مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد، یكی از بناهای باشكوه و باستانی عهد تیموری است كه در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است
این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواقهای دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.
این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با بهكارگیری سبك معماری دوران تیموری ساخته شد.
كاشیكاری مسجد، نمونهای از شاهكارهای عهد تیموری است. طاقهای گنبدی شكل مسجد و منارههای آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبك مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرقكاری ممتاز عصر تیموری، جلوههای بینظیری را به نمایش گذاشته است.
این بنای باستانی، نمونه كامل و برجسته هنر ایرانی به شمار میرود كه تمام خصوصیات و ویژگیهای معماری سنتی در آن بهكار رفته است.
بهویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشكوهترین ایوانهای مسجد است.
ضلعهای مسجد، همه با كاشیهای معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفههای آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی كه بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.
كتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) كه از بهترین ثلثنویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی میكند و تاریخ بنای مسجد بر كاشی معرق، در این كتیبه به چشم میخورد.
محراب، یك پارچه از سنگ مرمر با تزیینات و كندهكاری و كتیبهای در میان مقرنسكاریهای آن، نمایانگر هنر آن دوران است.
منبر صاحب الزمان (عج) واقع در كنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است.
این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبتكاری بدون به كار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت كار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.
منبر صاحب الزمان (عج) در سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیكنام گلپایگانی مرمت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یك كتیبه با خط كوفی تزیین شده است.
در دو طرف این ایوان، دو مناره هر كدام به ارتفاع 43 متر از كف مسجد ساخته شده و دارای كتیبههایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 متر مربع دارد و زیربنای آن 9400 متر مربع است.
بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستانهای یك طبقه، بخشهای مختلف مسجد را به هم ربط میدهد.
ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتكاف نامیده میشود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است.
نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر كاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرقكاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجرهای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.
دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرقكاری ممتاز و كتیبههایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط میكند.
ین مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید كه مورد بازسازی قرار گرفت.
مرمتهای دیگر مسجد پس از گلوله باران روسها در سال 1330 هـ.ق بود كه به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
سردرها:
سردرها برای شكل دادن به مجموعه بارگاه منور امام (علیه السلام) طراحی شدهاند. در سه ورودی از خیابانهای شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است.
سردر شیرازی:
سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24625 متر مربع مساحت و 25492 متر مربع زیربنا، در غرب اماكن متبركه ساخته شده است.
سردر نواب صفوی:
این سردر، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16164 متر مربع مساحت، 16850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماكن متبركه واقع شده است.
سردر طبرسی:
سردر طبرسی، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماكن متبركه و روضه منوره واقع شده است و 26923 متر مربع مساحت و 27715 متر مربع زیربنا دارد.
معماری
تاریخ ساخت:۸۲۱ ه.ق
نام معمار: به دستور گوهر شاد(قوام الدین بن زید الدین بد طیان)
گوهرشاد ، یادگار یک معماری باستانی است از عهد تیموری در جنوب حرم رضوی که بنا به دستور گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری در سال ۸۲۱ هجری قمری ساخته شده است .
کاشی کاری مسجد با طاق های گنبدی شکل و مناره های آن جلوه ی خاصی به بنا داده به طوری که آن را به نمونه ی کاملی از هنر ایرانی در قلب حرم تبدیل کرده است . ایوان مقصوره ، ایوان جنوبی مسجد است که با ۵۰۰ مترمربع مساحت ، شکوه خاصی آفریده است .
منبر صاحب الزمان در کنار محراب ایوان مقصوره به لحاظ قدمت ، حایز اهمیت است . این منبر به دست استاد محمد نجار خراسانی منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است . به کارگیری چوب گردو و گلابی با شیوه ی منبت کاری و بدون به کار رفتن میخ ، این اثر را بسیار ارزشمند و هنری کرده است .
کاشی های معرق نفیس ، همه ی اضلاع مسجد را پوشانده و تمام دیوارها به اسماء الله ، آیات قرآن و احادیث تزیین شده است . کتیبه ی ممتاز و تاریخی بایسنقر ( فرزند گوهرشاد ) با زیباترین شکل بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می کند . تاریخ بنای مسجد بر کاشی های معرق این کتیبه به چشم می خورد .
گنبد رفیع مسجد برفراز ایوان مقصوره ، برعظمت این بنا افزوده است . سطح خارجی این گنبد با آجر لعابدار و کتیبه ای به خط کوفی تزیین شده است و در دوطرف ایوان مناره هایی به ارتفاع ۴۳ متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبه های متعدد است . دو ایوان شرقی و غربی مسجد آن را به رواق امام خمینی و بست شیخ بهایی مرتبط می کند .
گوهرشاد دارای صحنی به وسعت ۲۸۰۰ مترمربع است . بنای مسجد شامل ۸ ایوان بزرگ و هفت شبستان است . گنبد خانه ی پشت ایوان مقصوره با شبستان های یک طبقه ، بخش های مختلف را به هم مرتبط می کند . ایوان جنوبی ، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده است . ایوان شرقی ، ایوان اعتکاف است و ایوان غربی ، ایوان شیخ بهاء الدین نام گذاری شده است .