تر باشد، مبناى شما در روش حفظ چنين آياتى، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با يكديگر، حداكثر تا سه سطر خواهد بود؛ يعنى چنانچه آيه‏اى شش سطر باشد، مانند آيه 160 سوره «اعراف»، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسيم كنيد. سپس هر كدام از سطرهاى اول و دوم و سوم را، به صورت تفكيكى، بخوانيد و تكرار نماييد ؛ تا هر يك از سطرها را به طور جداگانه، حفظ كنيد. آن گاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را، به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار نماييد؛ تا مجموع هر سه سطر را، با هم و به طور كامل و صحيح حفظ كنيد. پس از آن، هر كدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آيه را، به صورت تفكيكى، مى‏خوانيد و تكرار مى‏نماييد؛ تا هر يك از سطرها را، به طور جداگانه، حفظ كنيد. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را، به صورت تركيبى، بخوانيد و تكرار كنيد ؛ تا مجموع هر سه سطر را با هم و به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ كنيد. در پايان، دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت تركيبى نيز، بخوانيد و تكرار نماييد، تا مجموع هر شش سطر را، با هم، يعنى كل آيه را به طور كامل و صحيح و روان حفظ كنيد. آن گاه به سراغ حفظ آيه بعدى برويد.
3. اگر آيه‏اى فقط چند كلمه بيش از يك سطر باشد، آن آيه را نيز به طور كامل حفظ نماييد. در اين گونه آيات، از روش سطر به سطر استفاده نكنيد.
4. اگر سوره‏اى از يك صفحه كم‏تر باشد، مانند شمارى از سوره‏هاى كوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آن بايد همان روش «سوره به سوره» باشد ؛ يعنى تا سوره‏اى را به طور كامل و صحيح و روان و آسان حفظ نكرده‏ايد، هرگز به سراغ حفظ سوره‏اى ديگر نرويد.
5. هنگامى يك صفحه يا يك سوره يا يك جزء از قرآن را به خوبى حفظ كرده‏ايد كه بتوانيد تك تك آيات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتيب نيز به ياد آوريد و از حفظ بخوانيد. مثلاً اگر از شما بپرسند كه آيه 18 سوره بلد چيست؟ فوراً بگوييد: «اُلئكَ أصحابُ المَيْمَنَة» و چنان چه از شما بپرسند كه آيه 4 سوره بلد چيست؟ فوراً بگوييد: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فى كبد» و اگر از شما بپرسند كه آيه 10 سوره بلد چيست؟ فوراً بگوييد: «وَ هَدَيْناهُ النَّجدَينِ».
6. مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرايط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آيه و سوره، و كوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلاً ممكن است شما آيه‏اى را با 3 بار تكرار حفظ نماييد.ولى شخص ديگرى همان آيه را با 5 بار تكرار حفظ كند. نيز ممكن است شما سوره‏اى از قرآن را با روشى كه در حفظ قرآن داريد، با 8 بار تكرار حفظ نماييد ؛ اما فردى ديگر با روش ديگرى كه در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تكرار حفظ كند. نيز ممكن است شما آيه‏اى آسان و كوتاه را حتى با 1 بار خواندن حفظ نماييد، اما آيه دشوار و بلند را با 7 بار تكرار حفظ كنيد. پس مقدار تكرار هر آيه و سوره قرآن، به «شرايط حفظ قرآن» و «شرايط آيه» بستگى دارد.
7. حتماً دقت كنيد كه كلمات و آيات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ كردن، از نظر تلفظ و حركت و اعراب، به شكل صحيح بخوانيد و حفظ كنيد ؛ زيرا در صورتى كه تلفظ و حركت و اعراب كلمه‏اى، به شكل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ صحيح چنين كلمه‏اى دو برابر خواهد شد: يك بار بايد شكل غلط اين كلمه را از حافظه خود خارج سازيد و بار ديگر بايد شكل صحيح آن را به درون حافظه خويش ببريد و جايگزين شكل قبلى آن نماييد.
يكى از بهترين راه‏هاى پيشگيرى از چنين مشكلى اين است كه هنگامى كه مى‏خواهيد، براى نخستين بار، آيه‏اى را حفظ نماييد، خودتان آيه مورد نظر را از روى قرآن بخوانيد و به شكل خواندن و تلفظ همان آيه از طريق نوار نيز گوش فرا دهيد .
8. بارها اتفاق افتاده است كه برخى از حافظان قرآن نتوانسته‏اند آيه‏اى از قرآن را كه قبلاً حفظ كرده‏اند، دوباره از حفظ بخوانند ؛ ولى هنگامى كه كلمه اول و دوم همان آيه را براى آنان خوانده‏اند، تمام آن آيه به يادشان آمده است و همه آيه را، از اول تا آخر و از حفظ، خوانده‏اند. پس كلمه اول يا مجموع كلمه اول و دوم در هر آيه، «نقطه تمركز» آن آيه براى حفظ كردنش است و بايد آن را بيش از كلمات ديگر آن آيه، تكرار كنيد و به حافظه خود بسپاريد. مثلاً در آيه «انَّ الَّذينَ آمَنُوا و َ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولائِكَ هُم خَيرُ البَرِيَّة»بايد دو كلمه «اِنَّ الّذينَ» را بيش‏تر از كلمات بعدى آيه تكرار نماييد و به گنجينه حافظه خويش بسپاريد.
9. معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتيجه كار خويش را زودتر ببيند. از اين رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهيد ؛ بلكه هدف خويش را مثلاً حفظ يك جزء قرآن در نظر بگيريد و از سوره‏هاى كوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز كنيد؛ تا ثمره و نتيجه آن را زودتر مشاهده نماييد و دلگرم‏تر شويد. چنان چه حفظ قرآن را با سوره‏هاى بلند مانند سوره «بقره» و «آل عمران» و «مائده» آغاز كنيد، ممكن است شوق و علاقه اوليه‏اى را كه براى حفظ قرآن داشته‏ايد، از دست بدهيد؛ هر چند اگر بتوانيد حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نماييد، بهتر است.
10. گفته شد كه در ابتدا مى‏توانيد سوره‏هاى كوتاه قرآن را حفظ كنيد، و چون جزءهاى سى‏ام و بيست و نهم و بيست و هشتم قرآن به ترتيب و به طور نسبى در بر دارنده سوره‏هاى كوتاه‏ترى هستند، مى‏توانيد اين سه جزء را پيش از جزءهاى ديگر قرآن حفظ نماييد؛ اما پس از حفظ كردن آيات اين سه جزء، شايسته است - اگر نگوييم بايسته است - جزءهاى ديگر قرآن را به ترتيب و از جزء دوم تا جزء بيست و ششم و پس از آن جزء بيست و هفتم را حفظ كنيد. رعايت اين ترتيب، براى آن است كه ذهن و حافظه شما نيز از ترتيب ويژه‏اى برخوردار گردد، و از نظم خاصى پيروى نمايد و هنگام بازگويى آيات حفظ شده، دچار تشويش و نابسامانى نشود. پيشنهاد مى‏شود براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زير و به ترتيب سوره هايى كه گفته شده است، صورت پذيرد:
اول - سوره‏هاى 2 سطرى: عصر، كوثر و اخلاص .
دوم - سوره‏هاى 3 سطرى: شرح، قدر، فيل، قريش، كافرون، نصر، مسد و فلق .
سوم - سوره‏هاى 4 سطرى: تين، تكاثر، همزه، ماعون و ناس .
چهارم - سوره‏هاى 5 سطرى: ضحى، زلزله و عاديات.
پنجم - سوره‏هاى 6 سطرى: طارق و قارعه.
ششم - سوره‏هاى 7 سطرى: شمس و علق.
هفتم - سوره‏هاى 8 سطرى: اعلى و ليل .
هشتم - سوره‏هاى 9 سطرى: انفطار و بلد.
نهم - سوره‏هاى 10 سطرى: بينه.
دهم - سوره‏هاى يك صفحه‏اى و كمتر از آن: عبس، تكوير، انشقاق، بروج و غاشيه.
يازدهم - سوره‏هاى بيشتر از يك صفحه: نبأ، نازعات، مطففين و فجر.
دوازدهم - اين مرحله كه مرحله پايانى براى كودكان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سوره‏هاى جزء سى ام است، به همان ترتيبى كه در قرآن آمده است؛ يعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبأ آغاز نمايند و به سوره ناس پايان دهند.
11. در صورتى كه با كمك وسايل سمعى و بصرى، مانند نوارهاى ويدئويى، قرآن را حفظ مى‏نماييد، حتماً به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى كلمات و قرائت وى، خوب توجه كنيد.
12. هر مقدار از آيات و سوره‏ها و جزءهاى قرآن را كه حفظ كرديد، در جايى آن را يادداشت كنيد و نوار پارچه‏اى را كه در عطف و شيرازه برخى از قرآن‏ها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهيد ؛ تا برايتان مشخص باشد كه چه مقدار از قرآن و تا كدام صفحه از آن را حفظ نموده‏ايد و از دوباره كارى و تكرار غير لازم آيات نيز به دور باشيد.
13. در صورتى كه برايتان امكان دارد، سعى كنيد در هر جلسه حفظ قرآن، آيات را تا پايان هر صفحه يا تا پايان هر سوره حفظ نماييد و عمل حفظ را در نيمه صفحه يا نيمه سوره حفظ نكنيد.
14. سعى كنيد جاى هر آيه را در صفحات قرآن كاملاً به خاطر بسپاريد؛ تا آسان‏تر بتوانيد آيه حفظ شده را به خاطر آوريد و ارائه نماييد ؛ مثلاً آيه 20 سوره مرسلات، يعنى آيه «ألَم نَخلُقكم مِن ماءٍ مَهينٍ» در اول صفحه، و آيه 35 آن، يعنى آيه « هذا يَومٌ لايَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آيه 50 آن، يعنى آيه «فَبِأىِّ حَديثٍ بَعدَهُ يُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.
15. اگر هنگام تمرين و تكرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به ياد نياورديد، فوراً به قرآن مراجعه نكنيد، بلكه در ابتدا خوب فكر نماييد و ذهن و حافظه خويش را به كار اندازيد و در صورتى كه آن قسمتِ فراموش شده را به ياد نياورديد، آن گاه به قرآن مراجعه كنيد. اگر اين نكته را به خوبى رعايت نماييد، قسمت‏هاى فراموش شده ديگر، كمتر فراموشتان مى‏شود و بيشتر در ذهن و حافظه‏تان باقى مى‏ماند؛ زيرا دستگاه ذهن و سيستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و كاوش درونىِ خود به ياد مى‏آورد، بيش‏تر به ياد مى‏سپارد و ديرتر از ياد مى‏برد.
16. هر اندازه كه بين تكرار آيات حفظ شده، كمتر فاصله بيندازيد، آن‏ها را بيش‏تر به ذهن و خاطرتان مى‏سپاريد. مثلاً چنان چه سوره صف را حفظ نموديد و هر 3 روز يك بار، آن را مرور و تكرار كرديد، بيش‏تر در ذهن و خاطرتان باقى مى‏ماند تا هنگامى كه همين سوره را 5 روز يك بار، مرور و تكرار نماييد.
17. در حفظ آياتى كه به يكديگر شبيه هستند، دقت و تمرين بيش‏ترى لازم داريد. به طور مثال، اگر آيات ديگر را 4 تا5 بار مرور و تكرار مى‏كنيد، آيات مشابه را بايد 8 تا 10 بار مرور و تكرار نماييد.يكى از راه‏هاى حفظ آيات مشابه، استفاده از «نشانه» است.مثلاً سوره «صف» با آيه «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ مافِى الارضِ...»آغاز مى‏گرددو سوره بعدى آن، يعنى سوره «جمعه»، با آيه «يُسبِّحُ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ...» شروع مى‏شود. براى اين كه «سَبَّحَ» با « يُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مى‏توانيد مثلاً اين نشانه را براى خود قرار دهيد كه حرف اول نام سوره صف، يعنى حرف «ص» شبيه حرف اول كلمه« سَبَّحَ» يعنى حرف «س» است ؛ هر چند اين دو حرف كاملاً مانند يكديگر نيستند.
18. همان گونه كه گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آيات را با صداى آشكار بخوانيد ؛ تا پژواك آيه‏هاى قرآن، در گوشتان طنين انداز شود و حركات و كلمات آن‏ها بر سيستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زيرا يكى از آثار و ويژگى‏هاى صوت، ايجاد نقش در اجسام و تأثير در اطراف است.آشكار خواندن آيات به معناى بلند خواندن آن‏ها و آزرده كردن اطرافيان نيست، بلكه به معناى آشكار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لب خوانى است؛ هر چند در برخى از شرايط و مواردِ حفظ قرآن، لب خوانى شايسته يا بايسته است.
19. يكى از راه‏هاى تمركز حواس هنگام حفظ آيات قرآن، اين است كه آيه مورد نظر براى حفظ را يك بار از روى قرآن و با دقت و توجه كامل بخوانيد تا نخستين تصوير از آن آيه، در ذهن و حافظه تان جاى گيرد و نقش بندد. آن گاه، براى بار دوم، آيه مورد نظر را از روى قرآن بخوانيد و در اثناى آن، گاهى چشم‏هاى خود را ببنديد و ادامه آيه را در ذهن و خاطرتان بياوريد و از حفظ بخوانيد. سپس هر گاه قسمتى از ادامه آيه را به ياد نياورديد، چشم‏هاى خود را باز كنيد و آن قسمت را از روى قرآن بخوانيد. اين كار را به همين صورت، آن قدر ادامه دهيد تا تمام آيه مورد نظر را، حفظ نماييد.
20. براى حفظ آيات طولانى، مى‏توانيد آن آيات را بر اساس محل‏هاى وقف و درنگ آن‏ها، قسمت - قسمت كنيد و سپس به حفظ هر قسمت از آن آيه بپردازيد. براى آشنايى با محل‏هاى وقف آيات و علائم آن، مى‏توانيد به صفحات پايانى برخى از قرآن‏ها يا كتاب‏هاى معتبر روخوانى و تجويد قرآن مراجعه نماييد، يا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن يا به تلاوت قاريان ممتاز قرآن گوش فرا دهيد، يا آن‏ها را از استادان معروف قرآن بپرسيد يا زير نظر آنان ياد بگيريد.