نمی دانم تا چه حد
با امتحان شفاهی آشنا هستید و یا احتمالاً تجربه آن را داشته اید، ولی این امتحان در
حوزه علمیّه، امری متداول و عادی است و طلاب حوزه با این امتحان حساس، حیاتی و استرس
زا آشنایی کاملی دارند و طلبه ای را نمی توان یافت که اسم آن را نشنیده باشد و یا حداقل
یک بار مورد ارزیابی قرار نگرفته باشد. در این نوشته قصد دارم اطلاعات جامعی در مورد
این امتحان، نقطه نظرات و پاره ای از تجربیات خودم را ارائه کنم.
سیستم آموزشی حوزه
علمیه به گونه ای طراحی شده که در انتهای برخی پایه های تحصیلی علاوه بر امتحانات کتبی،
امتحان شفاهی نیز از طلاب گرفته می شود. طلبه ها باید پس از گرفتن نوبت به صورت اینترنتی
در سایت معاونت آموزش حوزه علمیه قم، در حضور دو تن از اساتید فقه و اصول حوزه، مورد
ارزیابی شفاهی قرار بگیرند.
شاید بتوان فلسفه
وجودی امتحان شفاهی را این گونه بیان کرد که این امتحان یا برای ارتقاء شهریه و کمک
هزینه تحصیلی و یا برای ارتقاء تحصیلی و مدارج علمی و یا برای هر دو مورد است. به عنوان
مثال امتحان شفاهی پایه ششم، هم مربوط به ارتقاء شهریه و هم مربوط به ارتقاء مدارج
علمی و مدرک تحصیلی آن معادل فوق دیپلم می باشد و امتحان شفاهی پایه هفتم فقط مربوط
به ارتقاء شهریه است. امتحان شفاهی پایه نهم هم فقط مربوط به ارتقاء مدارج علمی و مدرک
تحصیلی آن معادل کارشناسی است و امتحان شفاهی پایه دهم نیز مانند پایه ششم، هم مربوط
به ارتقاء شهریه و هم مربوط به ارتقاء مدارج علمی و مدرک تحصیلی آن معادل کارشناسی
ارشد می باشد، با این تفاوت که در پایه دهم برای اخذ مدرک، غیر از امتحان شفاهی، ارائه
رساله یا همان پایان نامه لازم است. پس از اتمام پایه دهم هم درس خارج شروع می شود
و با توجه به اینکه درس خارج امتحان کتبی ندارد، هر دو سال یک بار از طلاب خارج خوان،
مصاحبه علمی گرفته می شود. قوانین جدید حوزه هم ظاهراً برای پایه های ما قبل ششم، امتحان
شفاهی قرار داده است که این قانون مشمول ما نشد.
ممتحنین امتحان شفاهی،
از اساتید رده بالای فقه و اصول حوزه هستند که مشغول تدریس دروس سطح عالی می باشند.
سن این اساتید معمولاً بالای 60 سال است و همین امر باعث ناتوانی برخی طلاب در برقراری
ارتباط دوستانه تر با آنان می شود. بر این اعتقاد هستم که حوزه علمیه اساتید با سواد
جوان تری هم دارد که می توان از آنها در بخش امتحانات شفاهی بهره جست، اساتید جوان
تر، وضعیت تحصیلی امروز طلاب جوان را بهتر و بیشتر درک می کنند و برقراری ارتباط دوستانه
بر پایه احترام متقابل با آنها آسان تر است. اساتید امتحان شفاهی بسیار دقیق، حساس
و سخت گیر هستند، این مسئله از چهره و گفتار طلاب، پس از امتحان کاملاً مشهود است،
شاید هم علت امر این باشد که طلبه ها آن گونه که این اساتید توقع دارند، درس نمی خوانند.
وقتی موعد امتحان
شفاهی فرا رسید، طلبه در محل برگزاری امتحان حاضر می شود و پس از تعیین اتاق توسط مسئول
بخش، اساتید ممتحن محدوده ای را که تصمیم دارند
از طلبه امتحان بگیرند، برای او مشخص می کنند و فرصتی تقریباً 15 دقیقه ای را برای
مطالعه محدوده امتحان به او می دهند. پس از اتمام فرصت مطالعه، طلبه را صدا می کنند
و حدود 15 تا 20 دقیقه او را مورد ارزیابی دقیق قرار می دهند، ابتدا متن عربی کتاب
توسط طلبه خوانده می شود، در حین خواندن متن و یا بعد از آن، ممتحنین چند سؤال ادبی
از او می پرسند، البته اگر در خواندن متن اشتباهی رخ دهد، سؤالات ادبی بیشتری پرسیده
می شود، این احتمال هم وجود دارد که اصلاً سؤال ادبی پرسیده نشود، تمام اینها بستگی
به صلاحدید اساتید دارد. سپس از طلبه می خواهند که مقصود مصنف را توضیح داده و متن
را ترجمه کند. ممکن است اساتید ممتحن، سؤالات غیر مرتبط به آن مطلب و درس را هم بپرسند.
اساتید معمولاً سر فصل ها، تیتر و ابتدای هر مطلبی را برای امتحان انتخاب می کنند،
همین امر باعث شده تا افراد خوش فکر و شاید هم سود جو، اقدام به تألیف کتاب های مخصوص امتحان شفاهی نمایند
که در آن سر فصل ها، تیتر و ابتدای هر مطلب توضیح داده و ترجمه شده است. پس از اتمام
امتحان، مسئول مربوطه به اتاق امتحان می رود و کارنامه طلبه را برای قرار دادن در پرونده
و اعلام نمره می آورد، اگر طلبه قبول شده بود که هیچ و گرنه باید مجدداً نوبت بگیرد.
محل برگزاری امتحان،
متشکل از دو سالن است که ظاهراً هفت اتاق در آن قرار دارد و با اتاق شماره 13 شروع
می شود. شماره اتاق ها هم برای خود قصه ای دارد، برخی بر این اعتقادند که شماره اتاق،
در نمره امتحان، دخالت دارد، به این معنا که سخت گیری در برخی از اتاق ها بیشتر است،
لذا وقتی طلبه ای از امتحان شفاهی بر می گردد، طلاب دیگر از او می پرسند اتاق شماره
چند بودی؟. البته نمی دانم این مسئله تا چه حد درست است، ولی خود من دو اتاق مختلف
را امتحان کردم، فرق بین دو اتاق کاملاً برایم محسوس بود. جالب است بدانید که به اعتقاد
برخی دیگر، زمان برگزاری امتحان شفاهی هم از اهمیّت بالایی برخوردار است، به اعتقاد
آنها، اگر امتحان، اول وقت گرفته شود، چون اساتید تازه نفس هستند، امتحان پر مغز و
دقیقی را برگزار می کنند و اگر، آخر وقت گرفته شود، چون اساتید خسته هستند، امتحان
سبکی را برگزار می کنند، البته تجربه من ناظر به خلاف این مطلب است. به هر حال آنچه
مسلّم است اینکه زمان و مکان امتحان بستگی به شانس طلبه و تعیین مسئول بخش امتحانات
شفاهی دارد.
نمره قبولی در امتحانات
شفاهی از 12 به بالا محسوب می شود و نمرات پایین تر مانند 11، قبول نیست. نمره دادن
برخی اساتید هم در نوع خود جالب است، به عنوان مثال، نمره 15 یک استاد را شاید بتوان
معادل نمره 20 دانست، چون سخت گیری بیشتری می کند. اخذ نمره 20 هم تقریباً نزدیک به
محال است ولی شنیده های من حاکی از این است که تعدادی نمره 20 هم در امتحانات شفاهی
ثبت شده است.
امتحان شفاهی محل
جدال و نزاع با اساتید ممتحن نیست، اعتراض جایی ندارد و حرف اول و آخر را آنها می زند،
ممکن است در حین برگزاری امتحان شفاهی، اساتید ممتحن، پاسخ های طلبه به سؤالات را نپذیرند
و در مقام ارائه پاسخ صحیح، همان پاسخ های طلبه را، به خود طلبه تحویل دهند، این مسئله
را از طلاب متعددی شنیده و خود نیز تجربه آن را داشته ام، بهترین کار در این مواقع،
حفظ آرامش، خونسردی و پذیرفتن پاسخ های آنان است تا هر چه سریعتر فرآیند برگزاری امتحان
شفاهی، با قبولی طلبه در امتحان به پایان رسد.
